نگاهی به طرح خاورمیانه بزرگ

طرح خاورمیانه بزرگ را اولین بار نومحافظه کاران آمریکا طراحی کرده اند واژه خاورمیانه نیز اولین بار از طرف غربی ها وارد اصطلاحات علوم سیاسی شده است. این واژه حاصل اندیشه غرب در تقسیم جهان از لحاظ اهمیت ژئوپلتیک است.
هر چند در سند طرح خاورمیانه بزرگ به طور روشن بیان نشده است که منطقه «خاورمیانه بزرگ» شامل چه کشورهایی می شود، ولی چنین به نظر می رسد که از دیدگاه طراحان، خاورمیانه بزرگ از مغرب در آفریقای شمالی و شاخ آفریقا به سمت کشورهای عربی، ترکیه، ایران، افغانستان و جمهوری های شوروی سابق در قفقاز و آسیای مرکزی امتداد و گسترش یافته و پاکستان، بنگلادش و سرزمین های دیگر را تا مرزهای چین در بر می گیرد. به این ترتیب، خاورمیانه بزرگ شامل کشورهای متعددی می شود که دارای ساختارهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بسیار متفاوت هستند.
«هرمیداس باوند» استاد علوم سیاسی، نیز در مورد محدوده جغرافیایی خاورمیانه بزرگ، همین عقیده را دارد. وی در مقاله ای تحت عنوان «پیامدهای ۱۱ سپتامبر بر منافع ملی ایران» در نشریه «نامه» می نویسد: از لحاظ محدوده جغرافیایی، طرح خاورمیانه بزرگ عمدتا ناظر بر مجموعه کشورهای اتحادیه عرب بعلاوه ایران، ترکیه، اسرائیل و افغانستان است. اما گزارش ها حاکی است که محدوده این طرح، فراتر از آن بوده و از مغرب عربی تا آسیای مرکزی و جنوبی را در برمی گیرد.
با مطالعه راهبرد کلان آمریکا، به این مطلب پی می بریم که استراتژی این کشور در طول تاریخ، براساس امنیت ملی و منافع ملی تعریف و ترسیم شده است. چگونگی عملیاتی کردن منافع ملی تعریف شده، بستگی زیادی به شرایط بین المللی دارد و موفقیت یا شکست در تحقق این منافع، تا حدود زیادی به ماهیت و ویژگی های فضای حاکم بر صحنه بین المللی مرتبط است.
تغییر فضای بین المللی به دنبال فروپاشی شوروی در سال ۱۱۹۹، ضرورت بازنگری در سیاست آمریکا در جهان و منطقه حساس خاورمیانه را ایجاب می کرد. فروپاشی شوروی را باید به معنای الحاق تمام و کمال این جغرافیا در سیستم اقتصاد جهانی و سیستم ارزشی لیبرالیسم تلقی کرد. با موفقیت آمریکا در این حیطه، نگاه واشنگتن متوجه منطقه خاورمیانه گردید، و به تدریج از سال ۱۱۹۹، ما شاهد توجه عمیق تر و وسیع تر این کشور به منطقه هستیم. با قدرت گرفتن نومحافظه کاران در آغاز هزاره سوم، تحول تئوریک که آغاز شده بود شکل عملیاتی به خود گرفت و خاورمیانه به محور استراتژی جدید آمریکا تبدیل شد.
بوش و همفکران او، با شعار مبارزه با تروریسم و ترویج دموکراسی، به این منطقه آمدند؛ با این منطق، که سران این کشورها حکومت های استبدادی بپا کرده و نتوانسته اند از امکانات و منابع سرشار خود در جهت پیشرفت و آبادانی استفاده کنند و همین عقب ماندگی باعث گرایش مردم به بنیادگرایی اسلامی علیه سرمایه داری و در راس آن آمریکا شده است.
از نگاه نومحافظه کاران فضای بین المللی به گونه ای است که کسی قدرت مبارزه طلبی با ایالات متحده را ندارد و در چنین فضایی، اگر آمریکا سیاست ترویج دموکراسی را در منطقه خاورمیانه، محور استراتژی خود کند، توانایی کنترل منطقه را خواهد داشت. به زعم آنها، در حال حاضر شرایط بین المللی گزینه ای جز حرکت در مسیر دموکراسی ندارد و مردم نیز از اقدام آمریکا در این مسیر، استقبال خواهند کرد.
