تاثیرپذیری تاریخی و موضوعی تئاتر از جنگ

سال گذشته و در جریان برگزاری دوازدهمین جشنواره سراسری تئاتر دفاع مقدس دبیرخانه این جشنواره در راستای حمایت از پژوهش و تالیف در حوزه تئاتر دفاع مقدس سه کتاب با عنوانهای "جنگ، نمایش، اسطوره" نوشته امیر کاووس بالازاده، "نگره های نمایشی و نانموده های ساختاری" نوشته حسن پارسایی و "تئاتر و جنگ" نوشته مشهود محسنیان را چاپ و منتشر کرد.
"تئاتر و جنگ" یکی از این تالیفات بود که هنر تئاتر را در رابطه با تاثیرات تاریخی و اجتماعی جنگ مورد ارزیابی قرار می دهد. "تئاتر و جنگ" بر اساس دو شاخصه مهم "رابطه تاریخی جنگ و تئاتر" و "رابطه موضوعی و تکتیکی جنگ و تئاتر" مجموعه ای از هفت مقاله است که بر اساس رویکردهای مشترک آنها در حوزه تاریخ و موضوعیت جنگ و تئاتر تهیه شده و انتشار یافته اند.
"وقتی تاریخ کشورهای صاحب تئاتر دنیا را بررسی می کنیم، به جنگ های کوچک و بزرگ بسیاری بر می خوریم که آثار عمیقی بر بدنه تاریخ تئاتر جهان بر جا گذاشته اند. بزرگترین این جنگ ها را می توان جنگهای جهانی اول و دوم نامید. این جنگ ها بر اکثر کشورهای اروپایی و تا حدودی بر آمریکا نیز تاثیر گذاشته اند و تاریخ تئاتر را دگرگون ساخته اند."(۱)
یکی از مهمترین ویژگیهای "تئاتر و جنگ" که آن را از پژوهش ها و تالیفات صورت گرفته تا به امروز جدا می کند نگاه آن به مقوله جنگ – به طور کلی- و ارزیابی جنگ و تاثیرات آن در دنیاست. در واقع این کتاب قصد دارد ابتدا بعد واقعی موضوع را در رابطه را رویکرد تئاتری مورد ارزیابی قرار دهد و از آن به شناختی کلی در مورد تاثیرپذیری جهان نمایش از رویداد جنگ بپردازد.
بدین ترتیب خواننده ایرانی می تواند ضمن بدست آوردن اطلاعات و شناخت نسبی درباره تئاتر جنگ در دنیا به ارزیابی و مقایسه ای بهتر و مفیدتر از جنگ تحمیلی و تئاتر دفاع مقدس در کشورمان دست پیدا کند. به نظر می رسد که چنین رویکردی می تواند ضمن قبول تفاوتها و تمایزهای موضوعیت و اهمیت جنگ در همان فرهنگ ها تئاتر دفاع مقدس را نیز از محدودیتها و چهارچوب های تکرار شده موجود خارج ساخته و با قالبها و نمونه های تقریبا مشابه دیگر مواجه سازد.
مشهود محسنیان برای دستیابی به چنین هدفی مقالات کتابش را بر اساس نظمی تاریخی که از یک سو به تاریخ جنگ و از سوی دیگر به تاریخ تئاتر مربوط می شود تنظیم کرده و بدین ترتیب رویکردهای هنری نسبت به موضوع و کارکردهای تاریخی آن را به صورتی هدفمند و تحت نظامی مستمر ترتیب داده است.
در نخستین فصلهای این کتاب، نویسنده با تالیف و گردآوری مقاله ای تحت عنوان "پارسیان، جنگ و تاریخ ضد و نقیص" نخستین نمایشنامه نوشته شده در مورد جنگ را که به جنگ تاریخی ایرانیان و یونانیان اختصاص دارد و توسط اشیل به نگارش درآمده به لحاظ تاریخی و بر اساس رویکردهای نمایشی آن محور ارزیابی قرار می دهد.
پارسیان، قدیمی ترین تراژدی و قدیمی ترین نمایشنامه ای است که بشر اکنون در اختیار دارد. در عین حال این نمایشنامه همچنین به خاطر اینکه تنها تراژدی موجود بر اساس زمینه های معاصر دوران باستان است، از اهمیت فراوانی برخوردار شده است." (۲)
