گیاهان و نقش آنها در آکواریوم

عده زیادی از آکواریوم دارهای مبتدی گمان می کنند که گیاهان فقط به دلیل زیبایی ای که دارند در داخل آکواریوم قرار می گیرند .بنابراین در کشورهایی مثل ایران که تهیه گیاهان مناسب مخصوص داخل آکواریوم تا حدودی مشکل است ، برای این منظور به گیاهان مصنوعی روِی آورده می شود .عده ای دیگر نیز نه تنها نقش گیاهان را تولید اکسیژن می دانند ، بلکه در صورت فقدان آنها سعی می کنند از طریق تهوِیه بیشتر ، کمبود آنرا جبران نمایند .تجربه و تحقیق نشان داده است که اثر گیاهان در داخل آکواریوم به مراتب مهمتر از حد تصور فوق بوده و گیاهان از این نظر دارای اهمیت وِیژه ای می باشند .این اثرات به ترتیب اهمیت عبارتند از :
۱) جذب مواد سمی
جذب تمام یا قسمت عمده ای از مواد دفعی و سمی که حاصل متابولیسم و فعل و انفعالات حیاتی ماهی است توسط گیاهان انجام می گیرد .مهمترین این مواد ترکیبات ازته مانند آمونیوم است که در واقع ترکیبی از ادرار ماهی می باشد .آمونیوم از ترکیبات سمی خطرناک است که به طور دائم توسط ماهی تولید و به آب اضافه می شود و حتما باید از محیط زیست آن بطور مرتب جدا گردد .هیچ نوع فیلترِی بجز گیاهان و باکتریهای نیتروزوموناس نمی توانند این مواد را از حالت سمی به ترکیب غیر سمی تبدیل نمایند .
این مواد نه تنها جذب گیاهان می شوند ، بلکه مشابه کود شیمیایِی باعث افزایش رشد و نمو آنها نیز می گردند .
۲) جذب گاز کربنیک حاصل از بازدم ماهی ها و سایر آبزیان داخل آکواریوم
گیاهان در مقابل نور ، گاز کربنیک حاصل از بازدم ماهی ها و سایر آبزیان داخل آکواریوم را به طور مرتب جذب کرده و تبدیل به ماده می نمایند .اگر چه پمپ هوا و تهوِیه آب نیز همین کار را انجام می دهند ، اما با وجود این گیاهان داخل آکواریوم در این مورد اثر خاصی دارند .اگر تراکم گیاهان داخل آکواریوم متعادل باشد ، درهنگام شب که گیاهان نیز خود تولید گاز کربنیک می کنند ، تهویه معمولی آب برای از بین بردن گاز کربنیک حاصله کفایت می کند .
۳) تولید اکسیژن
اگر چه تولید اکسیژن در داخل آکواریوم واجد اهمیت زیاد است ، اما با وجود این با توجه به اینکه ازطریق تهوِیه به بهترین وجه بخصوص درهنگام شب می توان اکسیژن مورد نیازراتامین نمود ،اهمیت تولید آن به وسیله گیاهان بعداز جذب مواد سمی و گاز کربنیک بسیار حائز توجه است.
۴) زیبایی و طراوت داخل آکواریوم
۵) کنترل میزان نفوذ به داخل آکواریوم
گیاهان داخل آکواریوم می توانند به بهترین وجه میزان نفوذ نور مستقیم و حتی غیر مستقیم را بداخل آکواریوم کنترل نمایند .بدیهی است ماهی ها نیز با توجه به نیازِی که به تابش میزان مشخصی از نور دارند می توانند نقطه مورد نظر خود را در آکواریومی که دارای گیاهان آبزی می باشدپیدا نمایند .اگر اهمیت وجود گیاهان را در داخل آکواریوم از دید ماهی ها نگاه کنیم ، بدون شک اثر کنترل نور توسط گیاهان براِی آنها به مراتب مهمتر از اثر زیبایی آنها برای صاحب آکواریوم و حتی خودشان می باشد .