● مروری بر متن طرح خاورمیانه بزرگ
به ادعای دولت آمریکا، این طرح راهکار مهم و مناسب و فرصت استثنایی برای جامعه جهانی است تا در پرتو آن، نسبت به رفع سه نقیصه مهم در کشورهای خاورمیانه شامل ضرورت نهادینه شدن مفهوم آزادی، ایجاد مشارکت زنان در توسعه و ایجاد اشتغال اقدام شود.
طرح خاورمیانه بزرگ از یک سری مبانی نظری متعلق به سیاستگذاران و افکار عمومی غرب، به ویژه آمریکا، برخوردار است. براساس این ذهنیت، ساختار سیاسی و اقتصادی نامطلوب کشورهای منطقه، از جمله دلایل رشد تروریسم بین المللی است، زیرا ساختارهای ناکارآمد، غیرشفاف، استبدادی و فاسد موجب پیدایش دولت هایی شده است که نمی توانند خواست های اقتصادی و سیاسی مردم خود را برآورده کنند. اکثر مردم این منطقه از حق شرکت در تعیین سرنوشت سیاسی خود محرومند. دستاوردهای اقتصادی در انحصار بخش کوچکی از جامعه است و علی رغم وجود ثروت های ملی نسبتا قابل توجه، بخش عظیمی از جمعیت این کشورها در فقر به سر می برد. نارضایتی در بین اقشار متوسط، تحصیلکرده و جوانان نیز بسیار گسترده است. طرح خاورمیانه بزرگ بر این فرض استوار است که انجام اصلاحات اقتصادی، ارتقای حقوق بشر و استقرار دموکراسی در خاورمیانه، به افزایش مشارکت مردم در سرنوشت سیاسی کشورهایشان می انجامد و همین موجب کاهش نارضایتی و از بین رفتن بستر رشد بنیادگرایی اسلامی و تروریسم بین المللی خواهد شد.
برنامه های پیشنهادی طرح خاورمیانه بزرگ که توسط هشت کشور صنعتی موسوم به «گروه۸» منتشر شد، در چهار حوزه سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مشخص شده اند. در تمامی این زمینه، کشورهای گروه ۸ موظف شده اند که برای پیشبرد این برنامه ها، آمریکا و کشورهای منطقه را یاری کنند و جدیت نشان دهند.
به عقیده برخی از محققان، طرح خاورمیانه بزرگ، پس از شکست یک طرح قبلی به نام «خاورمیانه جدید» تدوین شد.
اصطلاح «خاورمیانه جدید» از اسم کتابی گرفته شده است که توسط «شیمون پرز» وزیر خارجه اسبق اسرائیل، پس از ترور «اسحاق رابین» در سال ۳۱۹۹ نگاشته شد. در این کتاب اصول و اهداف طرح صلح خاورمیانه جدید بیان شده است.
در این طرح، مسائل باید تنها از طریق مذاکرات سیاسی پیگیری می شد، ولی پس از یک دهه مشخص شد که اولا، لزوما آنچه از بیرون منطقه و به وسیله قدرت های مسلط ارایه می شود، نمی تواند در همه مناطق به اجرا درآید، ثانیا حذف ملت ها با هدف ایجاد نظم جدید، غیرقابل اجراست. به همین خاطر، پس از شکست طرح، هر چند آمریکا در دوره جدید، نگاه قدرت مابانه خود را رها نکرده است، ولی در طرح خاورمیانه بزرگ، نگاه از بالا برای ایجاد نظم، جای خود را به نگاه از پایین و تمرکز بر روی سطوح پایینی جوامع منطقه داده است. بخش خصوصی، صاحبان صنایع، سرمایه داران، سازمان های غیردولتی، گروه های اجتماعی، احزاب و جوامع مدنی، اصلی ترین بازیگران و عاملان اجرای طرح خاورمیانه بزرگ هستند و دولت ها به نقش دوم تنزل پیدا کرده اند.

سیف الله فراستی
(کارشناسی ارشد علوم سیاسی)

منبع : روزنامه کیهان