سکولاریسم و سکولاریسم تربیتی

از آن جا اصطلاح سکولاریسم در موارد مختلفی استفاده می‌شود معنی دقیق آن بر اساس نوع کاربرد متفاوت است. فلسفه ی سکولاریسم بر این پایه بنا شده‌است که زندگی با در نظر گرفتن ارزش‌ها پسندیده‌است و دنیا را با استفاده از دلیل و منطق بدون استفاده از تعاریفی مانند خدا یا خدایان و یا هر نیروی ماورای طبیعی دیگری بهتر می‌توان توضیح داد. سکولاریسم بدین مفهوم یکی از دستاوردهای جورج یاکوب هالیئوک است و یکی از پایه‌های اساسی سکولاریسم انسانی مدرن است.
در حکومت معنی سکولاریسم عدم دخالت باورهای مذهبی در امر حکومت و برتری دادن به اصول حقوق بشر بر سایر ارزشها متصور هر گروه و دسته‌ای است.
در مفاهیم جامعه‌شناسی، سکولاریسم به هر موقعیتی که در آن جامعه مفاهیم مذهبی را در تصمیم‌گیری‌های خود کم‌تر دخالت دهد و یا این مفاهیم کم‌تر موجب بروز اختلاف و یا درگیری گردد اطلاق می‌گردد.
● واژه شناسی
واژه سکولاریسم (secularism) مشتق از کلمه لاتینی (seculum) به معنای گروهی از مردم است. در سرزمینهای پروتستان نشین این کلمه تداول پیدا کرد و به معنای عالم دنیوی در مقابل عالم روحانی و معنوی به کار رفت. اما در کشورهای کاتولیک نشین، نظیر فرانسه به جای رواج کلمه سکولار و سکولاریزم واژه لائیک رواج پیدا کرد این واژه از دو کلمه یونانی (laos) به معنای مردم و(laikos) به معنای مردم عوام در قبال رجال دین و روحانی اخذ شده است. سکولاریزم در فارسی به معنای ناسوتی، دنیوی، عرفی، زمینی ترجمه شده است.
در زبان فرانسه و برخی دیگر از زبانهای رومی و ایتالیایی: " laticita " یا " laicismo " معادل سکولاریسم " است و به مفهوم عدم دخالت دین در امور دولتی وسیاست و یا برعکس آن می باشد. اگر چه به نظر می رسد هیچ کلمه ای در زبان انگلیسی نتواند معنای واقعی کلمه " laïcité " را که از واژه یونانی &#۹۵۵;&#۹۴۵;&#۹۷۰;&#۹۵۴;&#۹۷۲;&#۹۶۲; می آید و به معنای سکولار است برساند، اما این کلمه با کلمات انگلیسی laity یا laymen به معنای عام مرتبط است و “laicity” شیوه نگارش انگلیسی اصطلاح فرانسوی لائیسیته است. بین لائیسیته و سکولاریسم تفاوت وجود دارد؛ لائیسیته یک نظریه سیاسی است که طبق آن دین از سیاست جدا است و این نظریه با هدف افزایش آزادی های دینی ارائه شده است، درحالی که سکولاریسم با هدف زدودن ایمان از زندگی جاری مردم معرفی شده است ( با این وجود گاهی اوقات اصطلاحات سکولاریسم و "سکولاریته " به معنای لائیسیته به کار می روند. فردی که به مکتب لائیسیته اعتقاد دارد را لائیک می گویند. طرفداران مکتب " لائیسیته " بر این باورند که این اصطلاح به معنای رهایی از دین است و بنابراین فعالیت های دینی می بایست در چارچوب قانون همانند دیگر فعالیت ها صورت پذیرند وامری فراقانونی نیستند. دولت در برابر نظریات مذهبی هیچ گونه موضعی نمی گیرد و افراد مذهبی را همانند دیگر افراد جامعه می شناسد. منتقدان بویژه منتقدان نسخه ترکی لائیسیته و ممنوعیت حجاب در فرانسه استدلال می کنند که این ایدئولوژی ضد مذهب است ودرعمل از آزادی های دینی می کاهد.
در زبان عربی دو واژه العلِمانیه و العلَمانیه را معادل سکولاریزم قرار داده اند. کسانی که سکولاریزم را به العلِمانیه ترجمه می کردند, این واژه را مشتق از علم دانسته و سکولاریزم را دعوت به علم گرایی قلمداد می کردند و کسانی که العلَمانیه را معادل سکولاریزم قرار می دهند آنرا مشتق از عالم می دانند؛ بنابراین از نظر آنها سکولاریزم بر استقلال عقل انسانی در تمامی عرصه هایی که به خدمت گرفته می شود، تاکید دارد بدون آنکه عقل را نیازمند امور دینی و معنوی بداند.
