صراط مستقیم

اگر برای دین اسلام و آموزه های وحیانی آن شبکه ای از مفاهیم کلیدی و غیرکلیدی درنظر بگیریم در میان مفاهیم کلیدی و اصلی که شاه کلیدی دست یابی به حقیقت آموزه های وحیانی چون توحید، ایمان، رستاخیز، تزکیه و تقوا و تقرب الی الله، مفهوم و اصطلاح کلیدی صراط مستقیم از نقش و جایگاه و ویژگی انحصاری برخوردار باشد؛ زیرا برای دست یابی به کمال هر یک می بایست کوتاه ترین، آسان ترین، نزدیک ترین و بهترین راه از هر لحاظ وجود داشته باشد که از آن به صراط مستقیم و راه راست الهی یاد می کنند. از این روست که مسأله راه شناسی و قرارگرفتن در آن و دور ماندن از کژراهه و بیراهه از مسایل مهمی است که در آموزه های وحیانی قرآنی و غیرقرآنی از دیگر کتب آسمانی بدان پرداخته شده است. نویسنده کوشیده است با توجه به آیات قرآن به توضیح این واژه بپردازد. مطلب را با هم از نظر می گذرانیم:
راه راست آدمی را به مطلوب و مقصودش که کمال مطلق و دورشدن از نواقص و کمبودهای درونی و بیرونی و یا ذاتی و عرضی است می رساند. انسان در این راه و روش و مسیر تعالی و تکاملی است که می تواند به آن چه شایسته انسانیت است دست یابد و به تقرب الهی برسد و قوای سرشته شده در خود را به فعلیت برساند و اشرفیت و خلافت خود را بر همه هستی ما سوی الله تثبیت نماید. از این روست که خوانش ویژگی های این راه که سازنده، آفریدگار و پروردگار بشر آن را بیان و در آموزه های هدایتی وحیانی قرآنی آن را تبیین و تشریح نموده است امری ضروری و بایسته است. در اهمیت این پژوهش و ارزش و جایگاه صراط مستقیم در آموزه های وحیانی همین بس که در هر شبانه روز بارها و بارها در نمازهای روزانه واجب و مستحب و یا امور دیگری از خداوند درخواست می کنیم که خداوند ما را در مسیر کمالی بدارد که سرانجام آن دست یابی به مظهریت الله رب العالمینی است که بر بندگان خاص و در راه خویش نعمت های خاص مادی و معنوی عنایت می کند که همه کائنات را به شگفتی وامی دارد و موجودات حسود و کینه ورزی چون ابلیس را به خشم و سرکشی وادار می سازد.
● چیستی صراط مستقیم
صراط مستقیم در آموزه های قرآنی اصطلاحی خاص با معنا و مفهومی ویژه است. این اصطلاح که ترکیبی از دو واژه عربی صراط و مستقیم است بار مفهومی خاصی را با خود به دوش دارد که می توان گفت که همه آیات قرآنی تنها تبیین گر همین مفهومی است که قرآن از صراط مستقیم اراده کرده است؛ زیرا خداوند پس از فرمان هبوط به حضرت آدم(ع) و حوا(س) به آنان گوشزد می کند به سبب ترک اولی ایشان و خوردن از میوه درخت ممنوع و بروز مسائلی که در شأن جنت عدن و بهشت آدم(ع) نیست می بایست از آن بیرون روند و در زمین تا زمانی خاص مستقر گردند و از متاع و نعمت های آن بهره گیرند تا این که از سوی خداوند برای ایشان دستور هدایتی فروآید و آنان را با آموزه های دستوری و راهنمایی خاص خود در مسیر قرار دهد تا بتوانند استعدادها و قوای خویش را به فعلیت رسانند و دوباره خود را در مسیر و راه انسانیت قرار دهند که راه خلافت الهی و ولایت بر همه هستی است.
ازاین روست که همه کتب آسمانی و آیات وحیانی در حکم بیان راهی است که آنان را از جایگاه هبوطی برانگیزاند و راه را از چاه بنمایاند و کمک و یاری کند تا بتوانند قوای خویش را فعال کرده و در مسیر تکاملی قرار دهند. بنابراین آن چه در آیات کتاب مقدس قرآن و آموزه های وحیانی آن آمده است همانند دیگر کتب آسمانی تبیین کننده و تشریح گر راه مستقیمی است که انسان می بایست آن را طی نماید. از این روست که می توان گفت اکثر آیات قرآنی تفسیر و تشریح و تبیین کننده اصطلاح قرآنی صراط مستقیم است و آن چه در این جا به عنوان ویژگی ها و یا خصوصیات راه راست و صراط مستقیم بیان می شود تنها بخشی کوچک از آن تفسیر است که می تواند در شناخت بهتر و ساده تر این راه کمک و یاری رساند.
