اکثریت خاموش شده

اسلام لیبرال شاخه یا شعبه ای از اسلام است که بر حریت انسان وآزادی در درون اسلام تاکید می ورزد. مسلمانان لیبرال معتقدند که انسانها آزاد ـ مفهومی آن قدر مهم که در جهان اسلام امروزه مورد تاکید قرار دارد آفریده می شوند، و اگر کسی از آزادی بکاهد یا در پی حذف آن برآید در واقع در تضاد با طبیعت بشر و نیز اراده الهی قرار می گیرد. در حالی که برخی افراد در پی تحمیل دیدگاههای خود بر دیگران هستند، مسلمانان لیبرال اصرار دارند که افراد –چه مرد و چه زن- باید در انجام اعمال مذهبی خود آزاد باشند. این امر با این آموزۀ بنیادی قرآن مطابقت دارد که «در دین هیچ اجباری نیست». تحمیل مذهب بر افراد یکی از الزامات اساسی مذهب را نادیده می¬گیرد و آن اینکه انسانها باید با ارادۀ آزاد خود رو به سوی خداوند آورند.
● اسلام لیبرال چیست؟
در تضاد با «لیبرالیسمهای» کاملاً متفاوت ایالات متحده از یک طرف و اروپا از طرف دیگر، لیبرالیسم اسلامی با تمرکز بر مفهوم «حریت»، هم بر آزادی جمعی اجتماع (امت) از تصرف و تعدی، و در عین حال هم بر آزادی فردی برای شهروندان و اعضای جامعه تاکید می‌ورزد. مانند لیبرالهای کلاسیک، همان طور که در آثار متفکرانی چون دِباستیت، وان میزنس، و وان هایک نمایان است، لیبرالیسم اسلامی بر حکومت محدود، آزادی فردی، کرامت انسان و حقوق بشر تاکید می ورزد. «اسلام میانه رو» توصیفی دیگر است که اغلب برای ایده ها و افرادی که در اینجا مورد نظر هستند به کار برده می شود. اما مفهوم «میانه رو» دقیقاً آن سوگیری ایدئولوژیکی فراگیری را که در اینجا مد نظر است مجسم نمی کند. محورهای اصلی لیبرالیسم اسلامی عبارت هستند از:
▪ حریت: انسانها آزاد آفریده می شوند و باید آزاد بمانند. آزادی اندیشه، آزادی دین، آزادی تحرک، برای زندگی بسیار حیاتی هستند همان طور که آفریدگار ما اینطور خواسته است. بدون آزادی زندگی و دین فاقد معنا و طراوت هستند. خداوند در حکمت بیکران خود اینطور خواسته که انسانها آزاد باشند، آزاد در ایمان داشتن یا نداشتن، و آزاد در اطاعت یا عدم اطاعت. تحمیل دین بر مردم اشتباه و بی ثمر، و نیز مغایر با اراده خداوند است.
▪ عدل: برابری نزد خداوند باید به برابری بر روی زمین برگردانده شود. فقط خداوند می تواند قاضی انتخاب بهترین فرد در میان ما باشد. عدالت باید شامل همه افراد شود، مرد یا زن، مسلمان یا غیر مسلمان، دوست یا دشمن، عرب یا غیر عرب فرق نمی کند. عدل به این معنی است که جامعه و حکومت نسبت به هر فرد انسانی دادگرانه به طور یکسان رفتار نماید. بی عدالتی نسبت به یک فرد انسانی، بی عدالتی نسبت به همه و مقابله با خداوند متعال تلقی می¬شود.
▪ شورا: خداوند مخالف ستمگری است و از ستمگر بیزار است. امورات امت و جامعه باید از طریق شورا و رضایت مندی پی گیری شوند. مشورت باید همه اعضای امت را در بر گیرد و باید برای حاکمان و متصدیان امور الزام¬آور باشد. پیامبر اسلام بدون اینکه حاکمی را تعیین کنند، رحلت کردند و به صحابه خود فرمودند که آنها خود باید حاکم خود را انتخاب کنند و حاکم باید در قبال آنها پاسخگو باشد.
▪ اجتهاد (تفسیر عقلانی): خداود اهداف مهمی را برای مومنان مقرر کرده که در زمین به آنها نائل آیند (اهدافی چون شورا، عدل، آزادی، کرامت و صلح). اما راه رسیدن به این اهداف عمدتاً به خود مسلمانان واگذار شده است. آنها هستند که باید تصمیم بگیرند که کاربرد عقل، دانش و ایمان کدامیک برای آنها و جامعه شان بهتر است. اسلام هیچ طبقه روحانی رسمی یا نظام سلسله مراتبی ندارد. از این رو تمام مسلمانان باید نظرات خود را با در نظر گرفتن تعالیم اسلام و نیازهای مدام در حال تغییر و اولویتهای جامعه بیان کنند. امروزه برای امت اسلام بسیار مهم است که درهای اجتهاد را که برای حدود پانصد سال بسته بوده مجدداً باز کنند.