واقعیت این است که واژه سکولاریزم در طی مرو زمان، معانی متنوعی به خود گرفته است در ابتدا برای افاده معنای غیر روحانی به کار می رفته است.
هالیئوک در سال ۱۸۹۶ در کتاب خود به نام «سکولاریسم انگلیسی»، سکولاریسم را به این گونه تعریف می‌کند:
«سکولاریسم شیوه و قانون زیستن است که بر اساس انسان خالص بنا نهاده شده‌است و به صورت کلی برای کسانی است که باورهای مذهبی و یا خرافی را ناکافی یا غیرقابل اطمینان و یا غیرقابل باور یافته‌اند. اصول سه گانه آن عبارت است از
۱) بهبود وضعیت زندگی با توجه به مفاهیم مادی زندگی
۲) دانش تنها مشیت در دسترس انسان است
۳) کار نیک کردن نیک است.
حقیقت این زندگی نیکو است و در جستجوی خوبی بودن فضیلت است.»
● آته‌ایسم و لائیسم
دو اصطلاح آته ایسم و لائیسم از لائیک نیز تقریبا از لحاظ معنی با سکولاریسم در ارتباط می باشند.
آته ایسم یعنی انکار وجود خدا ، بی اعتقادی به وجود پروردگار، آته ایست یعنی ملحد. تفکر آته ایسم بدان جهت که خدا را قبول ندارد ، به بطلان کلی دین حکم نموده و آنرا به عنوان یک امر واقعی تلقی نمی کند.
لائیسم از لائیک یعنی وابستگی به شخص دنیوی و غیر روحانی ، خروج از سلک روحانیون ، دنیوی ، آدم خارج از سلک روحانیون، آدم خارج از سلک روحانیت ، به معنای اخص لائیک یعنی تفکیک دین از سیاست.
بنا به تعریف دائره المعارف بریتانیکا :لائیک از موارد و مصادیق سکولار می باشد ، زیرا تفکیک دین از سیاست اخص از سکولار و سکولار اعم از لائیک می باشد. این دو طرز تفکر ، دین را به به طور کامل نفی نمی کنند، بلکه آن را از امور و شئون زندگی دنیوی و مخصوصا از سیاست تفکیک می نمایند.
سکولاریزم را می توان تلاشی برای تاسیس حوزه مستقلی از دانش که از پیش فرضهای فوق طبیعی و ایمان گروانه پیراسته شده است، تعریف کرد. سکولاریزم دایره نفوذ و حضور دین را عرصه هایی می داند که پای عقل آدمی به آنجا نمی رسد.
● حکومت‌های سکولار
اغلب دولت‌های مهم جهان بصورت سکولاریسم و دموکراسی ادراره می شوند تا حدی که اغلب مسیحیان معتقدند که باور سکولاریسم یک باور مذهبی است که ریشه در دین مسیحیت دارد و بدین منظور به انجیل لوقا فصل ۲۰ آیه ۲۵ اشاره می‌کنند. چندین کشور با جمعیت مسلمان نیز حکومت‌های سکولار را به حکومت مذهبی یا متأثر از مذهب ترجیح داده‌اند. مانند کشور فرانسه و ایالات متحده در کشور های مسیحی و کشور ترکیه در بین کشور های مسلمان.
● آراء گروه های سکولار
آراء عمده ترین قایلان به جدایی دین و دنیا را می توان به چهار گروه تقسیم کرد(جوادی آملی۱۳۸۱):
ـ گروه اول:
برخی از کسانی که دارای تفکر سکولاریسم هستند دین را باطل می دانند و آرزش آن را تا حد افسانه ای پایین می آورند. آنان با راهیابی دین به مسائل اجتماعی به ویژه در امور سیاسی به شدت مخالفند و آن را امری نادرست می دانند این گروه ترکیب دین با مسائل اجتماعی را ترکیب باطل با حق می دانند و معتقدند این تر کیب نتیجه ای غلط و غیر مفید در پی خواهد داشت.
- گروه دوم:
این گروه اصل دین را حق دانسته و به آن اعتقاد دارند ، اما قلمرو دین را محدود می دانند آنها دین و تعلیمات آن را منحصر در مسایل فردی و اخلاقی می دانند و کار آن را تنها تهذیب ارواح و تزکیه نفوس بر می شمارند. بدین جهت وجود مسائلی همچون حکومت ، اقتصاد، مدیریت و برنامه ریزی و .... را در تعالیم دینی منتفی می دانند.
