مراحل مقدماتی بافت قالی

پس از پایان چله‌کشی مراحل مقدماتی بافت قالی آغاز می‌شود. نخستین مرحله در بافت قالی را صوف می‌گویند و آن عبارت است از رشته نخی دولا همانند نخهای چله که با بافتی ساده از میان چله‌ها یک در میان از زیر و رو می‌گذرد. انجام این کار برای جلوگیری از فروپاشی و حفظ استحکام رجهای اولیه و نظم تارهای قالی و ثابت شدن فاصله میان آنها و آماده ساختن دم کار است. بین این قسمت و اصل قالی، گاهی دو سه رج با چله و نخ رنگی به نام ملیله بافته می‌شود.
● ملیله‌کشی (دندان موشی)
به منظور حفظ و نگهداری گره‌ها در پایین قالی قبل از گلیم‌بافی و در بالای قالی بعد از گلیم، با نخهای رنگی انجام می‌شود. بدین ترتیب که دو رشته نخ رنگی از میان تارهای چله که شش تار، شش تار و یا سه تار، جدا کرده‌اند گذرانیده می‌شود به طوری که نخهای رنگی به تناوب در زیر رو روی نخهای چله قرار می‌گیرند. انتخاب تعداد تارهایی که در زیر و روی نخ رنگی قرار می‌گیرد اختیاری و به دلخواه بافنده است.
گلیم‌بافی، کرباس‌بافی، ملیله‌بافی و شله‌بافی
همة اینها منظور واحدی را افاده می‌کنند و آن عبارت است از بافت ساده‌ای به اندازة سه تا چهار سانتیمتر که با نخ پنبه‌ای سفید از جنس نخ تار می‌بافند. این عمل که به نام مهر یا قفل قالی نامیده می‌شود از ریزش گره‌ها جلوگیری می‌کند.
با توجه به اهمیت گلیم‌بافی اینکار به وسیلة استادکار انجام می‌شود. بی‌دقتی و بی‌توجهی در این کار موجب عارض شدن عیبهایی چون گوشه‌دار شدن و کجی فرش (سره‌داشتن) و بالاخره شانه انداختن خواهد شد. به همین جهت دم‌ کار گلیم‌بافی باید صاف و یکنواخت باشد و به اصطلاح بالا و یا پائین نباشد.
● پودکشی بخش گلیم‌باف (پود‌دادن)
برای انجام گلیم‌بافی از پود ضخیم استفاده می‌شود اینکار در ترک‌بافی با استفاده از سیخ پودکشی انجام می‌شود، بدین شکل که در فاصله دم کار تا محلی که تارها بصورت زیگزاگ درهم فرو رفته‌اند، سیخ پودکشی را از سمت قلابدار، به آرامی و از کنار فرش به داخل چله‌ها (بین چله‌های زیر و چله‌های رو) در سرتاسر عرض چله داخل نموده و سرپود را به قلاب آن آویخته و مجدداً (در جهت عکس) سیخ را بیرون می‌کشیم. سپس با شانه یا کرکیت که در دست داریم پود را بدون چین‌خوردگی به طرف پایین محکم می‌کویند. در مراحل اولیه کار حتماً باید نحوه کوبیدن طوری باشد که دم کار صاف بوده و کوتاه و بلند نباشد.
پس از کوبیدن اولین پود نخها زیر رو رو را با فشار کف دست روی چله‌ها عوض نموده و مجدداً شروع به پودکشی به روش فوق‌الذکر می‌نماییم.
در بافت گلیم نخهای پود و چله با هم حالت بعلاوه یا زیگزاگ را دارند یعنی یکی از زیر و یکی از رو بوده و اگر خوب تنظیم و کوبیده شوند حالت پارچه را پیدا می‌کنند. در بافت بصورت فارسی بجای استفاده از سیخ پودکشی از انگشتان دست برای عبور پود استفاده می‌شود.
