سه شنبه, ۲۹ اسفند, ۱۴۰۲ / 19 March, 2024
مجله ویستا

آداب و تدبیر تلاوت قرآن


آداب و تدبیر تلاوت قرآن
یکی از اموری که درباره قرآن توصیه زیادی به آن شده ایم، تدبر در آیات آن است. تدبر از نظر لغوی و اصطلاحی قابل بررسی است. لغویون گفته اند، تدبر از ریشه «دُبُر» گرفته شده و به مفهوم اندیشیدن در پشت و ماورای امور است. راغب اصفهانی که لغت شناس معروفی است، درباره معنای تدبیر و تدبر نوشته است: «التدبیر التفکیر فی دبر الامور» و «التدبر التفکر فی دبر الامور». تفکیر یعنی ذهن را ورزش دادن برای فکر کردن، اما تفکر به معنای خود فکر کردن است درباره چیزی که انسان می تواند به آن برسد. معنای تدبر را فکرکردن و حالت تفکر داشتن در عاقبت امور می دانند.
● شباهت ها و تفاوت ها
ما در باره قرآن اصطلاح تفسیر را داریم.شاید این پرسش پیش آید که فرق تدبر و تفسیر چیست تدبر، گونه ای ژرف اندیشی و آینده اندیشی در یک موضوع و مسئله علمی است و اعم از این است که ابهامی از آن مسئله در ذهن داشته باشیم یا نه. مطلب روشن است، اما می توان با ژرف اندیشی و کاوش در آن- بدون داشتن ابهام ابتدایی- مطالب بیشتری را از آن بفهمیم. اما تفسیر به معنای پرده برداری و روشنگری است. به معنای إبانه و توضیح است؛ کوششی است برای رفع ابهام از مشکلات یک متن.
وقتی متنی را- قرآن باشد یا متن دیگر- در برابر خواننده ای قرار می دهیم، ممکن است او مشکلاتی درباره واژه ها و عبارات متن و این که این متن حقیقت است یا مجاز ، استعاره است یا کنایه و.‎/‎/ احساس کند. دانش تفسیر متکفل پرده برداری از این مشکلات و مشخص کردن حقایق اصیل است. وقتی کسی قرآن می خواند و خود را با این تعبیر روبه رو می بیند که «یَدُ اللهِ فَوْقَ أیدیهم» ممکن است این پرسش در ذهنش شکل بگیرد که آیا می توان دستی به خدا نسبت داد این جا از علم تفسیر کمک گرفته می شود که به ما می گوید کلمات یک معنای اصلی و حقیقی دارند و گاهی هم معنای مجازی می یابند. «ید» درباره خداوند متعال در معنای مجازیش استفاده شده نه معنای حقیقی. بنابراین یدالله یعنی قدرت و نعمت الهی.
در تدبر اما لزوماً ما با یک متن مشکل مواجه نیستیم. مثلاً سوره مبارکه حمد را می خوانیم «الحمد لله رب العالمین» این ابهامی ندارد و از هر کسی بپرسید یعنی چی می گوید ستایش از آن خدای پرورش دهنده جهانیان است. حالا می توانیم با خودمان فکر کنیم علت تخصیص حمد به پروردگار عالم چیست چرا از بین اسامی و صفات پروردگار، روی ربوبیت در این جا دست گذاشته شده چرا نسبت موجودات را با خداوند از منظر تربیت و ربوبیت یا مالکیت مورد توجه قرار داده است
شاید گفته شود اگر به تفاسیر هم مراجعه کنیم، همین بحث ها را می بینیم. بله؛ بین تدبر و تفسیر ممکن است هم پوشانی و قلمرو مشترک وجود داشته باشد، اما تفاوت اصلی تدبر با تفسیر در این نقطه است: در تفسیر با متنی روبه رو هستیم که حقایقی را ورای خودش دارد و در واقع برای خواننده، ابتدا به ساکن، مجمل، مشکل یا مبهم باشد. این جا ما به کمک قواعدی این مشکلات را برطرف می کنیم. اگر به کتاب های مبانی و روش های تفسیر مراجعه کنید، می بینید که اصول و ضوابطی را در اختیار شما می گذارند. مثلاً یکی از اصول آن آشنایی با لغت عرب و تحولات معنایی لغات است؛ توجه به علوم ادبی و بلاغی و سبب نزول آیات است. تفسیر این مقدمات و لوازم را دارد اما تدبّر نیاز به این مقدمات علمی مفصل، لزوماً ندارد. بیشتر مربوط به اندیشیدن فرد است. یعنی وقتی کلامی را می خواند، سرسری ازش عبور نکند. احتمال بدهد که ورای این واژه ها مقصدی هست و پیامی اصلی وجود دارد.