- گروه سوم:
برخی اصل دین را حق می دانند و نیز با اعتقاد به وسعت قلمرو دین، آن را برای اداره جامعه وتدبیر امور اجتماعی انسان ثمر بخش می دانند اما معتقدند که مدیر و مدبر جامعه باید فردی معصوم باشد و افرادی عادی و غیر معصوم حق اجرای دین در جامعه را ندارند. آنها معتقدند که دین تنها باید به دست انسان های معصوم که در صدر جامعه بشری قرار دارند اداره و اجرا شود و افراد عادی شایستگی چنین امری را ندارند.
- گروه چهارم:
این عده اصل دین را امری قدسی و مطهر دانسته و معتقدند که دخالت دین در امور دنیوی به آلوده شدن و از دست رفتن قداست آن می انجامدچنانچه در طول تاریخ هر گاه شخص یا گروهی در امور اجتماعی و حکومتی دخالت کرده، از شأن و مقام و محبوبیت او کاسته شده حتی بدنبال آن بدبینی و انزجار نیز به وجود آمده است چنین دخالتی از سوی دین نیز چهره قدسی و تعالی او را از بین خواهد برد و مردم نسبت به آن بد بین می شوند و طهارت و ارزش دین مخدوش و آلوده می شود. بنابراین باید این امور دنیوی را به دست طالبان و مشتاقان آنها گذاشت و دین را به صورت دوست داشتنی و ارزشمند حفظ کرد.
● نقد سکولاریسم
علامه محمد تقی جعفری در تحلیل واژه سکولاریسم می نویسد: این کلمه در لغات و دائره المعارفها با مفاهیم زیر تفسیر شده است.
سکولاریسم یعنی مخالفت با شرعیات و مطالب دینی ، روح دنیا داری ، طرفداری از اصول دنیوی و عرفی . ماده سکولار وابسته به دنیا ، غیر روحانی ، غیر مذهبی ، عامی ، عرفی ، بیسواد ، خارج از صومعه ، مخالف شرعیات و طرفدار دنیوی شدن امور.
سکولاریزه یعنی دنیوی کردن ، غیر روحانی کردن، از قید کشیش یا رهبانیت رها شدن ، ملک عام کردن، اختصاص به کارهای غیر روحانی دادن ، از عالم روحانیت خارج شدن، دنیا پرست شدن ، مادی شدن ، جنبه دنیوی دادن به عقاید یا مقام کلیسایی.
نظریه سکولاریسم محدوده وسیعی را در حوزه اجتماعی دین، به خود اختصاص می دهد، اما دقت در مفاهیم و معانی آن نشان می دهد که مرکز ثقل این نظریه رد حکومت دینی است بگونه ای که نظریه پردازان این تفکر با وجود اختلاف نظر در دلایل، تعریف و گستره سکولاریسم هرگز تاسیس حکومتی با محوریت دین را نمی پذیرند و در لزوم نبود آن اتفاق نظر دارند. (جوادی آملی۱۳۸۱) همچنین آیت الله جوادی آملی دلایل بطلان سکولاریزم را به موارد زیر تقسیم بندی می کند:
۱) مالکیت مطلق الهی
۲) مدنیت فطری
۳) ربوبیت فراگیر
۴) پیوستگی دنیا و آخرت
۵) رجوع به نقل (متون دینی)
● سکولاریسم تربیتی
سکولاریسم یا عرف گرایی در سه حوزه فرد، جامعه و دین از نتایج دوگانه گرایی است. دوگانه گرایی یا دوآلیسم یعنی قائل شدن به دو جنبه فیریکی و متافیزیکی که هر یک پایبند به اصول خود بوده و دیگری را رد می کنند.
