ویتگنشتاین و دو فرهنگ

ارسطو فلسفه و علم را یکی می دانست. برپایه اندیشه او، علوم مستقل به تدریج یک به یک خود را از فلسفه جدا می کنند: پزشکی، سپس فیزیک، بعد روانشناسی و سرانجام منطق صوری. (در ذیل ریاضی) در این روایت از تاریخ علم- فلسفه سرانجام فلسفه می ماند و هیچ: علمی که هیچ موضوع خاصی از آن خود ندارد. این خط فکری در دهه های آغازین قرن بیستم اوج می گیرد؛ راسل فلسفه را اصطلاح عامی می داند برای آنچه هنوز در زیر پوشش علم قرار نگرفته است. غالب پوزیتیویست ها به پیروی از راسل فلسفه راه «انباره مسائل ناپخته» وصف می کنند. یعنی با پخته تر شدن مسائل، مدام از میدان عمل فلسفه کم می شود و بر حوزه نفوذ علم می افزاید. این طرز تلقی در بخش اعظم قرن بیستم قوام بخش روح حاکم بر فضای فکری تمدن غرب بود، نگرشی که می توان از آن به مذهب اصالت علم یا به بیان دیگر «علم زدگی» تعبیر کرد.
بزرگ ترین منتقد این طرز تلقی، از قضا، برجسته ترین شاگرد راسل و به قولی، برجسته ترین فیلسوف قرن بیستم، لودویگ ویتگنشتاین (۱۹۵۱- ۱۸۸۹) بود. مقاله ای که می خوانید نوشته ری مانک (Ray Monk) نویسنده یکی از بهترین زندگینامه ها در باب ویتگنشتاین است. او در این مقاله رئوس کلی حمله ویتگنشتاین را به «علم زدگی» قرن بیستم ترسیم می کند. جان کلام او این است که اگر ما راجع به چیزی نظریه ای علمی نداشته باشیم، نتیجه نمی دهد که ما آن را نمی فهمیم. چنین نیست که هر فهمی در گرو و نیازمند رهیافتی علمی باشد. علوم انسانی نباید تظاهر به علمی بودن بکنند. البته نباید از این مهم غافل بود که مقاله حاضر به هیچ رو قصد حمله به خود علم را ندارد. ویتگنشتاین احترام عمیق و فراوانی برای علم قائل بود. او خود ابتدا در رشته ای علمی (مهندسی هوانوردی) تحصیل کرد و بعد به فلسفه روی آورد. چیزی که آماج انتقاد او بود این پیش فرض است که فهم علمی در هر موقع و مقامی تنها نوع ممکن یا مطلوب فهم است.
بسیاری- از جمله خود من- ویتگنشتاین را بزرگ ترین فیلسوف قرن بیستم می دانند. دو اثر بزرگ او «رساله منطقی- فلسفی» (۱۹۲۱) و «پژوهش های فلسفی» (که در ۱۹۵۳ یعنی دو سال پس از مرگش منتشر شد) سهم عمده ای در شکل گیری تحولات بعدی در فلسفه و خاصه در سنت فلسفه تحلیلی داشته اند. شخصیت او که دارای جذبه ای جادویی بود بسیاری از هنرمندان، نمایشنامه نویسان، شاعران، رمان نویسان، موسیقیدانان و حتی فیلمسازان را مفتون کرده است، چندان که نام و آوازه او از مرزهای حیات دانشگاهی در گذشته و همه جا بر سر زبان ها افتاده است.
و با این همه، تفکر ویتگنشتاین از یک جهت تاثیر بسیار اندکی در حیات فکری این قرن به جا نهاده است. همان طور که او خود به درستی دریافته بود، اسلوب فکر کردن او با اسلوب غالب تفکر در زمانه ما ناسازگار است. پویش فکری او، به قول خودش، با «روحی که جریان عظیم تمدن اروپایی و آمریکایی را که همه ما در آن دم می زنیم شکل داده» سر ستیز دارد. حال که نزدیک به نیم قرن از مرگ وی می گذرد، می توان روشن تر از همیشه دید این احساس او که فکر می کرد برخلاف جریان آب شنا می کند درست بوده است. اگر می خواستیم بر این جریان غالب برچسبی زنیم می توانستیم آن را «علم زدگی» بنامیم، این دیدگاه که هر مسئله معقول یا قابل فهمی یا راه حل علمی دارد یا اصلاً راه حل ندارد. در برابر این دیدگاه بود که ویتگنشتاین علم پیکار برافراشت.
