محرومیت نابینایان ایران از حداقل حقوق شهروندی

چندی قبل گزارشی از وضعیت مناسب سازی پیاده روهای شهر پکن برای معلولان این شهر در یکی از نشریات منتشر شد. در این گزارش آمده بود شهرداری پکن بخشی از پیاده روهای شهر را به گونه یی سنگفرش کرده که نابینایان در آن قسمت از پیاده رو می توانند به آسانی تردد کنند زیرا سنگفرش ها با نشانه های برجسته علامتگذاری شده و فرد نابینا با لمس این نشانه ها از طریق عصایی که در دست دارد می تواند بدون نیاز به کمک غیر در خیابان ها رفت و آمد کند. عکسی که زینت این گزارش بود هم یک نابینای چینی را نشان می داد که با عصای سفید در دست در بخشی از پیاده رو مشغول راه رفتن بود و با فاصله چند قدم از او عابران معمولی در حال تردد بودند... نابینایان ایران هم مانند سایر اعضای جامعه معلولان کشور از حقوق شهروندی خود محروم هستند. از جمعیت ۲۱ میلیون نفری ایران که دچار عیوب انکساری هستند، ۵۵۰ هزار نفر با یکی از انواع اختلالات بینایی دست و پنجه نرم می کنند. به گفته دکتر کیوان دواتگران رئیس ستاد برگزاری مراسم و مناسبت های ویژه معلولان سازمان بهزیستی کشور در حالی که ابتلای ۳۰ درصد از جمعیت کشور به عیوب انکساری و شیوع بالای بیماری هایی چون آب مروارید و بیماری های عفونی چشمی، ایران را در ردیف شانزدهمین کشور جهان از نظر شیوع بالای اختلالات بینایی و بیماری های چشمی قرار داده، هم اکنون حدود ۱۳۰ تا ۱۵۰ هزار نفر در ایران دچار اختلال بینایی عمیق هستند که در علم پزشکی نابینا نامیده می شوند.
البته صحت این رقم هم مانند سایر آمارها مورد تردید است زیرا سازمان های متولی امور معلولان تاکنون تحقیق جامعی برای شناسایی تعداد واقعی جمعیت نابینایان ایران انجام نداده اند و این ارقام مبتنی بر برآورد انجمن های غیردولتی متولی حمایت از معلولان، آخرین نتایج سرشماری مرکز آمار ایران در سال ۸۵، گزارش سازمان بهزیستی کشور از مراجعات نابینایان و همچنین تخمین سازمان بهداشت جهانی از تعداد معلولان جهان به ازای جمعیت غیرمعلول دنیاست. WHO تخمین زده هر پنج ثانیه یک نفر به جمعیت نابینایان جهان اضافه شده و در هر دقیقه یک کودک نابینا متولد می شود. به گفته دکتر دواتگران آمار ایران هم در این برآورد دیده شده و از آنجا که سه میلیون نفر از نابینایان جهان در منطقه مدیترانه شرقی (که ایران هم در این منطقه واقع شده) زندگی می کنند بنابراین می توان تا این حد پذیرفت که رقم ۵۵۰ هزار نابینا و کم بینا در ایران می تواند نزدیک به واقعیت باشد.
اینکه چه تعداد از جمعیت نابینایان ایران از حمایت های سازمان های متولی برخوردار هستند به گفته دواتگران حداکثر صد هزار نابینا و کم بینا از خدمات مستمری، دریافت وسایل توانبخشی و تامین شهریه تحصیلی سازمان بهزیستی استفاده می کنند. وی در پاسخ به اعتماد می گوید؛ «تمام نابینایان یا کم بینایان به خدمات سازمان بهزیستی نیاز ندارند و البته جمعیتی از این گروه هم هستند که واقعاً به خدمات ما نیازمند هستند اما هنوز از سوی سازمان بهزیستی شناسایی نشده اند. علت این امر هم کمبود نیروی متخصص است که فرصت کافی برای امور تحقیقاتی و پژوهشی داشته باشد. در واقع منابع آماری ما افرادی هستند که در مراکز پذیرش سازمان مستقر شده اند یعنی مددکاران. اما سازمان با معضل کمبود مددکار مواجه است و در عین حال مددکاران فعال هم هر کدام چندصد پرونده در دست دارند که رسیدگی به همین پرونده ها کار بزرگی است، چه برسد به اینکه مددکار فرصت داشته باشد اطلاعات تخصصی مددجویان را از فحوای این پرونده ها استخراج کند.»
