رابطه فرهنگ با خلاقیت و نو آوری

ایران عزیز با سابقه تاریخی خود و غنای اسلامی دارای نشانه های والایی از فرهنگ و اندیشه در میان ملل جهان می باشد،با وجود این و علی رغم تاکیدات دین مبین اسلام و سابقه تاریخی ما ایرانیان، جایگاه غریب خلاقیت ونوآوری ما را به فکر وادار می کندکه چرا بعضی از عادتهای بد و ویژگی های فرهنگی ما باعث عدم توجه به مقوله خلاقیت ونوآوری شده؟و در این راستا توسعه فرهنگی و تحول در رفتارهای فرهنگی ما چگونه نقشی است؟ما بر آنیم که ثابت کنیم(تغییر تنها اصل پایدار است) .
● توسعه
توسعه در لغت به معنای رشد تدریجی در جهت پیشرفته ترشدن، قدرتمندشدن وحتی بزرگتر شدن است(فرهنگ لغات اکسفورد،۲۰۰۱) در توسعه هدف بهبود شرایط موجود و حرکت در مسیر مطلوب جهت رفاه می باشد. توسعه کوششی است برای ایجاد تعادلی تحقق نیافته یا راه حلی است در جهت رفع فشارها و مشکلاتی که پیوسته بین بخشهای مختلف زندگی اجتماعی و انسانی وجود دارد.(میرزا امینی،۱۳۸۷ :۲) بروگلفیلد در تعریف توسعه می گوید:
توسعه را باید بر حسب پیشرفت به سوی اهداف رفاهی نظیر کاهش فقر، بیکاری و نابرابری تعریف نمود(قدیری،۱۳۸۷ :۲) مرحوم دکتر عظیمی توسعه را به معنای باز سازی جامعه بر اساس اندیشه ها و بصیرتهای تازه تعریف می نماید. مفهوم توسعه در نظر شریعتی،عبارت است از تعیین یک هدف فرضی و کوشش برای راندن فرد و جامعه به طرف آن هدف آتی (راد،۱۳۸۲ :۱۸۳)از مجموع تعاریف ذکر شده می توان نتیجه گرفت توسعه یک فرایند همه جانبه است که محدود به بخش خاصی از زندگی ما نیست بلکه تمامی ابعاد زندگی ما را در بر می گیردو کمک می کند جهت حرکت در مسیر زندگی بهتر با رفاه بیشتر.
● فرهنگ
واژه فرهنگ را در زبانهای اروپایی(انگلیسی،فرانسوی،آلمانی) Culture,culture,kultur می گویند که از واژه CULTURE بر می آید،ریشه لاتین COLERE این واژه طیف معنایی گسترده ای داشته است. مسکن گزیدن،کشت کردن ،حراست کردن ، پرستش کردن (پهلوان،۱۳۸۲ :۳) فرهنگ را میتوان رفتار ویژه نوع بشر نامیده که،همراه با ابزار مادی جزءلاینفک رفتار شناخته می شود(صالحی امیری،۱۳۸۶ :۱۵) تعاریف گوناگونی از فرهنگ ارائه شده که این گستردگی به دلیل تعاریف کلی و جزئی ارائه شده از فرهنگ می باشد.گیدنز فرهنگ را (ارزشهایی که اعضای یک گروه معین دارند،هنجارهایی که از آن پیروی می کنند . کالاهای مادی که تولید می کنند ) تعریف نموده (گیدنز،۱۳۷۶: ۵۷) برویس کوئن معتقد است فرهنگ را می توان مجموعه ویژگی های رفتاری عقیدتی اکتسابی اعضای یک جامعه خاص تعریف کرد (راد،۱۳۸۱ :۵۰) اما شاید بتوان گفت جامع ترین تعریف از فرهنگ متعلق به تایلور است که می گوید:
فرهنگ مجموعه پیچیده ای است که شامل معرف،معتقدات ،هنرها ، صنایع ، تکنیکها ، اخلاق ، قوانین ، سنن و بالاخره تمام عادات و رفتارها و ضوابطی است که انسان به عنوان عضو یک جامعه آن را از جامعه خود فرا می گیرد و در قبال آن جامعه تعهداتی به عهده دارد.(همان:۲۹)
● توسعه فرهنگی
توسعه تمامی جنبه های زندگی انسان را در بر می گیرد و به ناچار فرهنگ نیز تحت تاثیر آن قرار می گیرد.عده ای توسعه فرهنگی را مثبت ارزیابی می کنند و عده ای دیگر آن را منفی و از بین برنده فرهنگ یک ملت نام می برند.