باتوجه به این نکته است که اگر در تفاسیر روایی در بیان و یا از باب ذکر مصداق و تطبیق و تاویل سخن از این به میان می آید که نحن الصراط المستقیم و یا الصراط هو صراط الولایه و مانند آن در حقیقت بیانگر نمادهای عینی از این واقعیت و حقیقت است که همه قرآن و یا همه اسوه های قرآنی چون پیامبراکرم(ص) و معصومان دیگر(ع) تفسیر صراط مستقیم می باشند.
● واژه شناسی
صراط مستقیم ترکیبی از دو واژه صراط و مستقیم است. صراط کلمه مشتق و گرفته شده از واژه سرط است. (مجمع البیان ج۱و ۲ص ۱۰۳) سرط در لغت تازی به معنای بلعیدن سریع و تند آمده است (ترتیب العین ج۲ ص۸۱۳) از آن رو به راه روشن و وسیع که روندگان بسیاری را در خود جا می دهد صراط گفته شده است. (مجمع البیان ج۱و ۲ ص۱۰۴)
اما واژه مستقیم به راه راستی گفته می شود که هیچ گونه کژی در آن نباشد. (همان) بنابراین صراط مستقیم یعنی راه روشن و راست که همه را در برمی گیرد و دارای روندگان بسیاری است.
● اصطلاح شناسی
هرچند که در معنای اصطلاحی آن در بخش چیستی آن سخن به میان آمده است ولی در این جا گوشه ای از نظرات و آرای برخی از مفسران آورده می شود تا نظر آنان را در این مسأله دانسته باشیم.
در میان مفسران درباره مقصود آیات قرآنی از صراط مستقیم اختلاف و اقوالی است. برخی مراد از صراط مستقیم را قرآن دانسته اند و برخی دیگر مراد از آن را اسلام و در برخی دیگر از اقوال پیامبراکرم(ص) و امامان معصوم(ع) گفته اند.
مرحوم طبرسی در کتاب مجمع البیان پس از نقل اقوال یاد شده که در ذیل تفسیر آیه ۶ سوره فاتحه الکتاب آورده است می نویسد: بهتر است که آن را بر معنای عام آن حمل کرد به طوری که شامل همه مصادیق یاد شده شود؛ زیرا که صراط مستقیم، دینی است که خداوند به آن فرمان داده است که آن اعم از توحید و عدل و ولایت کسانی است که اطاعت آنان واجب است و همین معنا نیز در آیه۶ سوره حمد مراد و مقصود خداوند است. (مجمع البیان ج۱ و ۲ ص۱۰۴)
این سخن طبرسی همان چیزی است که می توان از قرآن به دست آورد از این روست که گاه از تمامی دین حق به صراط مستقیم یاد می شود و گاه دیگر از صراط پیامبر(ص) به عنوان صراط مستقیم تعبیر شده (انعام آیه۱۵۳ و مؤمنون آیه۷۳) و گاه دیگر راه ولایت راه راست دانسته می شود.
در قرآن این معنای عام که مرحوم شیخ طبرسی بیان کرده است با واژگان دیگری نیز توضیح داده شده که می توان به واژگانی چون حنیف، صراط، صراط الحمید، صراط السوی، هی التی اقوم و مانند آن اشاره کرد.
● ویژگی های صراط مستقیم
برای شناخت راه راست و صراط مستقیم از دو روش می توان بهره گرفت: نخست این که از کسانی که در این راه هستند و به عنوان سالکان و روندگان آن معرفی شده اند استفاده کرد و یا این که از ویژگی هایی که خداوند در قرآن برای آن بیان داشته است سود جست.
قرآن از هر دو روش نظری و عینی برای بیان راه راست سود جسته است. در این جا نخست ویژگی های نظری آن بیان و سپس به بیان سالکان و شاخصه های راه یافته گان پرداخته می شود.
