غزل‌سرای سمرقند (نقد و بررسی زندگی و شعر میرزا هادی سمرقندی)

هرچند فضای سیاسی و اجتماعی قرن سیزدهم و دو دههٔ نخست قرن چهاردهم قمری در ایران، تفاوت اساسی‌ای با فضای سیاسی و اجتماعی حوزهٔ فارسی‌گویان و فارسی‌زبانان جهانی ایرانی در ماوراء‌النهر نداشت، اشغال ماوراء‌النهر و اضمحلال و تضعیف قدرت پوشالی‌خان‌ها و امارات سه‌گانهٔ این منطقه از سوی روسیهٔ تزاری که با تسخیر تاشکند و مضافات آن در سال ۱۲۸۲ ق/ ۱۸۶۵ م از خان‌نشین خوقند شروع شد و با فتح سمرقند در سال ۱۲۸۵ ق/ ۱۸۶۸ م از امارات بخارا وارد مرحلهٔ جدیدی شد؛ فضای کاملاً متفاوتی را در این منطقه حاکم کرد. این فضا بر تمام شئون اجتماعی و مدنی مردم مؤّثر واقع شد و نتیجهٔ قهری آن، به‌ویژه در سال‌های پایانی این دوره، تسلط بی‌چون و چرای فرهنگ و مدنیت روسیه بر منطقه و جدائی روزافزون محیط‌های فرهنگی و ادبی آن با ایران شد.
از سوی دیگر، جریان غالب ادبی رایج در محیط‌های ادبی منطقهٔ‌ماوراءالنهر در سراسر این دوره، تفاوت اساسی دیگری نیز با محیط ایران داشت؛ بدین ترتیب که در این محیط‌ها برخلاف محیط ادبی ایران که شاعران آن از نیمهٔ دوم قرن دوازدهم قمری/هیجدهم میلادی، به‌ویژه از قرن سیزدهم قمری/ نوزدهم میلادی، در زمان فتحعلی‌شاه قاجار با حرکت آگاهانه‌ای، سبک بازگشت را بنیان نهاده بودند؛ جریان حاکم ادبی آن، سبک هندی، خصوصاً توجه به سبک و اسلوب شاعر برجستهٔ شاخهٔ هندی این سبک، میرزا عبدالقادر بیدل دهلوی (۱۰۵۴ ـ ۱۱۳۳ ق/۱۶۴۴ ـ ۱۷۲۱ م) بود.

دکتر ابراهیم خدایار

منبع : گوهر گویا