توسعه فرهنگی عبارت است از: فرایند ارتقا و اعتلای شئون گوناگون فرهنگ جامعه در راستای اهداف و مقاصد مطلوب که بستر و زمینه مناسب را برای رشد و تعالی انسانها فراهم سازد.(همان:۶۸)
مفهوم فرهنگ توسعه ناظر به شکل اقتصادی و اجتماعی توسعه جوامع است .توسعه یافتگی یعنی فراهم آوردن شرایط و امکاناتی برای آحاد جامعه تا به شاخص های رشد و توسعه جامعه عمل بپوشانند. توسعه فرهنگی نیز به معنای ارتقا و اعتلای زندگی فرهنگی جامعه و دستیابی به ارزشهای متعالی فرهنگی است.
در تعریفی دیگر،توسعه فرهنگی را افزایش قدرت و کار آمدی یک فرهنگ در پاسخگویی به نیازهای فرهنگی،معنوی و مادی انسان ها دانسته اند.(صالحی امیری،۸۶:۷۵)
● توسعه نیافتگی
ارائه تعریف از توسعه نیافتگی کار بسیار دشواری است.توسعه نیافتگی به معنای (تنها فقدان توسعه)نیست و نیز پدیده ای نیست که در درون جامعه توسعه نیافته باشد(نراقی،۱۳۷۰: ۸۳) مفهوم توسعه نیافتگی زمانی معنی پیدا می کند که مفهوم توسعه یافتگی وجود داشته باشد یا در برابر جامعه توسعه یافته جامعه توسعه نیافته نیز وجود پیدا می کند.
تودارو معتقد است که تنوع ساختی کشورهای توسعه نیافته از هفت عامل سر چشمه می گیردکه عبارتند از:
۱) اندازه کشورها
۲) تکامل تاریخی
۳) منابع مادی و انسانی
۴) اهمیت نسبی بخشهای عمومی و خصوصی
۵) ماهیت ساخت صنعتی کشور
۶) درجه وابستگی کشور به قدرتهای اقتصادی و سیاست خارجی
۷) توزیع قدرت و ساخت نهادی و سیاسی کشور (تودارو،۱۳۶۴ :۶۵)
● خلاقیت
خلاقیت کلمه ای عربی است که ریشه آن از (خلق)،به معنی آفریدن است. در لغت نامه دهخدا خلاقیت به معنای آفرینندگی،نوآوری و بداعت آمده و خلاق را کسی که دارای عقاید نوباشد معرفی نموده (دهخدا،۱۳۷۷) آقایی معتقد است (خلاقیت به عنوان یک نیاز عالیه بشری در تمامی ابعاد زندگی او مطرح است و عبارت است از تحولات دامنه دار و جهش در فکر و اندیشه انسان به طوری که حائز یک توانایی در ترکیب عوامل قبلی به طرق جدید باشد.خلاقیت همچون عدالت،دموکراسی و آزادی،برای افراد مختلف،معانی مختلفی دارد.اما یک عامل مشترک در تمام خلاقیتها این است که خلاقیت همیشه عبارت است از: پرداختن به عوامل جدیدی که عامل خلاقیت در آنها بوده و به عنوان مجموعه میراث فرهنگی عمل می کنند: ولی آنچه تازه است ترکیب این عوامل در الگویی جدید است(آقایی،۱۳۷۷:۱۶) گیلفورد خلاقیت را مجموعه ای از توانایی ها وخصیصه هایی می داند که موجب تفکر خلاق می شود(سامخانیان،۱۳۸۶: ۲) و عابدی خلاقیت را به معنای ایمان به تحقق آرزوها به اضافه تلاش می داند .این خلاقیت است که زندگی را از یکنواختی رهانیده و خواستنی می کند و منشأتحول و مولود انسان بودن است(عابدی،۱۳۸۳: ۷) جهان امروز چنان رشد و پیشرفتی دارد که اگر ما کاری را انجام ندهیم دیگران آن را انجام می دهندو جهت حرکت در این مسیر رشد باید بتوانیم همپای دیگران حرکت کنیم و این امر نیازمند تفکر خلاق می باشد تا با توجه به خصوصیات و ویژگی های که برای خلاقیت ذکر شد بتوانیم ذهن و فکر خود را به کار اندازیم و به تفکری خلاق برسیم.
بر اساس تعریف روانشناسان از خلاقیت می توان رابطه مستقیمی بین قوه تخیل و یا تصویر سازی ذهنی وضع نمود. روانشناسان خلاقیت را با آفرینندگی برابر دانسته اند و بعضی از آنان همچون رابرت گانیه آفرینندگی یا خلاقیت را نوعی حل مسئله می دانند (سیف،۱۳۸۰: ۵۹۱) از دیدگاه سازمانی یعنی ارائه فکر و طرح نوین برای بهبود و ارتقاء کمیت یا کیفیت فعالیتهای سازمان تعریف شده .