۶) محل تخم ریزی و یا لانه گذاری
گیاهان طبیعی اثر بسیار مهمی در تخمریزی اکثر انواع ماهی ها دارند .بیشتر ماهی ها تخمهای خود را بر روِی شاخ و برگ گیاهان و یا در زیر برگها می ریزند .گیاهان همچنین اثر مهمی در لانه سازی برخی از ماهی ها هنگام تخم ریزی دارند .برای مثال انواع گورامی ها که برای تخمریزی خود ایجاد لانه هایی از هوا می کنند ، برای تثبیت و اسکان لانه خود از شاخ و برگ گیاهان استفاده می نمایند .فقدان گیاه در داخل آکواریوم باعث متلاشی شدن لانه آنها می گردد .
۷) پناهگاه نوزادها
نوزاد اکثر ماهی ها از گیاهان آبزی به عنوان پناهگاه استفاده می نمایند .اگر تراکم گیاهان داخل آکواریوم درحد طبیعی برای نوع ماهی تکثیر شده باشد نوزادها می توانند به بهترین وجهی در داخل آنها پنهان شده و خود را از دسترس والدین و یا سایر ماهی های دیگر آکواریوم دور نگه دارند چون اکثر ماهی ها تخم و نوزاد خود یا سایر ماهی ها را می خورند .
گیاهان همچنین پناهگاه خوبی برای برخی از ماهی های بزرگ هستند که مورد حمله گاه و بیگاه سایر ماهی ها قرار می گیرند، گاهی ممکن است ماهی های یک گونه مشابه وِ یا دو ماهی از گونه های مختلف با یکدیگر جدال نمایند که اگر ماهی مورد تعرض بتواند خود را برای مدتی پنهان نماید از دست ماهی متجاوز مصون خواهد ماند .
۸) تولید غذا بطور غیر مستقیم برای برخی از ماهی ها
برخی از ماهی ها علاقه خاصی به خوردن انواع آلگ ها و باکتریها دارند .آلگ ها و باکتریها به مقدار زیاد بر روِی شاخ و برگ گیاهان تولید می شوند .اکثرا ماهی هایی از این قبیل می توان دید که روِی شاخ و برگ گیاهان را به منظور خوردن باکتریها و آلگهای رشد یافته بر روِی آنها بازرسی می نمایند .
می توان نتیجه گیرِی کرد که گیاهان پلاستیکی مصنوعی حتی اگر زیبا هم باشند ، نمی توانند احتیاجات ماهی ها را برآورده نمایند .در هر حال از آنجا که تهیه و تامین برخی از انواع گیاهان آبزی در داخل کشور مشکل است با توجه به موارد ذکر شده در اکثر مواقع باید ترتیبی اتخاذ گردد که قسمتی از احتیاجات ماهی ها از طریق دیگر تامین گردد .
● نحوه کاشتن و قرار دادن گیاهان در داخل آکواریوم
مثل گیاهان خاکی ، گیاهان ریشه دار آبزی باید در داخل موادی که در کف آکواریوم قرار می گیرند کاشته شوند.بهترین موادی که می توان برای کاشتن گیاهان بکار برود مخلوطی از ماسه شسته شده با سنگریزه ها می باشد .سنگریزه اگر با ماسه مخلوط شود تهوِیه کف آکواریوم را تسهیل می نماید .اگر در آکواریومی گیاهان فقط در ماسه و مخصوصاً ماسه های ریز کاشته شوند، به علت فرو رفتن دانه های ریز ماسه دریکدیگر فضای خالی بین آنها کم شده و تهویه در داخل آن بخوبی انجام نمی گیرد.در این آکواریومها مواد غذایی اضافی پس از رسوب در کف آکواریوم فاسد شده و تولید لایه ای از لجن می کند که خود باعث مسدود شدن روِی ماسه ها و عدم تهوِیه آنها می شود .اگر اکسیژن از طریق آب وارد رسوبات کف آکواریوم نشود ، وجود مواد غذایی اضافی آنها باعث تولید برخی از مواد سمی ازجمله هیدروژن سولفوره شده که خود باعث نامساعد کردن شرایط داخلی آکواریوم می شود .
اگر چه خاک از نظر تولید و سطح نگهداری باکتریها ارزش بیشتری از ماسه دارد، اما با وجود این به کار بردن آن در داخل آکواریوم به هیچ وجه توصیه نمی شود ، زیرا هر قدر هم که در به کار بردن و کنترل آن سعی شود باز هم باعث گل آلود کردن آب می شود .در برخی از آکواریومها که هدف فقط پرورش گیاهان است میتوان فقط از خاک کف نهرها که بصورت گل تمیز در آمده است استفاده کرد .خاک باغچه به هیچ وجه مناسب مصرف در آکواریوم نمی باشد .