گلیم‌بافی در فرش از ۳ تا ۶ سانتیمتر با توجه به اندازه فرش بعد از تنظیم تارها باید انجام شود. معمولاً مقدار گلیم‌بافی برای پشتی ۶ رج، برای قالیچه ۱۲ رج، برای پرده‌بافی ۳×۲ متر ۲۵ رج و برای ۴×۳ متر ۳۰ رج خواهد بود). با بالابردن هاف و جابجایی دوباره تارهای چله نخستین مرحله بافت و زدن گره آغاز می‌شود و قالیباف با پیروی از نقشه مورد نظر کار گره زدن را آغاز می‌کند. اولین قسمت، بافت کناره است که به صورت ساده و بدون طرح همچون نواری دور تا دور فرش را در برمی‌گیرد و معمولاً در حدود ۱۰ رج است و برای انجام آن از گره ترکی و یا فارسی همانطور که مفصلاً در مبحث گره توضیح دادیم استفاده می‌شود. بافنده از سمت چپ، کار بافت را آغاز می‌کند و پس از اتمام بافت یک رج کامل و جلوکشی گره‌ها که عبارت از گرفتن پرزها و کشیدن آن بطرف پایین است به دوانیدن پود ضخیم همانطوری که قبلاً از آن بحث رفت، اقدام می‌نماید. پس از دوانیدن پود با استفاده از ضربات دفتین یا شانه که دندانه‌های آن به اندازه فاصله تارهاست، پود را کاملاً در بین تارها جایگیر نموده و بر روی ردیف گره‌ها می‌خوابانیم.
آنگاه با فشار دست بر روی چله‌ها و پایین آوردن چوب هاف بطور همزمان، چله‌های رو و زیر را تعویض نموده و زیگزاگ چله‌ها را بطور یکدست و یکنواخت به دم کار نزدیک می‌کنیم و چوب هاف را به جای خود برمی‌گردانیم؛ اکنون نوبت کشیدن پود نازک است. این پود که اغلب رنگی بوده و در جهت عکس پود اول بطور مارپیچ از لابه‌لای چله‌ها عبور می‌کند در ترکیب با پود زیر (پود ضخیم) استحکام خاصی به فرش می‌دهد. کوبیدن پود نازک از بالای زیگزاگ به سمت پایین و با شانه سبک‌تری بنام کرکیت صورت می‌گیرد، در صورتی که بافنده در کوبیدن آن دقت نداشته باشد، پشت فرش تمیز و یکدست نبوده و بین رجهای بافته شده در پشت فرش فاصله ایجاد می‌گردد. لذا برای عبور این پود باید از یک طرف فرش با دقت شروع نمود و با گوشه شانه یا کرکیت آن را آرام‌آرام به خورد فرش داد و قسمت دیگر پود که عموماً با دست چپ بافنده آزاد می‌شود باید طوری رها باشد که به راحتی بر روی پود زیر و پرز ریشه‌ها بخوابد و در پشت فرش بین رجهای بافته شده فاصله نیفتد.
در پودکشی و کوبیدن آن‌ها دقت کافی نیاز است. بی‌دقتی در کوبیدن پودها سبب جمع شدن پود در دور تارها و ایجاد فاصله‌ای بین پود و ردیف گره‌ها خواهد شد که از پشت فرش کاملاً قابل تشخیص است و ملاکی در جهت نامرغوبی فرش به شمار می‌آید.
ناگفته نماند، انتخاب شیوة تخت باف و یا لول‌باف که اختلافشان در تعداد پود و نحوة دوانیدن آنهاست، در همین مقطع اتخاذ شده و با توجه به آن بافت قالی صورت می‌پذیرد.
● چله شیرازی، شیرازه، کنارپیچ، لور
با اتمام اولین رج از بافت کناره بافنده با استفاده از خامه‌ای به رنگ کناره سه یا چهار تار انتهایی را به خامه‌ای به رنگ خامة مورد استفاده در طره گره زده و با دوران آن به دور تارها موجب پیدایش شیرازه یا کنارپیچ می‌شود.