علم زدگی به قالب های فراوانی درمی آید: در علوم انسانی به قالب نگرشی که وانمود می کند فلسفه، ادبیات، تاریخ، موسیقی و هنر را می توان چنان مطالعه کرد که گویی جملگی در زمره علوم اند، با «پژوهشگرانی» که ناگزیرند «روش شناسی» پژوهش های خود را موبه مو شرح دهند- روال متظاهرانه ای که ثمری جز خیل عظیم نوشته های ناخوان و ناجور دانشگاهی نداشته که ویژگی بارزشان نظریه پراکنی های پوشالی، جعل تخصص های قلابی و پیدایش و گسترش واژگان شبه فنی و دهن پرکن است. ویتگنشتاین این تغییر و تحولات بی معنی و بی فایده را نظاره می کرد و گلایه می نمود.
پرسش های بسیاری هست که برای شان پاسخ های علمی نداریم، نه از آن رو که دشوار و ژرف اند و در زمره اسرارمگوی و نگشودنی؛ نه، تنها بدین سبب که پرسش های علمی نیستند. از آن جمله پرسش هایی است درباره عشق، هنر، تاریخ، فرهنگ، موسیقی- در واقع، همه پرسش هایی که با تلاش آدمی برای درک بهتر خویشتن گره خورده است. امروزه بسیاری احساس می کنند رسوایی بزرگ زمانه ما این است که نظریه ای علمی راجع به شعور یا آگاهی به دست ندارد. وز همین روی، تلاش میان رشته ای گسترده ای در جمع فیزیکدانان، دانشمندان علوم رایانه، متخصصان فیزیولوژی شناختی و فیلسوفان برپا شده تا برای پرسش هایی از این دست پاسخ های علمی معقول ارائه کنند: آگاهی چیست؟ خود چیست؟ یکی از نظریه هایی که در این پهنه پر ازدحام به رقابت با دیگر نظریه ها برخاسته نظریه راجر پنروز ریاضیدان است، به اعتقاد او سیلان آگاهی توالی منظم و سازمان یافته رخدادهای فیزیکی بسیار کوچکی است که در مغز، به وقوع می پیوندند. نظریه پنروز این است که هر لحظه آگاهی به وسیله پروتئین پایه کوچکی در مغز به نام «توبولین» (tubuline) تولید می شود. نظریه پنروز، به تصدیق خودش استوار بر گمان پردازی و به زعم بسیاری به طرز عجیبی نامعقول و غیرمنطقی می نماید. با این همه فرض کنید نظریه پنروز درست از آب در می آمد، در آن صورت آیا شناخت ما را از خویش بهتر می کرد؟ آیا به جز نظریه علمی هیچ گونه فهم یا درک دیگری در کار نیست؟
حتماً می پرسید چه نوع فهم دیگری وجود دارد؟ فکر می کنم پاسخی که ویتگنشتاین برای این پرسش پیش نهاده بزرگ ترین و البته مغفول ترین دستاورد فلسفه و تفکر او است. هر چند تفکر ویتگنشتاین متاخر نسبت به دوره متقدم فعالیتش از جهاتی تحول یافت، او در مخالفت با علم زدگی تا آخر ثابت قدم بود. او می نویسد فلسفه «فعالیت است نه نظریه». فلسفه به دنبال حقیقت علمی نمی گردد، فلسفه در پی وضوح مفهومی است. در «رساله منطقی- فلسفی» این وضوح از رهگذر فهم درست صورت منطقی زبان حاصل می شود و وقتی حاصل شد لاجرم بیان ناپذیر می ماند و این عقیده ویتگنشتاین را بر آن داشت که قضایای فلسفه خویش را به نردبانی تشبیه کند که وقتی آدم از آن بالا رفت رهایش می کند و آن را کناری می اندازد.
ویتگنشتاین در دوره دوم کارش عقیده به صورت منطقی را رها کرد و همراه با آن دست از اعتقاد به حقایق وصف ناپذیر کشید. او حالا معتقد بود تفاوت علم و فلسفه تفاوت بین دو صورت متمایز فهم است: فهم نظری و فهم غیرنظری. فهم علمی از راه برساختن و آزمودن فرضیه ها و نظریه ها داده می شود؛ در مقابل، فهم فلسفی به طور قطع غیرنظری است. مطلوب ما در جست وجوهای فلسفی «آن فهمی است که از رویت پیوندها به دست می آید».
فهم غیرنظری آن نوع فهم است که وقتی می گوییم شعری را، قطعه ای موسیقی را، شخصی را یا حتی جمله ای را فهمیده ایم از آن بهره داریم. مثال کودکی را درنظر آورید که زبان مادری اش را یاد می گیرد. وقتی او آغاز می کند به فهم چیزی که به او گفته می شود، آیا بدین سبب است که نظریه ای را تدوین یا صورت بندی کرده است؟ اگر دلمان بخواهد می توانیم چنین بگوییم- از قضا هستند زبان شناسان و روانشناسان پرشماری که چنین عقیده ای را ابراز کرده اند- اما این توصیف گمراه کننده ای است از آنچه در واقعیت رخ می دهد. وقتی می گوییم کودکی آنچه را به او می گویند می فهمد، معیاری که در گفتن این حرف به کار می بریم رفتار بجا و مناسبی است که از او سر می زند- برای نمونه هنگامی که به او می گویند: «این تکه کاغذ را بگذار داخل آن صندوق»، او با فرمان بردن از دستوری که شنیده نشان می دهد که عبارت مذکور را فهمیده است.