● عمق ماسه کف آکواریوم
عمق ماسه کف آکواریوم بستگی کامل به نوع گیاهی دارد که در آن کاشته می شود .در هر صورت عمق رسوبات کف باید به اندازه ای باشد که بتوان بخوبی گیاهان ریشه دار ۵ تا ۶ سانتیمتر را در آن کاشت .از آنجا که معمولا انواع گیاهان درشت و ریز در داخل آکواریوم کاشته می شوند لذا، بهتر است که ماسه کف آکواریوم از قسمت عقب بطرف جلو دارای شیب باشد و گیاهان بزرگتر در قسمت عقب و گیاهان متوسط در قسمت میانی و گیاهان کوچکتر در قسمت جلویی آن کاشته شوند.در چنین وضعی ممکن است عمق ماسه در قسمت مجاور دیواره عقبی آکواریوم حدود ۵ تا ۶ سانتیمتر و در مجاورت دیواره جلویی آن ۲ تا ۳ سانتیمتر باشد .ایجاد شیب عقب به جلو در کف آکواریوم دارای دو مزیت است:یکی مواد غذایِی زائد به طور دائم از قسمت عقب آکواریوم به طرف جلو آمده لذا خارج کردن آنها با یک لوله لاستیکی کاملا آسان خواهد شد .
به منظور تسهیل بیشتر در امر تمیز کردن کف آکواریوم ، می توان شیشه ای به طول داخلی آکواریوم و عرض ۲ تا ۵/۲ سانتیمتر را در داخل آن و به فاصله ۳ سانتیمتر از دیواره جلویی جاگذاری کرده و ماسه کف را طوری ریخت که شیب کم قسمت جلویی به آن ختم شود .در چنین وضعی در قسمت جلوِی آکواریوم شیاری به عرض ۳ سانتیمتر و به عمق ۲ تا ۵/۲ سانتیمتر و به طول داخلی آکواریوم برای جمع شدن مواد زائد کف وجود خواهد داشت که تمیز کردن آن بسیار آسان بوده و سیفون کردن مواد زائد تغییری در وضعیت ماسه ها ایجاد نخواهد کرد .همین کار را می توان با به کار بردن سنگریزه های کوچک و قرار دادن آنها بصورت کمانی در قسمت جلویی آکواریوم انجام داد ولی قرادادن نوار شیشه ای بهتر است.
● نحوه حمل و نقل گیاهان آکواریومی
حمل و نقل گیاهان از کشوری به کشور دیگر معمولا با هواپیما انجام می شود و گیاهان در شرایط مرطوب از محلی به محل دیگر فرستاده می شوند .در آکواریومهای خانگی باید خریدن گیاهان پس از آماده کردن آکواریوم و قبل از اضافه کردن ماهی ها به آکواریوم انجام شود .گیاه خریداری شده را حتما باید در روزنامه ها و یا پارچه مرطوب به خانه برد .اگر گیاهی پنجاه درصد رطوبت خود را از دست بدهد ، در صورتی که از بین نرود ، مدتها طول خواهد کشید تا به حالت طبیعی برگردد .اگر گیاهان از آبگیرهای داخلی گرفته شده اند باید حمل آنها به محل مورد نظر به همان ترتیب و در روزنامه و کاغذ مرطوب انجام گیرد .در صورتیکه فاصله حمل و نقل زیاد است ، باید مرتبا روزنامه یا پارچه را مرطوب کرد تا از خشک شدن گیاهان جلوگیرِی شود .در صورت امکان می توان حمل و نقل را در داخل یک سطل آب انجام داد به شرطی که تهویه آن به طور مرتب انجام گیرد تا از خفه شدن گیاه جلوگیری شود .
