سخاوت و ایثار علی علیه السلام

"اذا جادت الدنیا علیک فجد بها علی الناس طرا انها تتقلب فلا الجود یفنیها اذا هی اقبلت ولا البخل یبقیها اذا هی تذهب." (علی علیه السلام)
سخاوت از طبع کریم خیزد و محبت و جاذبه را میان افراد اجتماع برقرار می‌سازد، شخص سخی هر عیبی داشته باشد در انظار عموم مورد محبت است.
علی علیه السلام در سخاوت مشهور و کعبه آمال مستمندان و بیچارگان بود هر کسی را فقر و نیازی می‌رسید دست حاجت پیش علی علیه السلام می‏برد و آن حضرت با نجابت و اصالتی که در فطرت او بود حاضر نمی‌شد آبروی سائل ریخته شود.
حارث حمدانی دست نیاز پیش علی علیه السلام برد، حضرت فرمود آیا مرا شایسته پرسش دانسته‏ای؟
عرض کرد بلی یا امیرالمؤمنین، علی علیه السلام فورا چراغ را خاموش کرد و گفت این عمل برای آن کردم که ترا در اظهار مطلب خفت و شکستی نباشد.
روزی مستمندی به علی علیه السلام وارد شد و وجهی تقاضا کرد، علی علیه السلام به عامل خود فرمود او را هزار دینار بدهد عامل پرسید از طلا باشد یا نقره؟ فرمود: برای من فرقی ندارد هر کدام که به درد حاجتمند بیشتر می‌خورد از آن بده.
معاویه که دشمن سرسخت آن حضرت بود روزی از یکی پرسید: از کجا می‌آیی؟
آن شخص از راه تملق گفت از پیش علی که بخیل‏ترین مردم است! معاویه گفت وای بر تو از علی سخی‏تر کسی به دنیا نیامده است اگر او را انباری از کاه و انباری از طلا باشد طلا را زودتر از کاه می‌بخشد.
یکی از مباشران علی علیه السلام عوائد ملک او را پیش وی آورده بود آن حضرت فورا در آمد خود را به فقراء تقسیم نمود عصر آن روز همان شخص علی علیه السلام را دید که شمشیرش را می‌فروشد تا برای خانواده خود نانی تهیه کند.