● خدمات متقابل
بین تدبر و تفسیر مشترکات بسیاری را هم می توان سراغ گرفت. مثلاً تدبر درباره همان آیه «یدالله فوق أیدیهم» ما را به حاکمیت و قاهریت پروردگار می رساند؛ جدای از بحث های علمی که ید به معنای دست است یا قدرت، اصل آیه در ارتباط با این پیام قرار است که خدا در رأس همه قدرت ها و عللی است که بر جهان حاکم اند.
بنابراین تدبر منافاتی با تفسیر ندارد، اما چیز مستقلی است برای خودش. رابطه این دو با هم لزوماً علی و معلولی نیست، رابطه دوسویه است. گاهی اطلاعات تفسیری کمک می کند به عمیق شدن تدبر، و عمل تدبر کمک می کند تا از مفاهیمی پرده برداری شود که واژه ها از بیان آن قاصرند. این ها دو چیزند اما تعامل به صورت دوسویه بینشان برقرار است.
اگر از خود قرآن کریم بپرسیم، غرض از نزولش را تدبر در آیات می داند. در سوره ابراهیم می فرماید «کتاب أنْزَلْناهُ مبارک لیدّبّروا آیاته» ما این کتاب را فرستاده ایم تا در آیاتش تدبر بشود. یا در سوره محمد(ص) می فرماید: «أفلا یتدبّرون القرآن أمْ عَلی قلوبٍ أقْفالها» این جا تدبر با قلب ارتباط می یابد؛ یعنی با دل و عمق وجود انسان گره خورده است. آیا در قرآن تدبر نمی کنند یا مگر بر دل ها مُهر زده شده است قلب یعنی حقیقت روحی و وجودی انسان؛ در اصطلاح قرآن قلب همان ساختمان وجودی انسان است.
در کل قرآن کریم تنها یک بار واژه تفسیر به کار رفته است. در آیه ۳۳ سوره فرقان خطاب به پیامبر می فرماید: «و لا یأتونک بمثلٍ إلا جعلناک بالحقْ و أحسن تفسیراً» درباره تو مَثَلی به زبان نمی آورند، مگر این که ما به بهترین شکل پاسخ آن را خواهیم داد. در حالی که از واژه تدبر در چندین جا استفاده شده است. گویا قرآن کریم بیشتر انسان ها را به تدبر امر می کند. شاید علتش این باشد که تفسیر یک کار علمی است و نیاز به لوازم مقدمات و تخصص ویژه ای دارد. ما گروهی از دانشمندان را در این رشته شایسته می دانیم و به آنها رجوع می کنیم. درحالی که تدبر یک کار همگانی است و عموم مردم با هر سطح از دانش و شناخت به عنوان مسلمان قرآن می خوانند و قرآن کتاب هدایتشان است. در این مسیر کافی است فقط تأمل کنند و گاهی روی برخی واژه ها درنگ کنند تا پیامی بگیرند. این حداقلی است که برای هر کسی قابل حصول و وصول است.
مسئله تفسیر یک چیز ذهنی و معلوماتی است، در حالی که تدبر یک امر درونی و قلبی است. اندیشیدن های با خود ذیل یک آیه، تدبر است. آیات، موضوع این اندیشه واقع می شوند. مثلاً در سوره حمد می خوانیم «بسم الله الرحمن الرحیم»؛ می بینید روی نام های الله و رحمن و رحیم تأکید بسیاری شده. خداوند نام های گوناگونی دارد، اما ابتدای کتابش را با این نام ها مزین فرموده است.
باء بسم الله نشانه استعانت و کمک است. بعد هم بحث از اختصاص حمد به خدایی است که مربّی و تربیت کننده است. دوباره روی رحمن و رحیم تأکید می شود و به «مالک یوم الدین و إیاک نعبد و إیاک نستعین» می رسد. این جا فعل ها به صورت جمع به کار رفته است. چرا می گوید نعبد و نستعین شاید عبادت دسته جمعی مطلوبیت بیشتری داشته باشد تا عبادت فُرادی. چرا در مقام نماز این ها را می گوییم کافی است در دانش تفسیر به ما بگویند ترتیب جمله های فعلیه در زبان عربی، فعل و فاعل و مفعول است، اما این جا مفعول مقدم شده است بر فعل و فاعل. این جا تدبر و تفسیر به هم سرویس می دهند. دانش تفسیر می گوید تقدم مفعول بر فعل و فاعل، ایجاد حصر می کند. یعنی خداوند یاد می دهد که بگوییم منحصراً تو را می پرستیم و منحصراً از تو یاری می جوییم.