● نحوه کاشتن گیاهان در کف آکواریوم
پس از آماده شدن آکواریوم باید ماسه ها به بهترین وجه شسته شوند .ماسه شسته شده باید با شیب مورد نظر در داخل آکواریوم ریخته شود .اگر قرار است سنگهای تزیینی نیز در داخل آکواریوم قرار گیرند باید آنها را پس از ریختن ماسه ، در داخل آکواریوم جاگذاری کرد .هنگام آب گیری آکواریوم بمنظور جلوگیری از بهم خوردن شیب ماسه ها و جابجا شدن آنها ، بهتر است یک بشقاب روِی آنها قرار داده و مقداری آب داخل آن ریخت ( تا پر شدن سطح ماسه ها ) .در این موقع می توان اقدام به کاشتن گیاهان نمود .بهتر است ابتدا گیاهان بزرگتر کاشته شوند .
کاشتن گیاهان پر ریشه سخت تر از سایر گیاهان است .
یک هفته پس از کاشتن گیاهان در صورتی که هیچگونه مشکلی وجود نداشته باشد ، می توان ماهی ها را در داخل آکواریوم ریخت .
● آیا لازم است به گیاهان داخل آکواریوم کود داده شود ؟
بدون شک داشتن گیاهان سرسبز و جالب در داخل آکواریوم علاوه بر زیبایی ، اثر مطلوبی بر روِی ماهی ها نیز دارد .از آنجا که معمولا به گیاهان داخل گلدان و گیاهان باغچه انواع کود شیمیایی و غیره داده می شود ، اکثر آکواریوم دارها فکر می کنند برای رشد و نمو و شاداب کردن گیاهان داخل آکواریوم نیز باید به آنها کود داده شود .کود دادن به گیاهان آکواریوم کاری بسیار خطرناک است و بطور کلی در آکواریومهایی که تعداد ماهی و میزان گیاه داخل آن متعادل می باشد هرگز احتیاجی به دادن کود نیست ، زیرا مواد دفعی ماهی ها کلیه احتیاجات مورد نیاز گیاه را تامین می نمایند .اگر در آکواریومی که گیاهان آن شاداب و سرحال هستند ، ماهی ها بیرون آورده شوند ، به زودی گیاهان نیز حالت پژمردگی بخود خواهند گرفت .دلیل اصلی آن عدم تامین برخی مواد غذایی لازم برای آنهاست که در شرایط معمولی توسط ماهی ها تولید می شوند .اگر ماهی ها مجددا" به آکواریوم برگردانده شوند ، گیاهان نیز بزودی بحالت اول خود برمی گردند .
اگر میزان تراکم ماهی در مقایسه با تراکم گیاه نامتعادل و در نتیجه گیاهان احتیاج به کود داشته باشند ، بهترین کود ، محلول کود خشک شده و یو وی شده گوسفند است که باید با یک قطره چکان بلند و یا با لوله به آرامی در داخل ماسه و در مجاورت ریشه گیاهان به میزانی که باعث تخریب آب آکواریوم نگردد، ریخته شود .
اخیرا" کود شیمیایی مخصوص گیاهان آکواریومی به صورت کپسول ساخته شده است که مصرف آنها صد در صد مورد تایید نمی باشد .
البته روش دیگری برای تسریع در رشد گیاهان آکواریوم خصوصا" مخازنی که صرفا" جهت تکثیر گیاه راه اندازی می شوند وجود دارد که آن استفاده از راکتور کربن است . ( در خصوص نحوه تهیه و ساخت و عملکرد آن مطلب مفصل و کاملی بزودی در صفحه نخست وبلاگ ارائه خواهد شد ) .
اخیرا سینی های کوچک پلاستیکی یا سفالی به ابعاد ۷×۱۲ و عمق ۵ سانتیمتر درست شده است که می توان خارج از آکواریوم ابتدا گیاهان را در داخل آنها کاشت و سپس به تعداد مورد نیاز از آنها در داخل آکواریوم قرار داد .کف آکواریوم در این نوع کاشت گیاهان می تواند کاملا لخت بوده و یا ماسه داشته باشد .در صورت داشتن ماسه ، سینی های محتوِی گیاهان را باید در داخل ماسه جاگذاری نمود .این روش برای تمیز کردن آکواریوم و صید ماهی بسیار خوب می باشد .در این روش می توان ابتدا سینی گیاهان را از آب خارج کرده و سپس اقدام به صید ماهی نمود.