تاکید دواتگران بر این نکته که «سازمان بهزیستی ضعف آمار دارد چون نیروی متخصص ندارد»، می تواند جوابی مضاعف باشد برای این سوال که به دلیل نبود نیروی متخصص و کافی هنوز هیچ برآورد دقیقی از وضعیت معیشتی و امرار معاش نابینایان ایران وجود ندارد. هیچ آماری هم از تعداد نابینایان زیر خط فقر موجود نیست اما یک رقم نسبتاً قطعی وجود دارد که می تواند از دورنمای معیشتی نابینایان تصویر نسبتاً دقیقی ارائه دهد. به گفته دواتگران از جمعیت ۱۵۰ هزار نفری نابینایان کشور کمتر از پنج هزار نفر شاغل هستند. این در حالی است که مستمری سازمان بهزیستی برای نابینایان از سقف مستمری سایر معلولان پیروی می کند و رقمی حدود ۲۵ هزار تومان است.
اشتغال معلولان از جمله مشکلات مادی است که در این جمع اقلیت هنوز به وضعیت مزمن درنیامده است. با وجود تاکید مفاد قانون جامع حمایت از حقوق معلولان بر الزام تخصیص سه درصد از مجوزهای استخدام دولتی به معلولان، این قانون هنوز اجرایی نشده و جامعه نابینایان نیز از بیکاری گسترده در میان معلولان استثنا نیست. سال گذشته و در اثنای روز جهانی عصای سفید، محمود احمدی نژاد در دیدار با جامعه نابینایان قول داد زمینه اشتغال دو هزار نابینای بیکار تا دو ماه بعد ایجاد شود. امروز که یک سال و دو روز از آن وعده گذشته، دواتگران می گوید؛ «اشتغال زایی با استخدام متفاوت است. ما اگر بتوانیم یک سیستم کامپیوتر در اختیار یک نابینا قرار دهیم تا بتواند یک فعالیت سودآور انجام دهد او را به سمت اشتغال سوق داده ایم. مشکل اصلی سازمان بهزیستی کشور بی تفاوتی جامعه نابینایان نسبت به ضرورت حضور در جامعه است. برخلاف اینکه نابینایان استعدادهای فراوانی دارند اما فاقد تشکل های قوی هستند. به نظر می رسد جامعه نابینایان صرفاً منتظر حمایت شدن هستند. ما بارها از جامعه نابینایان دعوت کردیم برای تشکیل تعاونی یا مراکز خانواده و کودک نابینا قدم پیش بگذارند و همین تشکیلات می توانست برای نابینایان بیکار اشتغال ایجاد کند. اگر امروز هر وزارتخانه و نهاد دولتی بخواهد قانون سه درصد استخدام معلولان را در مورد نابینایان اجرا کند حداکثر ۵۰ نابینا استخدام خواهند شد. این قدم دولت است اما تشکل ها باید مطالبه کنند، بیایند و بخواهند. ما چنین پویایی را حداقل برای ایجاد اشتغال در جامعه نابینایان نمی بینیم.»
ماده ۸ قانون جامع حمایت از حقوق معلولان تاکید داشته تحصیل معلولان رایگان است. به گفته رضا غلامی مدیرکل دفتر امور توانبخشی معلولان جسمی، حرکتی، حسی سازمان بهزیستی کشور هم اکنون ۲۱۲۰ دانشجوی نابینا از بابت پرداخت شهریه حمایت می شوند. این حمایت البته تا سال گذشته با پرداخت تمام شهریه تحصیل یک دانشجوی معلول تکمیل می شد اما امسال با الزام درصد معلولیت در پرداخت شهریه دانشگاه تا این حد تغییر کرده که برای اکثر دانشجویان بخشی از شهریه پرداخت می شود. دواتگران در پاسخ به علت تغییر رویه سازمان بهزیستی در پرداخت شهریه دانشجویان معلول با وجود الزام ماده ۸ قانون جامع حمایت از حقوق معلولان می گوید؛ «پرداخت تمام شهریه یک دانشجو از عدالت به دور است. ما نابینایانی داریم که با تلاش فراوان موفق به قبولی در دانشگاه هایی شده اند که یک ریال هم شهریه ندارد.