همه ما سوره حمد را می خوانیم، اما گاهی ذهن ما درگیر این تأملات می شود و گاهی هم نه. اگر درگیر شدیم و پاسخ هایش را یافتیم یا از دانش تفسیر کمک گرفتیم، تدبر صورت گرفته است که دستاوردهای بسیار زیادی دارد.
● دستاوردها
یکی از دستاوردهای تدبر، اگر به شکل جامع صورت بگیرد، درک کامل پیام های الهی در قرآن و شناخت اعجاز قرآن کریم است؛ چون یکی از زوایای اعجاز قرآن و ابعاد آن که خود قرآن رویش تأکید دارد، یکدست بودن و خالی از اختلاف و تعارض و تناقض بودن قرآن است. اگر ما با ذهن سطحی نگر قرآن را بخوانیم، چه بسا در بین بسیاری از آیات احساس تعارض و اختلاف کنیم. فرض کنید آیاتی داریم که انسان را موجودی مختار توصیف می کند، آیات دیگری هم هست که نشان از مقداری جبر دارد در این قضیه. بالاخره انسان موجودی مختار است یا مجبور این جا یک ذهن متفکر و فعالی می خواهد تا بتواند بین آیات جبر و اختیار جمع کند و همان طور که امام صادق علیه السلام فرموده اند، نتیجه بگیرد که «لا جبر و لا تفویض بل أمر بین الامرین.» حقیقت مطلب نه جبر مطلق است نه اختیار مطلق؛ وضعیتی بین این دو است. انسان در پاره ای از امور اختیاری ندارد، اما در بیشتر امور که مربوط به ساختن هویت خودش است، برخوردار از اختیار است. آیه ۸۲ سوره نساء می گوید «أفلا یتدبّرون القرآن و لو کان من عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافاً کثیراً». قطعاً اگر قرآن از جانب غیر خدا بود، شما اختلافات زیادی در آن پیدا می کردید اما چون از جانب خداست، عاری از اختلاف است. آن چه به نام اختلاف در نگاه اول به چشم می خورد، اختلاف نماست، نه اختلاف حقیقی و واقعی. مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می فرمایند تدبر، رافع اختلاف در قرآن است. پس ما با تدبر، قرآن را خالی از اختلاف می بینیم و به این بعد از ابعاد اعجاز قرآن پی می بریم.
● مبانی و روش
تدبر در قرآن مبانی و روشی دارد که اگر بخواهیم از این نعمت برخوردار شویم، باید آنها را بشناسیم و به کار بگیریم. از جمله مبانی تدبر در قرآن، اعتقاد به کلام خداوند بودن و بعد از آن قابل فهم بودنش است. حقیقت قرآن کریم نزد اهل بیت عصمت و طهارت است؛ در عین حال، ما انسان های غیر معصوم هم می توانیم بهره هایی از پیام و حقیقت قرآن ببریم. به عبارت دیگر یکی از مبانی تدبر در قرآن اعتقاد به عمیق و ذومراتب بودن قرآن از نظر لایه های معنایی است. طبعاً لایه های ابتدایی را می توان با اندکی تأمل به دست آورد، اما برای درک لایه های عمیق تر باید از اهل بیت استمداد کنیم.
به نظر می رسد موارد زیر از مقدمات و لوازمی هستند که روش تدبر را شکل می دهند:
الف) در برخورد با قرآن باید در محضر آن قرار گرفت. با قرآن نباید مثل کتابی برخورد کرد که پیش از خواب در بستر مطالعه اش می کنیم و می خوابیم. آداب این حضور را باید رعایت کنیم. باید قرآن را با آدابش، مانند وضو، قرائت کنیم. مطالعه یک چیز است و قرائت و تلاوت چیز دیگری است.
ب) قرائت و تلاوت قرآن باید با ترتیل و تأنّی انجام بگیرد. ترتیل در برابر ارتجال است؛ یعنی انسان یک ضرب و یک نفس و بی وقفه قرآن را بخواند. این در روایات بسیار مذموم است و فرموده اند به تأنی و ترتیل بخوانید. علتش این است که ذهن ما بتواند روی عبارات متمرکز بشود.