از مهم ترین ویژگی های راه راست آن است که خداوند خود آن را راهی بر می شمارد که می بایست انسان در آن مسیر قرار گیرد و به دعوت خداوند لبیک گوید. خداوند در آیه۱۵۳ سوره انعام و نیز ۷۳ سوره مؤمنون مردمان را دعوت کرده است که در این مسیر قرار گیرند. ازنظر قرآن این راهی است که می تواند انسان مستقر در زمین و مهبط را به جایگاه واقعی و اصلی او به عنوان خلافت الهی بازگرداند و از نعمت های خاص خداوند برخوردار نماید. (حمد آیه ۶)
کسانی که در این راه قرار می گیرند نه تنها از ضلالت و گمراهی و اغوای ابلیس و شیاطین در امان می مانند (حجر آیات ۳۹ و ۴۱) بلکه به عنوان اسوه ها و الگوهای الهی مطرح و معرفی می شوند. (حمد آیات ۵ تا ۷ و نیز انعام آیات ۸۷ و ۸۹)
خداوند در آیات ۳۲ تا ۳۶ سوره مریم کسانی را که در مسیر صراط مستقیم حرکت می کنند انسان های سعادتمند و خوشبختی معرفی می کند که به آرامش و آسایش واقعی رسیده اند.
از ویژگی های انحصاری صراط مستقیم که در آیات ۵۲ و ۵۳ سوره شورا بدان اشاره شده این است که این راه آدمی را به الله که هدف نهایی است می رساند و از هرگونه دوری باز می دارد. در حقیقت راهی است که می توان آن را راه صددرصد درست و راست ارزیابی کرد که هر کس در آن قرار گیرد به الله به عنوان اسم جامع می رساند و خود نیز مظهر اسم جامع می شود.
از خصوصیات این راه آن است که راهی طبیعی و مطابق با فطرت بشری است و انسان ها به طور طبیعی و فطری همان راه را انتخاب می کنند مگر آن که طبیعت و فطرت آنان آسیب دیده باشد و یا تحت وسوسه ها و القائات شیطانی و ابلیسی قرار گرفته باشند.
راه راست راه خداوند است که در آن هیچ گونه کژی و انحرافی یافت نمی شود و آدمی را به سوی بدی ها و زشتی ها و نابهنجاری ها نمی خواند (انعام آیات ۱۵۱ تا ۱۵۳ و هود آیه ۵۶ و آیات دیگر)
کسانی که در راه راست قرار می گیرند دارای همه خصوصیات بلند اخلاقی و هنجاری هستند و رفتارها و گفتارهای ایشان براساس و پایه اصول عقلانی و عقلایی و شرعی است و از نابهنجاری ها و زشتی ها و پلیدی ها پرهیز می کنند. از این روست که آنان آینه تمام نمای اخلاق و قانون هستند.
● مصادیق رهروان راه راست
قرآن در آیات بسیاری می کوشد تا با بیان برخی از مصادیق رفتارهای پسندیده و هنجاری و اخلاقی ایشان نشان دهد که آنانی که در مسیر کمالی راه راست قرار می گیرند به همه اعمال پسندیده و صالح گرایش داشته و بدان عمل می کنند و از زشتی ها و اعمال ناپسند دوری می ورزند و تقواپیشه می گیرند.
از این روست که سالکان راه راست را انسان هایی می شمارد که به پدر و مادر خویش احسان می کنند (مریم آیات ۳۱ تا ۳۶ و نیز انعام آیات (۱۵۱ تا ۱۵۳) اهل اطاعت از خدا (یس آیه ۶۱ و زخرف آیه ۶۱) ایمان به آخرت (مومنون آیه ۷۴) برپایی نماز (مریم آیات ۳۱ و ۳۶) پرداخت نفقات و زکات به مستمندان و نیازمندان (همان) اخلاص و صداقت (حجر آیات ۳۹ و ۴۱) اهل عمل به اسلام و قرآن (تکویر آیات ۲۷ و ۲۸ و طه آیه ۱۳۵) اهل اجتناب و پرهیز از استکبار و زورگویی و خودبرتربینی (مریم آیات ۳۱ تا ۳۶) پرهیز از اطاعت شیطان و دعوت های وی به پلشتی و زشتی (حجر آیات ۳۲ تا ۴۲ و مریم آیات ۴۳ و ۴۴) اجتناب و دوری از فحشا و زشتی (انعام آیات ۱۵۱ و ۱۵۳) دوری از فرزندکشی (همان) دوری از قتل بی گناهان (همان) پرهیز از گران فروشی و کم فروشی (همان) و دوری از مال یتیم (همان) هستند.