● نوآوری
نوآوری عبارت است از (خلاقیت متجلی شده و به مرحله عمل رسیده) در نوآوری توانایی های ذهنی که از قدرت تخیل و خلاقیت سرچشمه گرفته می شود به صورت یک مفهوم و فکر جدید نمود پیدا می کند یعنی یافته های ذهنی ما را به واقعیت نزدیک تر و محسوس تر می کند به عبارت دیگر فرایند کسب و جذب اندیشه خلاق و عملیاتی کردن آن نوآوری می باشد.
● رابطه بین خلاقیت ونوآوری
رابینز نوآوری را به معنای عملی و کاربردی ساختن افکار و اندیشه های نو ناشی از خلاقیت تعریف کرده به عبارت دیگر،در خلاقیت اطلاعات به دست می آید و در نوآوری آن اطلاعات به صورت های گوناگون عرضه می شود.
● رابطه بین فرهنگ و توسعه
باید گفت توسعه محصول یک زنجیره پیوسته از حلقه هایی می باشد که این حلقه ها شامل عوامل اقتصادی ،سیاسی،فرهنگی،اجتماعی و... می باشدو جدا نمودن هر حلقه ازاین زنجیره به معنای پایان راه توسعه می باشد. فرهنگ یکی از عوامل اصلی در فرایند توسعه می باشد.زیرا فرهنگ در تمامی جنبه های زندگی انسان حضور دارد.
در ارتباط با جایگاه فرهنگ در فرایند توسعه می توان دو حالت را در نظر گرفت:
۱) اگر توسعه در مفهوم جامع- مادی و معنوی- و فرهنگ نیز مفهوم عام،یعنی مجموعه ای از دستاوردهای مادی (از قبیل نگرشها،آداب و رسوم و...) مورد نظر باشد،در این صورت،(توسعه)و (فرهنگ)،مفاهیم نسبتاً مشترک و متداخلی هستند که تمامی شئون زندگی انسان را در بر می گیرند بنابر این از این منظر توسعه مترادف با توسعه فرهنگی است.
۲) اگر توسعه را در مفهوم جامع منظور کرده، ولی فرهنگ را در بعد معنوی محدود کنیم، در این حالت،توسعه فرهنگی یک بعد از فرایند توسعه است که رابطه تعاملی با بعد دیگر توسعه یعنی توسعه مادی دارد.(راد،۱۳۸۱: ۶۹)
توسعه در کشورهای اروپایی مدیون تحولات عمیق فرهنگی می باشد به نحوی که اینگلهارت معتقد است(دگرگونیهای مهم فرهنگی انقلاب صنعتی را در غرب آسان ساخت)(اینگلهارت،۱۳۷۳: ۵۲)
عدم توسعه دو منشاء دارد یکی بیرونی و دیگری داخلی . منشاء داخلی خود به دو دسته تقسیم می شود: صاحب منصبان (حکومت) و دیگری گرایشهای اجتماعی و رفتاری مردم (فرهنگ عامه) بیشترین تاثیر عقب ماندگی ناشی از ضعفها و آسیب های فرهنگی است در صــورتی که چنین ضعفهایی پوشـــــش داده می شد،تاثیر عوامل دیگر کاهش می یافت.(ندیمی،۸۶: ۲۰۷)
● رابطه بین توسعه فرهنگی و خلاقیت و نوآوری
همانطور که اشاره شد فرهنگ نقش همه جانبه ای در زندگی انسانها دارد و این نقش علاوه بر رفتارهای جمعی بر رفتارهای فردی ما نیز تاثیر می گذارد.
توسعه فرهنگی کمکی می باشد جهت حرکت در مسیر توسعه پایدار و برای عقب نبودن از دنیای توسعه باید خود را همگام با سایرین در مسیر توسعه حرکت داد و این امر میسر نمی باشد مگر با اهمیت دادن به خلاقیت و نوآوری .در جامعه ای که به توسعه فرهنگی توجه چندانی نشود جایی برای خلاقیت و نوآوری وجود ندارد چون بعضاً ممکن است افرادبرای همرنگ کردن خود با جماعت اقدام به خلاقیت و نوآوری و بروز اندیشه های نو نکنند و این آفتی است برای توسعه.
توسعه فرهنگی می تواند نگرش افراد را تغییرداده و تمایل به رفتارخاص را در افراد ایجاد کند و تغییر در نگرشها زمینه مناسبی را برای خلاقیت و نوآوری فراهم می سازد . البته این تغییر نگرشها به معنای نابودی سنتها نیست بلکه بیشــــــتر به عنوان پالایش فرهنگی می باشد.