این جنبش در حال رشد در جهان اسلام دارای دانشمندان و رهبران زیادی است، اگرچه آنها در غرب به خوبی شناخته شده نیستند. از جمله: طارق البشری، سالم الآوه (مصر)، محمد طالبی (تونس)، انور ابراهیم (مالزی)، فتحی عثمان، عزیز الحبری و عبدالعزیز ساجدینا (ایالات متحده)، شفیق غبرا (کویت)، عبدالوهاب الافندی (سودان)، نورچولیش مجید (اندونزی)، ابراهیم الوزیر (یمن) و عبدالکریم سروش (ایران).
چرا این جنبش خاموش است و چه باید کرد؟
خبر خوب در این زمینه این است که اسلام لیبرال در جهان اسلام امروزه از اکثریت قاطع برخوردار است. اما خبر بد این است که این اکثریت، یک اکثریت خاموش یا به بیان دقیق تر خاموش شده است. دوگروه اقلیت در جهان اسلام وجود دارند که واقعاً دارند بر سر قدرت سیاسی مبارزه می¬کنند که عبارت هستند از افراطیون سکولار و افراطیون مذهبی. در اغلب مناطق افراطیون سکولار قدرت را در دست دارند، همان¬طور که در طی پنجاه سال گذشته آن را در اختیار داشته اند، اما آنها عمدتاً به خاطر تلاشهای بی شرمانه و بی رحمانه برای تحمیل دیدگاههای خود بر جامعه مشروعیت خود را از دست داده اند. افراطیون مذهبی نیز در پی تحمیل عقاید خود هستند اما بسیاری از آنها در زندان یا در خفا به سر می برند. آنها به استثناء دو یا سه کشور، در دیگر کشورها قدرت را در اختیار ندارند. آنها نیز به خاطر حمایت از خشونت، مشروعیت خود را از دست داده اند. بین این دو گروه افراطی، اکثریتی از مردم وجود دارند که می خواهند صادقانه بر اساس مذهب شان عمل نموده و در عین حال در عصر مدرن نیز زندگی کنند به عبارت دیگر آنها خواهان تفسیری مدرن، میانه رو و مناسب از اسلام هستند.
● آیا رشد اسلام لیبرال محتمل است؟
در پاسخ باید بگویم در دراز مدت آری، زیرا این تنها آلترناتیوی است که عقل و ایمان را با هم درمی¬آمیزد. اما در کوتاه مدت این امر بستگی دارد، چه اینکه مسلمانان لیبرال بین بد و بدتر گرفتارند. مورد بد عبارت است از دولت (و نیروهای پلیس داخلی آن) که عمدتاً در جهان اسلام شکلی طاقت فرسا به خود می گیرد، و به طور کلی پیوسته دارد جامعه را خرد و در هم می کوبد. این دولتها اسلام لیبرال را برنمی تابند زیرا اسلام لیبرال وضع موجود فاسدی را که دولتها حامی آنند، تهدید می کند. به دلیل اینکه این دولتها اغلب بین اسلام لیبرال و بنیادگرا تمایز قائل نمی شوند، آنها اساساً خود مذهب را تهدید تلقی می کنند. در جهان اسلام دولت اغلب این موضع را اختیار کرده که شما «یا با مایید، یا علیه ما»، و در صورتی که به هر نحو در صدد انتقاد از آن برآیید، خود به خود تهدید تلقی شده و خاموش می شوید. مورد بدتر عبارت است از انبوهیِ گروههای بنیادگرا که در پی انحصاری کردن اسلام هستند. این گروهها هر کسی را که از میانه¬روی، تحمل و بردباری، مشروعیت، عقل و تفکر کاربردی سخن بگوید به غیر اسلامی یا ضد اسلامی بودن متهم می کنند. مقامات مذهبی در بیشتر کشورهای اسلامی اعتبار اندکی دارند زیرا آنها در اغلب موارد در زیر فشار فراوانی که قرار دارند، یا جانب دولت و یا جانب بنیادگرایان را می گیرند. کلید موفقیت اسلام لیبرال، آزادی بیشتر است. فقدان آزادی در کشورهای اسلامی در حال خفه کردن جامعه است، و از گفتگو و تبادل نظر در باب مشکلات جهان اسلام معاصر جلوگیری می کند. از دست رفتن کرامت، احساس ناامیدی و یاس نیز باید به این فقدان آزادی افزوده شوند. در چنین محیطی، زمینه لازم برای همه نوع افراط گرایی و خشونت مهیا است. از این رو راه حل این است که اجازه بدهیم اسلام لیبرال رشد نماید و این به معنی توسعه رادیکال آزادی رسانه ها، آزادی مذهبی، آزادی اندیشه و آزادی تشکیل سازمانهای مستقل است. این البته، اساس دموکراسی است. برخی مدعی هستند که جهان اسلام نیازمند حاکمیت قانون و نه ضرورتاً دموکراسی است. اما تفکیک این دو امکان پذیر نیست. بدون دموکراسی نمی توان از حاکمیت قانون برخوردار بود. زمانی که قانون از حکومتی نامشروع ناشی شود، نامشروع است و اجرای آن در نبود قوه های مستقل حکومت به