در حقیقت در این آیات به ویژه آیات سوره انعام به این مهم اشاره داشته است که انسان های راه یافته و در مسیر کمالی صراط مستقیم قرار گرفته انسان هایی هستند که می کوشند تا به خوبی ها و زیبایی ها و کمالات نزدیک و از بدی ها و زشتی ها و نابهنجاری ها دوری و پرهیز نمایند.
خداوند آن گاه در آیات بسیاری شماری از این راه یافته گان و در مسیر کمالی صراط مستقیم قرار گرفته گان را معرفی می کند و از مردمان می خواهد به این الگوهای عینی توجه شود؛ زیرا اینان کسانی هستند که در زندگی خویش در هنگام مواجه با مشکلات عدیده و دعوت های ابلیسی و شیطانی توانستند در مسیر فطرت وکمال هدایتی قرآن و یا آموزه های وحیانی آسمانی دیگر قرار گیرند که از آن جمله می توان به پیامبرانی چون ابراهیم (بقره آیه ۱۳۵) ادریس (مریم آیات ۵۶ و ۵۸) اسحاق و اسماعیل (انعام آیات ۸۶ و ۸۷) و همه پیامبران (نساء آیه ۶۸ و ۶۹) شاکران (اعراف آیه ۱۶و ۱۷) انصار و یاران پیامبر(ص) به ویژه کسانی که در بیعت رضوان مشارکت داشتند (فتح آیات ۱۸و ۲۰) شهیدان (نساء آیه ۶۸ و ۶۹) صالحان (همان) صدیقان (همان) مخلصان (حجر آیه ۳۹ و ۴۱) اشاره کرد.
● راه دست یابی به راه راست
پرسش این است که چگونه می توان به راه راست دست یافت و در مسیر کمالی آن قرار گرفت؟ با توجه به مطالب پیش گفته می توان گفت که راه از چاه معلوم و دانسته شده است و راه رسیدن به راه راست و شناخت و در مسیر کمالی آن قرار گرفتن چیست اما نکاتی هست که می تواند بر شناخت درست از نادرست از آن سود جست.
از جمله این که راهی راه راست است که براساس فطرت و طبیعت سالم بشری باشد. از این رو هر امری که برخلاف حکم عقل مستقل و سیره عقلا و خردمندان می باشد و با اصول اخلاقی و هنجاری در تضاد می باشد و در موارد مشکوک برخلاف راه شریعت دانسته شده است می بایست پرهیز کرد و آن را راهی بیرون از راه راست ارزیابی نمود.
کسانی که در مسیر کمالی راه راست قرار می گیرند یک گروه از سه گروه به شمار می روند که دو گروه دیگر به طبع از راه راست بیرون هستند. به این معنا هدایت یافته گان کسانی هستند که به آنان نعمت هایی خاص چون عقل و حکمت و رشد داده شده است و حق را از باطل و کارهای درست را از نادرست می شناسند و بر صداقت و راستی هستند و اعمال صالح انجام می دهند به گونه ای که این کارها جزو سیره و منش آنان شده است. به نعمت هایی که به آنان داده شده است شکر می گزارند و آن را به درستی و در جای خود مصرف می کنند و شاکر واقعی نعمت می باشند.
بنابراین هرگز ازولایت و اطاعت خدا و رسول و معصوم که خلیفه الهی است بیرون نمی روند و نعمت را کفران نمی کنند و مورد غضب الهی قرار نمی گیرند و یا سخن و آرا و انظار خود را بر حکم الهی مقدم نمی دارند که گمراه و ضال شوند و از مسیر کمالی خارج گردند.
آنان کسانی هستند که از خداوند می خواهند تا اراده آنان را برای قرار گرفتن در مسیر تقویت کند. (تکویر آیه ۲۷و ۲۸) اهل اطاعت (نساء آیه ۶۶ و ۶۸) اعتصام به خدا (آل عمران آیه ۱۰۱) امداد از خدا (حمد آیه ۵و ۶) در مسیر راهنمایی پیامبران (بقره آیه ۲۱۳) انجام تکالیف الهی (نساء آیه ۶۶ و ۶۸) حق گرایی (نحل آیه ۱۲۰ و ۱۲۱) شکرگزاری (نحل آیه ۱۲۱) قرآن (مائده آیه ۱۵و ۱۶) هجرت (نساء آیه ۶۶ و ۶۸) و دیگر امور نیک و پسندیده هستند.
این همان راهی است که انسان می تواند با قرار گرفتن در آن خود را به خدا برساند و اهل تقرب و کمال مطلق و نوعی ولایت و خلافت گردد.

ابوالفضل کمالی

منبع : روزنامه کیهان