مثال دیگری که ویتگنشتاین علاقه فراوانی بدان داشت، مسئله فهم موسیقی است. یک فرد چگونه ثابت می کند یک قطعه موسیقی را فهمیده است؟ خب، شاید با درست نواختن و اجرای با احساس آن قطعه، یا با استفاده از استعاره های مناسب برای توصیف آن. اما چگونه می توان توضیح داد که «اجرای درست و با احساس» یک قطعه چیست؟ ویتگنشتاین می گوید چیزی که نیاز داریم «یک فرهنگ» است: «اگر کسی در یک فرهنگ خاص بارآمده باشد و آنگاه به نحوی از انحا به موسیقی واکنش نشان دهد، شما می توانید به او کاربرد عبارت «درست نواختن» یا «با احساس اجرا کردن» را یاد بدهید.» چیزی که برای این نوع فهم لازم است یک شکل زندگی است، مجموعه ای از عادات و اعمال مشترک بین گروهی از افراد و توأم با آن، توانایی شنیدن و دیدن پیوندهایی که کاربندان و پرورش یافتگان آن شکل زندگی برقرار می کنند.
آنچه درباره موسیقی گفته شد درباره زبان عادی هم صدق می کند. ویتگنشتاین در «پژوهش های فلسفی» می نویسد: «فهم یک جمله بسیار بیش از آنکه بتوانید فکر کنید با فهم یک تم در موسیقی شباهت دارد.» [پژوهش های فلسفی/ بخش اول/ بند ۵۲۷] فهمیدن یک جمله نیز در گرو شرکت داشتن در آن شکل زندگی، آن «بازی زبانی» است که جمله موردنظر بدان تعلق دارد. سبب اینکه رایانه ها هیچ فهمی از جمله هایی که پردازش می کنند ندارند این نیست که فاقد دستگاه پیچیده یاخته های عصبی اند؛ علت این است که رایانه در فرهنگی که جمله های پردازش شده بدان تعلق دارند مشارکت ندارد و نمی تواند داشته باشد. یک جمله نیاز ندارد به اینکه به واسطه تناظر یک به یک کلماتش با اشیا و اعیان جهان معنایی را منتقل سازد، بلکه باید به واسطه استفاده ای که آدمیان در حیات جمعی از آن می کنند معنایی را برساند.
درستی همه این حرف ها شاید بی اهمیت و چه بسا پیش پا افتاده جلوه کند. خود ویتگنشتاین کارش را «عصاره ای از امور جزیی پیش پا افتاده» توصیف می کرد. ولی وقتی از منظر فلسفه به این فکر می کنیم که هر لحظه ممکن است این امور جزیی پیش پا افتاده را بر طاق نسیان بگذاریم و بعد مثلاً دچار این خلط مقوله شویم که اگر چنانچه رفتار کوانتومی ذرات بنیادی را در درون مغز هایمان مطالعه کنیم به فهم بهتری از خویش نائل خواهیم شد، به این می ماند که کسی خیال کند که مطالعه علم اصوات (اکوستیک) او را در فهم موسیقی بتهوون یاری خواهد کرد. یادآوری امور جزیی پیش پا افتاده از چه رو ضرورت دارد؟ چون همواره در معرض فریب کسانی هستیم که دعوی می کنند اگر درباره چیزی نظریه علمی نداشته باشیم لاجرم هیچ فهمی از آن نخواهیم داشت.