دیکتاتوری منجر می شود. گذار به سوی دموکراسی ممکن است در طی زمان کوتاهی صورت گیرد، اما این گذار باید واقعی، پایدار و برگشت ناپذیر باشد. حکومتها در جهان اسلام در دادن وعده انجام اصلاحات دموکراتیک و همزمان تشدید سرکوبگری زبردست شده اند. بعلاوه این امر سرخوردگی و ناکامی زیادی را سبب شده است. جامعه جهانی باید برای فراهم نمایی آزادی بیشتر بر حکومتهای موجود به طور مداوم فشار بیاورد زیرا این به نفع خود آنها، جوامع آنها و نیز به نفع صلح و ثبات در جهان است. مسلماً آنها به این امر اعتراض و سر و صدا به راه خواهند انداخت و خواستار عدم مداخله و احترام به «حاکمیت» خود خواهند شد. اما باید بر این امر اصرار ورزیده شود زیرا این تنها راه برون رفت از وضعیت دشواری است که همه ما در آن قرار داریم. مسلمانان میانه رو و لیبرال باید اجازه ابراز وجود بیابند. رژیمهای سرکوب گر نباید اجازه یابند تا جنگ علیه تروریسم را برای خاموش کردن همه مخالفتها استفاده کنند یا تمام اسلام گرایان را با هم یکی بپندازند. آنهایی که از افراط¬گرایی و خشونت طرفداری می کنند، دشمنان بشریت و اسلام هستند و باید قبل از اینکه برای کشورهای خود و جهان ویرانی عظیم و خشونت به بار آورند، متوقف گردند. انجام اصلاحات واقعی و اصیل ضروری است و دیدگاههای لیبرال و میانه رو در فضای ترس و سرکوبگری قابل شنیدن نیستند. جامعه بین المللی باید اصلاحات دموکراتیک را در جهان اسلام یک اولویت بداند. به طور خلاصه، ایالات متحده و کشورهای اروپایی باید دست از حمایت دیکتاتورها به بهانه ثبات بردارند. همه ما می دانیم که ثباتی که به وسیله دیکتاتورها حاصل آید توهمی است که تنها خشونت و افراط گرایی را می پرورند. برای ترویج صلح و تقویت دیدگاههای اسلام لیبرال، کشورهای اسلامی باید نهادها و کاربستهای دموکراتیک را تجربه کنند. تجربه دموکراسی به جنبشهای اسلامی اجازه خواهد داد تا میانه روتر شوند و دیدگاهها، اندیشه ها و استراتژیهای خود را در خصوص نیازهای جامعه خود و الزامات قرن بیست و یکم جرح و تعدیل نمایند. نمونه های متفاوت ترکیه و الجزایر در این خصوص بسیار گویا هستند. برای مثال ترکیه به اسلام گرایان اجازه می دهد تا در فرایند سیاسی مشارکت داشته باشند و در نتیجه در مسیر تبدیل شدن به یک دولت دموکراتیک نمونه در جهان اسلام قرار دارد. اما الجزایر در سال ۱۹۹۲ به طرزی ناگوار سرکوب شدید حزب اسلام گرا را برگزید و هنوز از مشکلات ناشی از جنگ داخلی ۱۰ ساله که منجر به کشته شدن بیش از ۰۰۰/۱۵۰ نفر و رادیکال شدن گروههای اسلام گرا در سراسر جهان شده است، رنج می برد.
● روزنۀ امید
اسلام لیبرال در ایالات متحده و اروپا به خوبی در حال رونق و شکوفایی است. بسیاری از مسلمانان آزاداندیش که نمی توانستند محیطهای سرکوبگرانه کشورهای خود را تحمل کنند به غرب گریخته اند، جایی که اکنون در آن آزادانه زندگی می کنند. آنها نماینده گروههای مهمی هستند که می توانند نقش عمده ای در مدرن کردن اسلام و ترویج دیدگاههای لیبرال و میانه رو در جهان اسلام ایفا نمایند و من معتقدم ایفا خواهند کرد. بازسازی اسلام مستلزم آزادی و دموکراسی خواهد بود و هم اکنون غرب تنها جایی است که از این دو برخوردار است. به همین دلیل است که من معتقدم بازسازی در غرب آغاز خواهد شد. مسلمانانی که در غرب زندگی می کنند برای اسلام لیبرال و نیز تمام کسانی که در اهداف صلح، آزادی و دموکراسی آن سهیم هستند، و در نهایت برای خود جهان اسلام سرمایه ارزشمندی محسوب می شوند. ضروری است که مسلمانان ایالات متحده، عمدتاً از طریق گسترش فهم ارزشها و شایستگی های دموکراسی در میان مسلمانان و به خصوص رهبران آنها نقشی اساسی در بازسازی جهان اسلام ایفا نمایند. دوستداران اسلام و در واقع تمامی کسانی که طالب صلح و سازش بین الادیانی هستند باید تمام امکانات و توان خود را برای حمایت از اسلام لیبرال، دیدگاه در حال شکوفایی اکثریت خاموش شده جهان اسلام، بسیج نمایند.

مؤلف: رضوان مصمودی
مترجم: مهدی حجت

منبع : پایگاه اطلاع رسانی اصلاح