علی علیه السلام هیچگاه سائل را رد نمی‌کرد و می‌فرمود: اگر من احساس کنم که کسی از من چیزی خواهد خواست پیش از اظهار او در اجابت دعوتش پیشدستی می‌کنم زیرا حقیقت جود ناخواسته بخشیدن است.
علی علیه السلام می‌فرمود حاجتمندان حاجت خود را روی کاغذ بنویسند تا خواری و انکسار سؤال در چهره آنها نمایان نشود. علی علیه السلام چهار درهم پول داشت یکی را در موقع شب انفاق نمود و یکی را در روز و یک درهم آشکارا و یک درهم در نهان آنگاه این آیه نازل شد که مفسرین شأن نزول آن را در مورد انفاق آن حضرت نوشته‏اند:
"الذین ینفقون اموالهم باللیل و النهار سرا و علانیة فلهم اجرهم عند ربهم ولا خوف علیهم ولا هم یحزنون. (۱)
کسانی که اموال خود را در شب و روز، نهانی و آشکارا انفاق می‌کنند برای آنها نزد پروردگارشان پاداشی است و ترس و اندوهی بر آنها نباشد. (۲)
پس از قتل عثمان که علی علیه السلام به مسند خلافت نشست عربی نزد آن حضرت آمد و عرض کرد من بسه نوع بیماری گرفتارم، بیماری نفس، بیماری جهل، بیماری فقر! علی علیه السلام فرمود مرض را باید به طبیب رجوع کرد و جهل را به عالم و فقر را به غنی.
آن مرد گفت شما هم طبیب هستید و هم عالم و هم غنی!
حضرت دستور داد از بیت‌المال سه هزار درهم به او عطاء کردند و فرمود هزار درهم برای معالجه بیماری و هزار درهم برای رفع پریشانی و هزار درهم‏ برای معالجه نادانی. (۳)
علماء و مفسرین عامه و خاصه نقل کرده‏اند علی علیه السلام در مسجد نماز می‌خواند و در رکوع بود که سائلی در حالی که سؤال می‌کرد از کنار او گذشت و آن حضرت انگشتر خود را که در دست داشت با اشاره به او بخشید، سائل وقتی از او دور شد با رسول اکرم صلی الله علیه و آله برخورد نمود حضرت پرسید چه کسی این انگشتر را به تو داد؟ سائل اشاره به علی علیه السلام نمود و گفت این شخص که در رکوع است آنگاه آیه: انما ولیکم الله و رسوله... که آیه ولایت بوده و ضمنا اشاره به خاتم بخشی آن حضرت است نازل شد. (۴)
علی علیه السلام تنها به بخشش مال اکتفاء نمی‌کرد بلکه جان خود را نیز در راه حق ایثار نمود، در شب هجرت به خاطر پیغمبر صلی الله علیه و آله از جان خود دست شست و به استقبال مرگ رفت، معنی پر مغز ایثار همین است که جز علی علیه السلام کسی بدان پایه نرسیده است.
ایثار مقدم داشتن دیگران است بر نفس خود و کسی تا تسلط کامل بر نفس نداشته باشد نمی‌تواند مال و جان خود را به دیگری بدهد، این صفت از سجایای اخلاقی و صفات ملکوتی است که در هر کسی پیدا نمی‌شود، علی علیه السلام با زحمت و مشقت زیاد نانی تهیه کرده و برای فرزندان خود می‏برد در راه سائلی رسید و اظهار نیازمندی کرد حضرت نان را به او داد و با دست خالی به خانه رفت، روزی با غلام خود قنبر به بازار رفت و دو پیراهن نو و کهنه خرید کهنه را خود پوشید و نو را به قنبر داد.
محدثین و مورخین، همچنین مفسرین ذیل تفسیر آیات سوره دهر (هل اتی) هر یک با مختصر تفاوتی در الفاظ و عبارات در مورد ایثار علی علیه السلام به طور خلاصه چنین نوشته‏اند که حسنین علیهماالسلام مریض شدند پدر و مادر آنها و حتی خود حسنین نذر کردند که پس از بهبودی سه روز به شکرانه آن روزه بگیرند فضه خادمه منزل نیز از آنها پیروی نمود.
چون خداوند لباس عافیت به آنها پوشانید به نذر خود وفا کرده و مشغول روزه گرفتن شدند، علی علیه‌السلام سه صاع جو از شمعون یهودی که همسایه‏شان بود قرض کرد و به منزل آورد حضرت زهرا علیهاالسلام روز اول یک صاع از آن را آرد نموده و (به تعداد افراد خانواده) پنج گرده نان پخت، شب اول موقع افطار سائلی پشت در صدا زد ای خانواده پیغمبر من مسکین و گرسنه‏ام از آنچه می‌خورید مرا اطعام کنید که خدا شما را از طعام‌های بهشتی بخوراند، خاندان پیغمبر هر پنج قرص را به مسکین داده و خود با آب افطار کردند.
روز دوم فاطمه علیهاالسلام ثلث دیگر جو را آرد کرد و پنج گرده نان پخت شامگاه موقع افطار یتیمی پشت در خانه حرف‌های مسکین شب پیشین را تکرار کرد باز هر پنج نفر قرص‌های نان را به او داده و خود با آب افطار کردند. روز سیم فاطمه علیهاالسلام بقیه جو را به صورت نان در آورد و موقع افطاری اسیری پشت در آمد و سخنان سائلین دو شب گذشته را به زبان آورد باز خاندان پیغمبر نان‌ها را به او دادند و خودشان فقط آب چشیدند روز چهارم حسنین علیهماالسلام چون جوجه می‌لرزیدند وقتی پیغمبر صلی الله علیه و آله آنها را دید فرمود پناه می‏برم به خدا که شما سه روز است در چنین حالید جبرئیل فورا نازل شد و ۱۸ آیه از سوره هل اتی را (از آیه ۵ تا آیه ۲۲) در شأن آنها و توضیح مقامات عالیه‏شان در بهشت برین به رسول اکرم صلی الله علیه و آله قرائت کرد که یکی از آیات مزبور اشاره به انفاق و اطعام سه روزه آنها است آنجا که خداوند تعالی فرماید:
"و یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا." (۵)
و در آخر آیات نازله هم از عمل بی‌ ریا و خالصانه آنها قدردانی ‏کرده و فرماید: ان هذا کان لکم جزاء و کان سعیکم مشکورا. یعنی البته این(مقامات و نعمت‌های بهشتی که در آیه‏های پیش آنها را توضیح داده) پاداش عمل شما است و سعی شما مورد رضایت و قدردانی است. (۶)

رضا ساعی شاهی
پی‏نوشت‌ها:
(۱) سوره بقره، آیه ۲۷۴.
(۲) کشف الغمة، ص ۹۳/ ینابیع المودة، ص ۹۲/ مناقب ابن مغازلی، ص ۲۸۰.
(۳) جامع الاخبار، ص ۱۶۲.
(۴) مناقب ابن مغازلی، ص ۳۱۳/ کفایة الطالب، ص ۲۵۰ و کتب دیگر.
(۵) سوره دهر آیه ۸ .
(۶) شواهد التنزیل، جلد ۲، ص ۳۰۰/ امالی صدوق مجلس ۴۴، حدیث ۱۱/ کشف الغمة، ص ۸۸ و کتب دیگر .