محسنیان در این مقاله که به خوبی و براساس منابع و ماخذ موجود ترجمه شده و تالیف گردیده است،‌ابتدا مستندات و وقایع و موضوع جنگ را مورد ارزیابی قرار می دهد و پس از آن به چگونگی تالیف نمایشنامه توسط اشیل و رویکردهای تئاتری آن در اثر هنری این نویسنده می پردازد. از ویژگی مهم دیگر این مقاله و دیگر مقالات کتاب "تئاتر و جنگ" آن است که محتوای آن هیچگاه به محدوده و زمان خاصی خلاصه نشده و همواره در تحلیل و نقد با دوره های مختلف – تا دوران معاصر- مورد ارزیابی قرار می گیرد.
به عنوان مثال در همین مقاله نخست نویسنده پس از طرح دیدگاه ها و مباحث مختلف از طرف منتقدان و نظیه پردازان تئاتر در هر بخش به نتیجه گیری و جمع بندی آراء و نظرات در مورد موضوع می پردازد:
بنابراین گفته ها و بنابر اتفاقات خود نمایشنامه به راحتی می توان دریافت که این نمایشنامه در ژانر جنگ جای می گیرد و حتی می توان آن را نمایشنامه ای ضد جنگ نیز قلمداد کرد." (۳)
"تئاتر و جنگ" علاوه بر آنکه منبع مناسبی برای محقق و هنرمند تئاتر محسوب می شود، خود نیز به نوعی یک جریان نقد از موضوعیتی خاص را در معرض بازخورد قرار می دهد.
در ادامه مباحث و طرح مقالات، موضوعات مختلف و جنبه های معاصر تئاتر جنگ بر تئاتر مورد بررسی قرار می گیرند و در این راستا طرح مکاتب تاثیر گرفته از جنگ در تئاتر و معرفی سبک و شیوه کارگردانان معروفی که در این حوزه به فعالیت پرداخته اند به دنبال می آید.
"مضحکه جنگ و آرابال" به تئاتر غیر تقلیدی فرانسه از زمان جنگ و فعالیتهای تئاتری فرناندوآرابال می پردازد و فصلی دیگر با عنوان "تئاتر در اردوگاههای اسرای آلمان نازی" تئاتر خاصی را که در دوره جنگ جهانی و شرایط ویژه شکل می گیرد و بروز پیدا می کند می خوانیم.
در واقع آنچه اهمیت این مجموعه مقالات را در کنار یکدیگر و چه به طور مستقل افزایش می دهد،‌نامحدود بودن و چند گانه بودن محدوده شکل گیری و وقوع آنهاست. در این صورت محقق و هنرمند تئاتر ضمن آشنایی با شرایط اجرای نمایشهای مختلف به گونه ای نامحدودتر می تواند تاثیر جنگ بر تئاتر را مورد ارزیابی و تحلیل قرار دهد و آن را در مقایسه با هنر و تئاتر خود بسنجد.
یکی از بخشهای مهم و مفید "تئاتر و جنگ" نیز در آخرین فصل آن به معرفی هنرمندان تئاتر جنگ اختصاص یافته است که علاوه بر معرفی و شناساندن کلی و خلاصه وار چند هنرمند شناخته شده تئاتر جنگ علاقه و تمایل برای شناخت و آشنایی با این هنرمندان و سبک آنها و چگونگی تاثیرپذیری شان از وقایع جنگ را در خواننده ایجاد می کند.
"تئاتر و جنگ" یکی از تالیفات متفاوت و خوب صورت گرفته در حوزه شناخت جنگ و تاثیرپذیری تئاتر از آن است که بطور کلی می توان زمینه مناسبی برای مقایسه معیارهای موضوعی جنگ با موضوع جنگ تحمیلی در کشور ما شکل گیری تئاتر دفاع مقدس را فراهم سازد.

پی نوشت:‌
۱-نقل از کتاب . صفحه ۹
۲-نقل از کتاب – صفحه ۴۸
۳-نقل از کتاب- صفحه ۵۱و۵۲
پاژیا مهریاب

منبع : تئاتر مقاومت