یکی از تفاوت های اساسی روش علم با فهم غیرنظری - که مصادیقش را در موسیقی، هنر، فلسفه و زندگی عادی می بینیم - این است که هدف علم رسیدن به سطحی از عام بودن است که خوا هی نخواهی این صورت های دیگر فهم را از قلم می اندازد. از این روی است که فهمیدن مردم هرگز ممکن نیست به صورت یک علم درآید. فهمیدن یک شخص بدین معنی است که مثلاً بتوانیم بگوییم آیا او همان چیزی را بر زبان می آورد که در دل دارد یا نه، آیا فلانی احساس هایش را چنان که هست نشان می دهد یا دارد تظاهر می کند و خب چگونه می توان به این نوع فهم دست یافت؟ ویتگنشتاین این پرسش را در پایان کتاب «پژوهش های فلسفی» پیش می کشد. او می پرسد: «آیا چیزی نظیر «داوری کارشناسانه» درباره صداقت افراد در بیان احساسشان وجود دارد؟» [پژوهش های فلسفی/ بخش دوم/ پاره یازده] و خود پاسخ می دهد که بله وجود دارد. [ویتگنشتاین می نویسد: حتی اینجا هم هستند کسانی که داوری شان بهتر است و کسانی که داوری شان بدتر است. تشخیص های صحیح تر معمولاً از قضاوت کسانی حاصل می شود که دانش بیشتری درباره بشر دارند، دانشی که نه از راه گذراندن دوره ای درسی بل از رهگذر تجربه به دست می آید. م]
اما شواهدی که بتوان این قسم داوری های کارشناسانه را درباره آدمیان برپایه آنها استوارکرد «ارزیابی ناپذیر» اند و تن به صورت بندی عام که ویژگی خصلت نمای علم است نمی دهند. ویتگنشتاین می نویسد: «شواهد ارزیابی ناپذیر ظرافت های نگاه، حرکات سر و دست و لحن کلام را در برمی گیرند. ممکن است یک نگاه عاشقانه راستین را تشخیص بدهم و آن را از یک نگاه عاشقانه دروغین تمییز دهم... اما ممکن است به کلی در توصیف تفاوت آنها ناتوان باشم... اگر نقاش بسیار باقریحه ای بودم شاید می توانستم نگاه صادقانه و متظاهرانه را در تابلوهایم تصویر کنم و بازنمایم.»
اما این واقعیت که سر و کار ما با برخی امور ارزیابی ناپذیر است نباید دچار این توهم مان کند که هیچ کس حق ندارد ادعا کند آدم ها را می فهمد. ویتگنشتاین یک بار در گفت و گویی با موریس دروری به رمان محبوبش «برادران کارامازوف» اشاره می کند. دروری می گوید «به نظرمن پدر زوسیما شخصیت بسیار تاثیرگذاری دارد.» داستایفسکی زوسیما را چنین وصف کرده: «می گفتند... او به قدری راز و اندوه و اقرار به دل سپرده و در روحش جذب کرده بود که آخر کار به ادراک و شهودی چنان دقیق رسیده بود که به یک نظر از چهره ای ناشناخته درمی یافت که فرد تازه وارد چه می خواهد و عذاب وجدانش از چیست. [گاهی زائران را از این سبب حیرت زده و تا اندازه ای هراسان می کرد که پیش از آنکه حرفی بر زبان آورده باشند از سر دلشان خبر می داد].» ویتگنشتاین می گفت: «بله، به راستی آدم هایی چون او بوده اند، کسانی که می توانستند مستقیم به روح آدم های دیگر چشم بدوزند و به آنان اندرز بدهند.» «یک فرایند درونی به معیارهای بیرونی نیازمند است.» [پژوهش های فلسفی/ بند ۵۸۰] این یکی از کلمات قصار «پژوهش ها» است که بارها و بارها آن را نقل کرده اند. اما کمتر کسی این مهم را درمی یابد که ویتگنشتاین چه مایه بر نیاز به دریافت و ادراک حسی آن «معیارهای بیرونی» با وجود ارزیابی ناپذیری آنها تاکید داشت. و حساسیتی چنین دقیق و موی شکاف را کجا می توان پیدا کرد؟ معمولاً نه در کارهای روانشناسان بلکه در آثار هنرمندان، موسیقیدانان و رمان نویسان بزرگ. [ویتگنشتاین در «پژوهش ها» گوشزد می کند که مقایسه روانشناسی با فیزیک گمراه کننده است. چون دیدن و شنیدن و فکر و احساس و خواست به همان معنا موضوع روانشناسی نیست که حرکات اجسام و پدیده های الکتریکی در فیزیک. فیزیکدان این پدیده ها را می بیند و می شنود و درباره آنها فکر می کند و ما را از آنها آگاه می سازد. روانشناس اما «واکنش های بیرونی» موضوع خود یعنی رفتار آدمیان را مورد مشاهده می گیرد. (پژوهش ها/ بند ۵۷۱ م)]
ویتگنشتاین در «فرهنگ و ارزش» می نویسد: «امروزه مردمان گمان می برند که دانشمندان برای این هستند که به آنان چیزهایی یاد بدهند؛ شاعران، آهنگسازان و امثالهم اما برای این هستند که اسباب لذت و خوشی آنان را فراهم آورند و اصلاً به ذهنشان خطور نمی کند که شاید این گروه اخیر چیزی هم برای یاددادن به آنان داشته باشند.» در زمانه ای اینچنین که علوم انسانی بنابر عرف نهادهای موجود ناچارند وانمود کنند که [به تمام معنی] علم هستند بیش از همیشه به درس هایی نیاز داریم که ویتگنشتاین _ و هنرمندان- باید درباره فهم بشری به ما بیاموزند.

ری مانک
ترجمه: صالح نجفی

منبع : مجله فلسفی زیزفون