کلاف خامه‌ای که برای دوران به دور سه یا چهار تار شیرازه استفاده می‌شود همیشه بصورت مستقل در کنار دار باقی می‌ماند و بافنده پس از هر بار دوران آن بدور شیرازه با به کار بردن سلیقه و رد کردن کلاف از بین نخهای دوران یافته و کشیدن آن شیرازه را محکم کرده کلاف را برای استفادة دوباره در کنار دار باقی می گذارد، با استفاده از بالا و پایین شدن هاف یا نیزه و رد کردن ارقج کلفت و نازک و یا پود زیر و رو بخش شیرازه شده به متن فرش متصل می‌شود. با اتمام یک رج بافنده گره‌ها را سرکش می‌کند. در این عمل که به آن سرکشی، جلوکشی، پایین‌کشی می‌گویند، بافنده برای قرارگیری و استحکام گره‌ها، سرپرزها را گرفته به طرف خود می‌کشد تا گره‌ها در جای خود محکم شود. در بافت فرشهای بسیار نفیس این کار بسیار با دقت انجام گرفته حتی در موقع لزوم با استفاده از ذره‌بین و با توجه به پشت فرش پایین‌کشی و هم‌ردیفی گره‌ها کنترل می‌شود.
● مقراض‌کاری
در فرشهای ظریف پس از پودگذاری و قبل از شروع به بافتن رج جدید باید رج بافته شده را قیچی کرد. یعنی خامه‌های اضافی آن را برید. برای انجام این عمل که به مقراض‌کاری یا به طور خلاصه مقراض موسوم است، نخست به کمک یک شانة چوبی یا یک ابزار فلزی شانه مانند، رشته‌های خامه را شانه می‌کنند تا همة پرزها در یک جهت قرار گرفته و عمل بریدن خامه‌ها یک‌نواخت و منظم انجام گیرد. آنگاه قیچی را در دست راست گرفته سطح آن را کاملاً بر روی قالی می‌چسباند و با انگشت دست چپ که در دو طرف سرتیغه‌ای قیچی قرار گرفته، در به هم آوردن لبه تیغه‌ها به دست راست کمک می‌دهند. پس از هر چند بار قیچی زدن، یعنی حدود بیست سی‌ رج یکبار بدنة قیچی را بر روی قسمت بافته شده می‌کشند تا خورده نخهای اضافی بریزد و اگر پرز اضافی از دهانة قیچی گریخته و باقی ‌مانده باشد قیچی شود. در پاره‌ای نقاط بافندگان در گره زدن و مقراض، ریشه‌ها را بلند قطع می‌کنند و در نتیجه قالیهای این گونه مناطق پر پشم، سنگین و پرگوشت است و طرح آنها کاملاً پدیدار نیست.
عمل مقراض‌کاری اهمیت مخصوصی داشته و انجام آن به طور صحیح بر مرغوبیت فرش می‌افزاید و کار کمتری برای پرداخت ایجاب می‌کند.
اگر این عمل یکنواخت و هم‌سطح انجام نشود، در پاره‌ای موارد موجب ضایعات جبران‌ناپذیری خواهد شد. کوتاه کردن پرزها گرچه موجب پدیدار شدن طرح قالی می‌شود لیکن کوتاهی بیش از حد آنها نخ فرش را نمایان می‌کند، حالتی که به آن ذرتی‌شدن می‌گویند.
قیچی‌کاری برای فرشهای ۶۰ تا ۷۰ رج معمولاً هر ۴ رج یا ۵ رج و در فرشهای ۴۰ رج هر ۱۵ تا ۲۰ رج و در فرشهای ۳۰ رج پس از بافت هر ۳۰ رج مقراض می‌شود.
● پایین‌کشی و دوخت یا گرداندن قالی
بعد از بافته شدن قسمتی از قالی باید آن را پایین کشید تا بافندگان بتوانند به بافت بقیة قالی ادامه دهند. برای پایین کشیدن باید به چله دوان یا نجار متخصص این کار مراجعه کرد. در دارهای «چرخان» نوع تبریزی قالی به دور تیرهای افقی بالا و پایین (سردار و زیردار) می‌چرخد و بدین سان قسمت بافته شده در پشت دار قرار می‌گیرد. بعلت آسانی گردش، قالی پس از بافت هر ۳۰ الی ۴۰ سانتیمتر پایین‌کشی می‌شود. ممکن است این عمل تا پنج بار برای بافت یک قالیچه تکرار شود که البته صاحبنظران معتقدند این به ضررر قالی بوده و انضباط چله‌ها را بهم می‌زند و هر قدر هم وقت صرف شود کار مثل اول قرار نمی‌گیرد. پس هر قدر تعداد حرکت قالی کمتر باشد سلامت فرش تضمین بیشتری دارد.