شاید همه ما کم و بیش در کوچه و بازار شنیده باشیم که تا فرهنگ کاری درست نشود آن کار درست بشو نیست و این واقعیتی است انکار ناپذیر،عوامل فرهنگی تاثیر بسیاری بر نحوه رفتار ما دارد و بعضاً حتی علت بسیاری از مشکلات ما می باشند.
تلاش در جهت بستر سازی فرهنگی جهت بها دادن به قدرت تفکر و اندیشه و ارج نهادن به آن باعث می شود تا جامعه از خمودگی بیرون آمده و باعث ایجاد پویایی به خصوص در حوزه تفکر و خلاقیت می شود.
بعضی از عادتهای بد فرهنگی ما که با گذشت زمان آشکارتر می شوند مانعی هستند برای توسعه خلاق که این عادتها ممکن است از طرف حاکمان باشند یا مردم که در دیاگرام زیر مهمترین آنها آورده شده.
برای اینکه ما بتوانیم در مسیر توسعه و توجه به تفکر خلاق ونوآوری گام بر داریم باید با توسعه فرهنگی این عادتهای بد و ناهنجاریهای موجود را حذف کرده و تغییر دهیم تا نقش قدرت اندیشه پر رنگ تر گردد.
● نتیجه گیری
در تحلیل نقش توسعه فرهنگی بر نوآوری و خلاقیت باید گفت نقش اساسی و زیر بنایی فرهنگ در تمامی مسائل پیرامون ما بر کسی پوشیده نیست و ما نمی توانیم بعضی از عادات بد فرهنگی توسعه فرهنگی می باشد که مانعی برای بروز تفکر خلاق می باشد را منکر شویم و راه غلبه بر عادات بد فرهنگی توسعه فرهنگی می باشد که در آن بتوانیم تحول اساسی در فرهنگ عامه مردم و همچنین فرهنگ حاکمان ایجاد کرده و با افزایش سطح آگاهیها اعتلای سطح فرهنگ عمومی بستر مناسب برای اهمیت دادن به خلاقیت و نوآوری را فراهم سازیم.همچنین این تحول و توسعه نباید به گونه ای باشد که هویت ملی و اسلامی خود را از دست داده و دچار بحران هویت و الیناسیون فرهنگی بشویم ،بلکه باید در چارچوب اعتقاداتمان حرکت و دست از تغییر باز نداشته چه بسا که پایدارترین اصل تغییرمی باشد.

حمید نخعی
منابع
۱- آقایی،تیمور،خلاقیت و نوآوری در انسان ها و سازمان ها،تهران:نشرترمه،۱۳۷۷
۲- اینگلهارت،رونالد،تحول فرهنگی در جامعه پیشرفته صنعتی،ترجمه مریم وتر،تهران،نشر کویر:۱۳۷۳
۳- پهلوان،چنگیز،فرهنگ شناسی ،تهران: نشر قطر۱۳۸۱
۴- تودارو،مایکل،توسعه اقتصادی در جهان سوم (ج۱)،ترجمه غلامعلی فرجاری،وزارت برنامه و بودجه، تهران،۱۳۶۴
۵- راد،فیروز،جامعه شناسی توسعه فرهنگی، تهران :نشر چا پخش،۱۳۸۱
۶- سام خانیان،محمد ربیع،خلاقیت و نوآوری در سازمان آموزشی،مفاهیم ،نظریه ها،تکنیکها و سنجش ،تهران: نشر رسانه تخصصی،۱۳۸۴
۷- سیف،علی اکبر،روانشناسی پرورشی،تهران:نشر آگاه،۱۳۸۰
۸- صالحی امیری ،سید رضا،مفاهیم و نظریه های فرهنگی،تهران:نشرققنوس،۱۳۸۶
۹ - گیدنز،آنتونی،جامعه شناسی،ترجمه منوچهر صبوری،تهران:نشر نی،۱۳۷۳
۱۰- عابدی،محمد رضا،خلاقیت،تهران:نشر جامی،۱۳۸۳.
۱۱ - قدیری معصوم،مجتبی،سیری در مفاهیم وابعاد توسعه www.sID.ir
۱۱- میرزا امینی،محمد رضا.توسعه چیست؟اندیشگاه شریف سازمان همیاری اشتغال فارغ التحصیلان
۱۲- نراقی،یوسف،جامعه شناسی و توسعه،تهران:نشر فروزان،۱۳۸۰
۱۳- نراقی،یوسف،توسعه و کشورهای توسعه نیافته،تهران:نشر فروزان،۱۳۸۰
۱۴- ندیمی،حسین،بررسی موضوعات مهم فرهنگی موثر بر توسعه نیافتگی به کمک نوآوری نظام یافته،مجموعه مقالات همایش ملی فرهنگی جلد ۳