● محل کاشتن گیاه در آکواریوم
همانطور که قبلا ذکر شد در یک آکواریوم که سطح آن به صورت مستطیل است ، پس از ریختن ماسه با شیبی از عقب به جلو باید گیاهان بزرگتر در قسمت عقب و گیاهان کوچکتر در قسمت جلوِی آکواریوم کاشته شوند .در چنین وضعی گیاهان بزرگتر جلوِی تابش نور به گیاهان کوچکتر را نخواهند گرفت .
آنچه که مهم است اینست که هنگام کاشتن گیاهان باید بفکر جای خوب و محل شنا برای ماهی ها بود .بهترین روش بمنظور تامین فضای کافی براِی حرکت ماهی ها اینست که سعی شود در قسمت جلوِی آکواریوم چیزی کاشته نشود .ولی بهتر است همواره قسمت جلوِی آکواریوم به صورت نیم دایره و با توجه به وسعت آن تا حدوِدی خالی بماند .
● PH مناسب برای رشد و نمو گیاهان
به طور کلی PH مناسب برای رشد و نمو گیاهان بین ۷ تا ۵/۷ می باشد .بعضی گیاهان در آبهای خنثی یا آبهای کمی قلیایی رشد و نمو بهتری خواهند داشت .برای بیشتر ماهی ها نیز همین حد PH مناسب است .
● ضد عفونی کردن گیاهان داخل آکواریوم
رشد و نمو بیش از حد خزه ها ممکن است گاهی شفافیت آب آکواریوم را از بین برده و ظاهر آنها را ناخوشایند سازد .در اینگونه موارد می توان از پر منگنات پتاسیم برای ضد عفونی کردن آنها استفاده نمود .برای این منظور باید ابتدا ماهی های داخل آکواریوم را بیرون آورد و به ازای هر لیتر آب آکواریوم ۱۵ میلیگرم پر منگنات پتاسیم که قبلا به صورت محلول در آمده است به آب اضافه کرد .بعد از دو ساعت باید آب محتوِی پر منگنات تخلیه و به جای آن آب تمیز به آکواریوم اضافه شود .هنگام تخلیه اگر مقداری آب محتوِی پر منگنات در کف آکواریوم باقی ماند، اشکالی نخواهد داشت .
● گزینش گیاهان
همواره باید از گیاهان جوانتر و شادابتر برای کاشتن در آکواریوم استفاده نمود زیرا گیاهان جوانتر به مراتب بهتر از گیاهان مسن می توانند خود را با شرایط جدید آکواریوم سازش دهند .
● انواع گیاهان آکواریومی
به طور کلی گیاهان آکواریومی باید دارای خصوصیاتی مانند کوچک بودن نسبی ، رشد نسبی ، زیبایی و مقاومت در برابر تغیِیرا ت داخل آکواریوم باشند .هر گیاهی که واجد این خصوصیات باشد برای مصرف در داخل آکواریوم مناسب است .از آنجا که وارد کردن و حمل و نقل گیاهان گاهی توام با مشکلات است باید از انواع گیاهان آبزی موجود در آبگیرها بخصوص مرداب بندر انزلی و گیاهانی که احتمالا" در آبگیرهای جنوبی کشور یافت می شود استفاده کرد .اکثرا به علت گرمتر بودن آب آکواریوم ، در مقایسه با محیط زیست طبیعی ، این گیاهان را ممکن است نتوان بخوبی نگهداری کرد .اگر چه در حال حاضر انواع زیادی از گیاهان برای نگهداری در آکواریوم ها شناخته شده اند ،اما ۵ جنس از آنها از نظر مصرف بر انواع دیگر برتری یافته اند که عبارتند از :
▪ والیزنر Vallisneria
▪ ساژیتار Sagittaria
کابومبا ، آناکاریس و میر یوفیلوم که دو جنس اول آنها علف مانند و ۳ جنس دیگر دارای ساقه های رونده بوده و برگهایی به آنها متصل می باشند .
هریک از این گیاهان دارای مصرفی خاص بوده ، همه آنها به آسانی به دست می آیند و تکثیرشان آسان است .بیشتر گیاهانی را که در آکواریوم فروشیها می توان به دست آورد جزء این جنسها می باشند .

منبع : دانش ما