روزه‌ و روزه‌داری در فرهنگ اسلام

روزه در فرهنگ اسلام از جایگاه والایی برخوردار است و آثار و برکات فراوانی با خود به ارمغان می‌آورد و از معدود عباداتی است که نصیب امت اسلامی گشته است به طوری که پیامبر اکرم(ص) از روزه به عنوان ضیافت‌الله یاد می‌کنند و می‌فرمایند:
“هو شهر دعیتم فیه الی ضیافه الله”(۱)
رمضان ماهی است که در آن به میهمانی خداوند خوانده شده‌اید.
روزه هم مانند سایر عبادت‌ها از مراتب و درجاتی برخوردار است. به نقل از امیرالمومنین(ع) روزه دارای سه مرتبه است که می‌فرمایند:‌
صوم القلب خیر من صیام اللسان و صیام اللسان خیر من صیام البطن”(۲)
روزه دل بهتر از روزه زبان برتر از روزه شکم است. در کتب اخلاقی مثل معراج‌السعاده ملامهدی نراقی نیز روزه را به ۳ دسته عام، خاص، خاص الخاص تقسیم می‌کند که برای اطلاع بیشتر به این کتاب ارجمند رجوع بفرمایید.
برای انجام هر عبادت شخص ابتدا باید مقدمات آن را به وجود بیاورد مثلا برای خواندن نماز ابتدا باید مقدماتی مثل وضو گرفتن را انجام دهی، حضور قلب پیدا کنی پس مشغول راز و نیاز شوی.
یا برای حج ابتدا باید استطاعت مالی، ... پیدا کنی پس اعمال مربوط به حج را انجام دهی.
روزه نیز چنین است یعنی یکسری مقدمات که از آن تعبیر به آداب روزه‌داری شده است انجام گیرد.
مثل: پرهیز از گناهان، انجام واجبات، تلاوت قرآن، ... که هرکدام به نوبه خود از جایگاه مهی برخوردارند حال که به مراتب و مقدمات روزه اشاره کردیم نوبت می‌رسد به حکمت و مصلحت عبادت‌ها که در آیات و روایات متعددی آن را بیان کردند.
باید اشاره کنم که منظور از حکمت همان فلسفه‌ای است که برای عبادت‌ها بیان شده است. مثلا اولین حکمت که در روزه پنهان شده ا ست اخلاص یا همان خودسازی است که شخص با روزه‌داری از خواسته‌‌های حیوانی و نفسانی و لذات‌های حرام دوری گزیند به صورتی که به یک جهاد نفسانی دست زند. در این رابطه حضرت فاطمه زهرا(س) می‌فرمایند:
“فرض الله الصیام تثبیتا للاخلاص(۳)
خداوند روزه را برای تثبت کردن اخلاص واجب کرده است.
دومین حکمتی که برای روزه در نظر گرفتند تعدیل و تنظیم بدن است که امروزه بیشتر تبلیغاتی که برای روزه‌داری می‌کنند همین موضوع است که متاسفانه اکثر افراد این نوع فرعی را اصل قرار می‌دهند همه می‌دانیم که فعالیت دستگاه‌های بدن به طور مداوم موجب فرسودگی می‌شود که خداوند یکماه را برای استراحت گذاشته است. پیامبر اکرم(ص) در این باره می‌فرمایند:
“صومواتصحوا” روزه بگیرید تا سالم بمانید.
سومین سر مهم روزه‌داری تقواست. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان خود می‌فرمایند:(۴) فایده روزه‌داری تقوا است و فایده داشتن تقوا مطلبی است که هیچ‌کس در آن شک ندارد.
چون بعد انسانی به فطرت خود این معنا را درک می‌کند که اگر بخواهد به عالم طهارت و رفعت متصل شود و بدون هیچ قید و شرطی سرگرم لذت‌های جسمی و شهوات بدنی نباشد و تقوا تنها از راه روزه و خودداری از شهوات به دست می‌‌آید و نزدیکترین راه وموثرترین رژیم معنوی و عمومی‌ترین آن به طوری که همه مردم در همه اعصار بتوانند از آن بهره‌مند شوند و هم اهل آخرت از آن رژیم سود ببرند هم شکم بارگان که اگر مدتی از این سه چیز پرهیز کنند به تدریج نیروی خویشتنداری از گناهان در آنان قوت می‌گیرد و نیز به تدریج بر اراده خود مسلط می‌شوند. کسی که خدا را در دعوتش به اجتناب از خوردن و نوشیدن و عمل جنسی که امری مباح است اجابت می‌کند قهرا در اجابت دست به اجتناب از گناهان و نافرمانی‌ها شنواتر و مطیع‌تر خواهد بود.
چهارمین آن کم شدن طبقات است. چشیدن طعم گرسنگی و تشنگی برای آن دسته افراد که به قدری از رفاه کامل برخوردار بودند که یادی از محرومان نمی‌کنند و طعم آن را در طول یکماه بچشند.
در این رابطه از سالار شهیدان از امام حسین پرسیدند: چرا خداوند روزه را واجب کرده است.
فرمودند: تا توانمند گرسنگی را لمس کند و او را بر نیاز مستمند آگاه سازد.
آخرین مرحله یادآوری آخرت است به طوری که اساتید اخلاق در رابطه با این موضوع نقل‌ها کردند به طوری که پیامبر(ص) در یکی از خطبه‌هایی که در آستانه ماه مبارک رمضان ایراد کردند و فرمودند: “با گرسنگی و تشنگی در این راه گرسنگی و تشنگی روز قیامت را به یاد آورید”
در پایان گفته‌ها باید گفت از حکمت‌ها و مصلحت‌هایی که گفته شده به اصلیات و فرعیات تقسیم می‌شوند. مثلا بهترین این حکمت‌ها که جزء اصل است تقوا می‌باشد.
زیرا تقوا علاوه بر بعد عبادی که علمای بزرگ درباره آن صحبت کردند و کتاب نوشتند دارای بعد فرهنگی نیز می‌باشد. به طوری که تمام مشکلات فرهنگی که درجامعه دیده می‌شود ناشی از نداشتن تقوا است. بنابراین انسان‌ها در تمام مراحل زندگی تقوا را مهمترین امر در تمام مسائل مخصوصا مسائل فرهنگی در نظر گرفت و راه پیشنهادی به دست آوردن آن همان طور که مرحوم علامه طباطبایی فرمودند تقوا می‌باشد.

زهرا یوسفی مصری
پی‌‌نوشتها:
-۱ بحارالانوار، ج ۹۶، ص .۳۵۶
-۲ شرح غررالحکم، ج ۴، ص .۲۲۳
-۳ بحارالانوار، جلد ۹۶، ص ۳۶۸
-۴ محمد حسین طباطبایی، المیزان، ج ۲
منابع:
-۱ بحارالانوار، ج ۹۶، ص ۳۵۶
-۲ غررالحکم، ج ۴، ص ۲۱۳
-۳ بحارالانوار، ج ۹۶، ص ۳۶۸
-۴ المیزان، ج ۲
-۵ برگرفته از مرکز تحقیقات اسلامی سپاه

منبع : روزنامه رسالت