در مقابل دانشجویانی هستند که شهریه آنها بیش از یک میلیون تومان در هر ترم است. آیا این عدالت است که برای آن دانشجو هر ترم یک میلیون تومان شهریه بدهیم و دانشجوی دیگری حتی مشمول یک ریال شهریه هم نشود؟ باید تعادل برقرار کنیم یعنی سطح پرداخت شهریه ها به گونه یی تعدیل شود که بتوانیم به آن گروه از دانشجویان که مشمول شهریه نیستند هم کمک های مالی ارائه بدهیم. مهم ترین مشکل ما هم که باعث تغییر در رویه سازمان شد بحث بودجه و اعتبارات است. هم اکنون هشت هزار دانشجوی معلول تحت پوشش سازمان هستند که حتی میانگین شهریه آنها در هر ترم ۴۰۰ هزار تومان هم باشد اعتبارات سازمان پاسخگوی نیاز همه آنها نیست.» غلامی هم می گوید؛ «هر ترم بین ۳۰۰ هزار تا دو میلیون و ۵۰۰ هزار تومان برای دانشجویان نابینا شهریه دانشگاه پرداخت می کنیم اما مشکلی که از سال گذشته پیش آمده این است که تا سال ۸۶ بودجه متمرکز بوده و یک فهرست کلی به سازمان ارائه می شد تا بابت هزینه ها اعتبار تخصیص داده شود اما از سال گذشته بودجه ها استانی شد. من قانون را بهتر می دانم. قانون به من گفته تحصیل دانشجوی معلول رایگان باشد اما همین قانون هیچ تضمینی برای واگذاری کامل اعتبارات به من نمی دهد. تمام دانشجویان هم می خواهند در دانشگاه های غیرانتفاعی درس بخوانند. بودجه یی که به ما می دهند یا باید بین همه به عدالت توزیع شود یا به هیچ کس اختصاص ندهیم.»
سهیل معینی مشاور وزیر سابق رفاه و تامین اجتماعی در امور معلولان در گفت وگو با اعتماد مشکلات نابینایان را در دامنه وسیعی می بیند که سرآغاز این دامنه، نبود آمار دقیق و به تبع آن فقدان پوشش کامل حمایتی و برنامه ریزی های صحیح برای بهره مندی جامعه نابینایان از حقوق شهروندی است. وی با انتقاد از نبود نظام حمایتی برای نابینایان ایران، چه آنها که از نظر مالی تامین هستند و صرفاً به خدمات توانبخشی نیاز دارند و چه آن تعداد کثیری که از نظر معیشتی در سطوح زیرین خط فقر قرار می گیرند، می گوید؛ «نداشتن شغل برای نابینایان به معنی فقدان نظام تامین اجتماعی نیست. چنان که نابینایان شاغل هم باید هزینه های اضافی برای نیازهایی که مترتب بر معلولیت است صرف کنند. سازمان بهزیستی به معلولان مستمری و بیمه درمان و کمک های یارانه یی می دهد اما این ارقام و این کمک ها هیچ تناسبی با نیاز معلولان نداشته و حتی نمی تواند حداقل استانداردهای معیشتی را برای آنها فراهم آورد.» وی می افزاید؛ «از بیکاری نابینایان ایران هیچ آماری در دست نیست.