ج) مکث بر آیات در زمان تلاوت، قدم بعدی است. به هیچ وجه عجله نکنیم و زمان محدودی برای خواندن قرآن قرار ندهیم. نگوییم ۱۰ دقیقه وقت داریم پس بیاییم یک سوره یاسین بخوانیم. باید در اختیار قرائتی باشیم که واردش شده ایم.
در سوره بقره می فرماید: «الّذین آتیناهم الکتاب یتلونه حقّ تلاوته»؛ کسانی که ما این کتاب را به ایشان عطا کردیم، وقتی می خوانندش، حق تلاوتش را بجا می آورند. از امام صادق علیه السلام پرسیده شد که چگونه می توان این حق را بجا آورد فرمودند: «الوقوف عند ذکر الجنّة و النّار» یعنی ای قاری قرآن، به آیه عذاب که رسیدی مکثی کن و پناه ببر به خدا از این عذابی که در آیه ذکر شده. هنگامی هم که به آیه رحمت رسیدی، آن را بطلب.
یکی از مواقع استجابت دعا هنگام تلاوت قرآن است. وقتی حالی پیدا کردیم، دعا کنیم و بخواهیم از خدا. وقتی به آیه تحمید می رسیم، حمد خدا را بگوییم. چرا وقتی می رسیم به «سبّح اسم ربک الأعلی» خوب است بگوییم «سبحان ربی الأعلی و بحمده» و وقتی می رسیم به «فسبح باسم ربک العظیم» بگوییم «سبحان ربی العظیم و بحمده» این ریشه روایی دارد. پیامبر فرمودند این را در سجود و رکوعتان قرار دهید. اولیای الهی هنگام تلاوت قرآن، عکس العمل مناسبی از خودشان بروز می دادند. گاهی که احساس می کردند آیه ای بر دلشان اثر می گذارد، آن را دوباره و چندباره می خواندند. چون تدبر با دل ارتباط دارد. هرجا دیدیم آیه ای روی دلمان اثر می گذارد، باید غنیمت بدانیم و دوباره بخوانیم.
در سوره مبارکه بنی اسرائیل خطاب به مشرکین می گوید می خواهید به این قرآن ایمان بیاورید، می خواهید نیاورید؛ اما آنها که اهل علم و دانش هستند، وقتی این آیات را می شنوند «خروّا سُجَّداً و بکیّاً» به سجده می افتند در حالی که اشک می ریزند. این ها از لوازم و آثار تدبر است نه تفسیر. تدبر با عمق وجود انسان سر وکار دارد و هنگامی که انسان خاشع می شود، اشکش هم سرازیر می شود.
● یک یادآوری
فرق است بین «تدبر» با «تفسیر به رأی» که ما بشدت از آن نهی و منع شده ایم. در تدبر انسان تسلیم قرآن است و با یک ذهن صاف و پاک وارد قرآن می شود و پیشداوری ندارد. قرآن نام این حالت را «تقوا» می گذارد؛ «ذلک الکتاب لاریب فیه هدیً للمتقین». اما تفسیر به رأی این است که انسان باور و اندیشه ای را که دارد، برای اثبات مشروعیت آن به قرآن استناد کند. به شکل غیر واقعی و مصنوعی آیات قرآن را به خدمت بگیرد تا عقیده خودش را توجیه کند. در واقع رأی خود را بر قرآن تحمیل می کند. در حالی که جدّاً در تدبر انسان تسلیم قرآن است و با قرارگرفتن در محضر قرآن به برداشت هایی می رسد که در سایه تدبر بی طرفانه و بدون داشتن ذهنیت های قبلی به دست آمده اند. انسان به دریافت هایی که خدا روزی او خواهد کرد، قانع می شود. بنابراین آنچه از پیش فرض های نادرست جلوگیری خواهد کرد، تقواست.امیدواریم از این نکات و نکات دیگری که در کتاب های تخصصی هست، درس بگیریم و مصداق این سخن امیرالمؤمنین علیه السلام باشیم که در نهج البلاغه می فرماید: کسی با قرآن نشست و برخاست نکرد مگر این که چیزی از او کم و چیزی بر او اضافه شد؛ کوری وجود و جهالت های او کم شد و بر هدایت و شناخت او افزوده گشت.
دکتر مجید معارف
عضو هیأت علمی دانشکده الهیات دانشگاه تهران
منبع : روزنامه ایران


همچنین مشاهده کنید