در دارهای ثابت اینکار با باز کردن چله‌ها از سردار و شل کردن گروه‌ها انجام می‌شود و قسمت بافته شده پس از آنکه به پشت دار رانده شد به زیر پیچ یعنی قسمت طناب‌پیچ شده زیر دار دوخت می‌شود. بدین ترتیب که با تسمة چرمی و با استفاده از میخهایی ریز ۱۰ سانتیمتر مانده به آخرین رج بافته شده را به چوب زیردار میخکوب می‌کنند در چله‌های فارسی‌باف ذرع و نیم یک بار پایین‌کشی شده و دوخت می‌خورد. در فرشهای بزرگتر از قبیل ۳×۲ متر و ۴×۳ متر بیشتر از دو بار این عمل انجام می‌شود و بافنده موظف است تا آنجا که دست لای کار برود به بافت ادامه دهد زیرا بعلت نزدیک شدن چله‌ها به یکدیگر و بخصوص بعد از بافت ده سانتیمتر بالاتر از نیمة فرش اینکار بسیار مشکل خواهد بود.
● پرداخت ماشینی
پس از اتمام قالی باید آن را با ماشین پرداخت کرد تا عمل مقدماتی پرداخت روی دار تکمیل شود و خواب متن قالی یکنواخت و صاف گردد. هر گاه خامه قالی به رنگهای جوهری رنگین باشد، برای تثبیت رنگ و براق کردن آن، فرش را به کارگاه‌های شستشو برده، دواشور می‌کنند.
● دارکشی یا دستگاه‌بندی
قالیهای معیوب و سرکج‌دار را بعد از اینکه از دستگاه پایین آوردند، نخست اصلاح کرده و پس از برطرف ساختن سرکجی، آنها را به بازار عرضه می‌کنند. این عمل را دارکشی یا میخ‌کشی می‌نامند. طرز عمل به شرح زیر است:
پس از آنکه جهت بدست آوردن اندازه حقیقی قالی و پناخت مقدار کجی و سمت کشش، قالی را نخ‌بندی نمودند، کناره‌های صاف قالی را میخکوب نموده آنرا نم می‌زنند، سپس تا اندازه‌ای که پاره نشود آنرا در جهت برطرف نمودن سرکجی می‌کشند و آنگاه آنرا محکم می‌کنند و در آفتاب قرار می‌دهند تا خشک شود. سپس آنرا هر دفعه نم می‌زنند تا پودها در جهت کشیده شده بایستد. چنانچه اندازه دلخواه تأمین شد کار تمام است والا آنرا مجدد در جهت اولیه کش می‌دهند. اینکار ممکن است چندین بار و در طی چند روز انجام شود تا قالی در مکان اصلی و به اندازه دلخواه قرار گیرد. برای خشک کردن قالی گاه از کوره‌های هوای گرم نیز استفاده می‌شود. لیکن تجربه نشان داده است که نوع آفتابی آن بهتر و دوام آن بعد از رها کردن فرش در حالت عادی بیشتر است. به همین منظور در شهرهایی نظیر کاشان که آفتاب کافی دارند اینکار صحیح‌تر انجام می‌پذیرد.
● زنجیره
پس از اتمام بافت قالی، تارهای انتهایی که قدری فراتر از بخش گلیم‌باف بریده شده‌اند، در دسته‌های چندتایی به طرق مختلف به یکدیگر بسته می‌شوند. این عمل نه تنها باعث استحکام و جلوگیری از فروپاشی بخش گلیم‌باف قالی است بلکه به زیبایی سر و ته دستبافت نیز می‌افزاید.

منبع : شرکت سهامی فرش ایران