بر مبنای آمار جهانی، نرخ بیکاری در معلولان حدود ۵۰ درصد برآورد می شود. پیش بینی می کنیم بیکاری نابینایان ایران بیش از ۵۰ درصد باشد. در چنین شرایطی می توان پیش بینی کرد تعداد نابینایان زیر خط فقر رقمی بیش از نیمی از نابینایان ایران را دربر بگیرد. در شرایطی که تعریف رسمی و غیررسمی از خط فقر در کشور ما هنوز واضح نیست و نرخ بیکاری در معلولان دو برابر سایر آمار جامعه برآورد می شود و هنوز معلولان شاغل با حداقل دستمزد مشغول به کار هستند و باید هزینه های اضافی از بابت معلولیت بپردازند- هزینه هایی که بابت مناسب نبودن جامعه شهری و وسایل حمل و نقل عمومی یا نبود امکانات رایگان در اماکن عمومی پرداخت می شود- و همچنین اکثر معلولیت ها در خانواده های دهک اول و فقیر جامعه به وقوع می پیوندد طبیعی است که این افراد بیشترین تعداد جمعیت زیر خط فقر ایران را شامل شوند.» معینی پیشرفت در برخی مواد قانون ۱۶ ماده یی جامع حمایت از حقوق معلولان را نسبی دانسته و بیشترین کم کاری را متوجه مفاد مربوط به مناسب سازی فضاهای تحصیلی، شهری و اماکن عمومی برای نابینایان می داند و می گوید؛ «مهم ترین تاثیر مناسب سازی برای نابینایان حفظ امنیت آنها است.
در شرایطی که نابینا نمی تواند محیط اطراف خود را ببیند و در آن تردد کند، امنیت جانی او بیشتر در معرض خطر است. اقدامات سمبلیک خوب است اما از آنجا که وارد فضای برنامه ریزی نشده هنوز در ساختمان های عمومی اماکن عمومی نیازهای ترددی نابینایان و معلولان لحاظ نمی شود. تیراژ کتاب ها و نشریات ویژه نابینایان از ۱۰ عنوان در سال فراتر نرفته و به علت نبود نیروی کمکی امکان استفاده پژوهشگران نابینا از کتابخانه ها وجود ندارد. نبود بودجه برای تجهیز رایانه های ویژه نابینایان، نبود دسترسی به ورزشگاه های ارزان و مناسب سازی شده برای توانبخشی روحی و جسمی آنان و ضعف دانشگاه ها در ارائه امکانات و خدمات به دانشجویان نابینا در زمان امتحانات از جمله مشکلات حل نشده است. در کنار تمام این مشکلات یک شهروند نابینای ایرانی هنوز نمی تواند باامنیت در شهر حضور داشته باشد چرا که هنوز یک چراغ راهنمایی هم گویا نشده است.» انتقاد سازمان بهزیستی کشور از اجرا نشدن کامل قانون جامع حمایت از حقوق معلولان می تواند به منزله یک برگ برنده در دست جامعه معلولان کشور تلقی شود. وقتی معاون توانبخشی و رئیس ستاد برگزاری مراسم و مناسبت های ویژه معلولان سازمان بهزیستی کشور، یک زبان می گویند حداکثر ۳۰ درصد از این قانون تاکنون اجرا شده، به این معناست که دولت حتی در اجرای قانونی که تصویب کرده هم موفق نیست.
متخصصان در علم پزشکی اظهار می دارند حدود ۶۰ درصد اختلالات بینایی قابل درمان و ۲۰ درصد آن قابل پیشگیری است. گفته می شود ۵۰ درصد از افراد دارای اختلال در بینایی، قبل از تولد و ۵۰ درصد، بعد از تولد به این عارضه دچار می شوند. در عین حال پیش بینی متخصصان علم پزشکی نشان می دهد تعداد فعلی مبتلایان به اختلالات بینایی ایران تا سال ۱۴۰۰ دو برابر خواهد شد. این افزایش در حالی است که کشورهای جهان در تعهدی مشترک، پیمان سپرده اند تا سال ۲۰۲۰ (۱۲ سال دیگر) نابینایی های قابل پیشگیری در دنیا ریشه کن شود. سوال اول اینکه آیا ایران تا ۱۲ سال آینده به این موفقیت دست خواهد یافت؟ سوال دیگر؛ امکانات فعلی که محدود بوده و حتی در حد رفع حداقل های تمام جمعیت جامع نابینایان و کم بینایان نیست برای جمعیتی که دو برابر تعداد فعلی خواهند بود چگونه پاسخ می دهد؟

بنفشه سام گیس

منبع : روزنامه اعتماد