در عرف گرایی، قلمرو دیگری به نام ماورای انسان وجود ندارد در نتیجه اهداف تربیتی فقط بنابر میل ها و آرزو هایی که از طریق تجربه بدست می آوریم تدوین می شوند. میل ها و آرزو های ما گر چه وجوه مش ترک ما هستند و به طبیعت مشترک ما وابسته اند ولی به شدت بر حسب تحولات محیط اجتماعی ما متحول می شوند. تعیین اهداف تربیتی و تصمیم گیری های تربیتی باید بر مبنای نیاز های کودکان صورت گیرد و به تعمیم های علوم تربیتی تکیه کند ولی علوم تربیتی به امکانات موجود در محیط- که درخواست ها و آرزوهای کودکان را سامان می دهند و تفسیری که درباره ی نیاز های انسان پدید می آورند- وابسته است. همچنین نوآوری های علمی و تکنیکی، سیاست های اقتصادی و اقتضاعات مدنی بر تفسیر و برداشت ما از نیاز های کودکان تاثیر می گذارد در واقع نیاز ها بر ساخته ها انسانی استوار هستند و بیشتر از ذهنیاتمان نشأت می گیرد تا از طبیعتمان.(علم الهدی ۱۳۸۶)
محقق علوم تربیتی نمی تواند از تصوراتی ماورای آنچه در محیط فراهم است تجربه نماید چون محیط به ویژه محیط اجتماعی تفسیر ما از نیاز های انسان را محدود می کند و تصویر درستی از نیاز ها که مبنای تصمیم گیری باشد به سختی حاصل می شود در صورت فقدان تفسیری ماورای محدودیت های محیطی، تعلیم وتربیت باید تسلیم عرف شود و به نفوذ سیاست های اجتماعی و سلیقه های صاحبان قدرت خوش آمد گوید. حکومت، قانون و نهاد های اجتماعی ابزارهای تامین رفاه و حمایت از ما برای برآورده ساختن نیازهایمان می شوند.
بدین ترتیب تعلیم و تربیت دامنه انتظارات و میدان عمل محدودی دارد. دنیای ملموس، واقعیت های محتمل، امکانات موجود در اینجا و اکنون، فرصت های تربیتی را کوتاه، موقعیت های یادگیری را نامطمئن و اهداف تربیتی را لغزنده می سازد.نتیجه این تعلیم و تربیت نیز در بهترین حالت فرد عاقل، موقعیت شناس و فایده جویی است که برای شرکت در فعالیت های نتیجه بخش اجتماعی و جلب بیشترین لذت، پشتوانه نظری را در اختیار دارد. در چنین نظام تربیتی با توجه به عقلانیت، برای مرراعات ارزشهای اخلاقی و حرکت در جهت غایت ها و آرمانهای مورد تاکید ادیان کم تر فرصتی باقی می ماند و امکاناتی برای تحقق آرمانهای ماورای مادی وجود ندارد. بنابراین دروازه نظام های آموزشی بر اهداف بر خاسته از نظام های متافیزیکی و دینی بسته است.
دیانت در سازو کار تفکیک و تمایز و مرزبندی های سخت اجتماعی به حوزه ی خصوصی منتقل می شود حوزه اجتماعی به نقش ها و وظایف معقول هر شهروند تعلق دارد و حوزه خصوصی متعلق به نقش های نامعقول است که محلی برای ابراز علایق مذهبی ( صرفاً علایق) به شمار می آید.(علم الهدی ۱۳۸۶)
بدون تردید این تفکیک ها تعارض میان علم و دین یکی از مهم ترین مسائل فکری در عصر حاضر می باشد.
اما روح حاکم بر علوم تربیتی اومانیستی است به معنای ایمان به استقلال انسان و خود کفایی او در تدبیر زندگی و بی نیازی از هرنوع دخالت متافیزیکی می باشد(نوذری ۱۳۸۰به نقل از علم الهدی ۱۳۸۶)
می توان گفت سکولاریسم رویکرد خاصی است که بر اثر تحولات اقتصادی, فرهنگی, اجتماعی مغرب زمین پس رنسانس به وجود آمد از مهمترین نتایج این پدیده, شکل گیری نظریه ای سیاسی در باب جدایی دین از سیاست است. جان مایه اندیشه سکولارها تاکید بر اموری است که منتهی به انکار شدید مرجعیت دین در امور اجتماعی و سیاسی می شود و تلقی خاص و ویژه ای از دین و کارکرد آن عرضه می دارد.

مصطفی عزیزی شمامی
منابع:
۱-جوادی آملی عبدالله ۱۳۸۱، نسبت دین و دنیا بررسی و نقد نظریه سکولاریسم، قم: مرکز نشر اسراء.
۲-سروش عبدالکریم و دیگران۱۳۸۱، سنت و سکولاریسم، تهران: موسسه فرهنگی صراط.
۳-علم الهدی جمیله ۱۳۸۶، چرخش از عالم دو قطبی به جهان سه قطبی، فصلنامه نوآوری های آموزشی، شماره ۲۰، سال ششم.
و
علامه جعفری ، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه ، جلد ۲۵ ، ص ۵۱
فرهنگ کامل انگلیسی فارسی آریان پور ، ص ۴۹۵۳ ماده secu…
دائره المعارف بریتانیکا ، ماده ATH…
http://daneshnameh.roshd.ir
http://fa.wikipedia.org/wiki