شوخی و تفریح با چاشنی حرمت شکنی

● شوخی، ابزاری مفید و کارآمد علیه ستمگران
شوخی ابزاری برای تفریح و شادمانی است. مزاح امری است که از دیرباز به اشکال مختلف وجود داشته و گزارش های بسیاری از آن در کتب تاریخی و ادبی آورده شده است. شوخی با کلمات و اشارات امری متداول در جوامع بشری است.
این مسئله تا جایی که حرمت ها را نشکند و احترام و عزت و شرافت و کرامت شخص یا گروه های قومی و یا زبانی را زیر پا نگذارد امری مفید و سازنده است. در بسیاری از این شوخی ها لطایف زبانی و هنرهای کلامی وجود دارد که آموزش آن برای بیان مطالب به شکل کوتاه و کنایی می تواند امر تفهیم و تفاهم را غنا بخشد. چنان که ابزاری کارآمد در دست ناتوانان و مستضعفان در برابر سرکشان و ستمگران نیز به شمار می رود.
این شیوه در اشعار هجوآمیز به شدت به کار می رفته و همانند قدرت نرم در برابر قدرت سخت زورگویان به مقاومت و ایستادگی مردمی منجر می شده است. کتاب هایی چون موش و گربه و یا طنزها و لطایف عبید زاکانی ابزاری در توده های مردم بود تا در برابر سرکشان و ستمگران دولتی بایستند و سخن خویش را بر زبان آورند.
اما برخی از روش ها هر چند می تواند موجبات خنده و تفریح و شوخی توده مردم را فراهم آورد ولی آسیب های جدی نیز به امنیت روحی و روانی جامعه وارد می سازد و زمینه های افزایش تنش ها و درگیری های قومی و زبانی را موجب می شود.
این روش نه تنها سازنده نیست بلکه زیانبار است و بسیاری از دشمنان گروه های مذهبی و زبانی و قومی می کوشند تا با بهره گیری از آن به تضادها و اختلافات دامن بزنند و مردم را از هم بیزار ساخته و طوائف را به جان هم اندازند تا بتوانند با افزایش پراکندگی و دور شدن از هم و واگرایی، بر منابع آنان مسلط شده و یا آنها را در راستای اهداف پلید خویش به کار گیرند.
یکی از این روش ها که قرآن به عنوان ابزاری نادرست و زیانبار با کارکردهای منفی در حوزه اجتماعی و واگرایی مردمی از آن یاد می کند استهزاء و تمسخر به اشکال مختلف است.
● اشکال و نمودهای تمسخر
شیوه هایی که در این روش برای تمسخر و استهزای دیگران به کار می رود به اشکال زیر نمود می یابد: اشاره با چشم (مطففین آیه ۲۹ و ۳۰) دروغ گو جلوه دادن (انعام آیه ۴ و ۵ و شعراء آیه ۵ و ۶) اجرای حرکاتی با سر و بدن (اسراء آیه ۵۱) که از آن به انغاض و استنغاض یاد می شود، سوت و کف زدن (ابراهیم آیه ۹) عیب جویی از رفتارها و کردارهای دیگران (توبه آیه ۷۹ و حجرات آیه ۱۱ و همزه آیه ۱) که این عمل گاه همراه با تقلید از رفتار و کردار و گفتار دیگران و شکلک در آوردن انجام می شود، استفاده از کنایات تمسخرآمیز (نساء آیه ۴۶ و نیز هود آیه ۳۸)، نام گذاری با القاب زشت و زننده (حجرات آیه ۱۱) که این عمل هم نسبت به افراد و هم گروه ها و قومیت های نژادی و زبانی انجام می شود.
خداوند در آیات مختلف به علل و انگیزه های این گونه شوخی ها و تمسخرها می پردازد و جهل و نادانی اشخاص مسخره کننده را از جمله این علل برمی شمارد و می فرماید: این گونه رفتارها چیزی جز رفتار جاهلانه نیست. (بقره آیه ۶۷) چنان که خودبرتر بینی عامل دیگری است که موجبات تمسخر دیگری را فراهم می آورد.
افراد وقتی خود و یا گروه های قومی و زبانی خود را برتر می بینند قومیت ها و زبان های دیگری را به تمسخر می گیرند.(حجرات آیه ۱۱)
دنیاطلبی و ایجاد تفرقه در میان مردم برای دست یابی به منافع مادی و پست دنیوی از دیگر عوامل و علل ایجادی تمسخر کردن است که آیه ۲۱۲ سوره بقره بدان اشاره می کند.
نابخردی و عدم تعقل در گفتار و رفتار خود از دیگر عوامل تمسخر دیگران است که قرآن در آیه ۵۷ و ۵۸ سوره مائده بدان اشاره کرده است و به این طریق از مردم خواسته تا در کارها و کردارها و گفتار خود تعقل کنند و با نابخردی، دیگران را به تمسخر نگیرند.
نفاق و دورویی از دیگر علل و عوامل اصلی دست اندازی و تمسخر گروه های قومی و زبانی و یا مردم است که خداوند به شدت از آن نهی می کند. (بقره آیه ۱۴ و نیز توبه آیه ۶۴ و ۶۵)
از نظر قرآن گناهکاران متمایل به این هستند که دیگران را دست بیاندازند و به تمسخر آنان بپردازند. (حجر آیه ۱۱ و ۱۲ و نیز روم آیه ۱۰) از این رو برای جلوگیری از گسترش تمسخرگرایی از سوی این افراد، حکم به جواز تمسخر به عنوان مقابله به مثل داده است البته به شرطی که به دام گناه نیافتند و یا زمینه برای جسارت های دیگران فراهم نیاورند.
این مطلب را می توان از آیات مختلف به دست آورد. آیه ۳۸ سوره هود و نیز ۲۹ و ۳۴ سوره مطففین اشاره ای به جواز مقابله به مثل دارد.
پرهیز از هرگونه تمسخر دیگران، اصلی اساسی است که حتی می توان آن را عاملی برای جلوگیری از عدم مقابله به مثل برشمرد مگر آن که شرایط را رعایت کند و یا زمینه برای تأثیرگذاری و دست برداشتن مسخره کنندگان را فراهم ارزیابی کند.
به هر حال برای دست یابی به تفریح و شادی و لذت جویی نمی بایست از هر روش و ابزاری استفاده کرد که برخی از این روش ها و شیوه ها نه تنها مجاز نیست بلکه گناه می باشد که شخص در دنیا و آخرت باید به عنوان جرم و یا گناه پاسخ گو باشد.

علی رضایی

منبع : روزنامه کیهان