پتانسیل مغفول در ترکیه

آنکارا - به تازگی جمعیتی بالغ بر دهها هزار علوی در آنکارا پایتخت ترکیه دست به اجتماعی کم سابقه زدند که به رغم گستردگی آن بازتاب زیادی در رسانه های خبری این کشور نداشت.
این که چرا جمعیت علویان ترکیه تا بدین حد در انزوای هویتی و دینی بسر می برند خود مقوله ای جداست، اما برای تبیین جایگاه کنونی این جمعیت بزرگ دینی در این کشور، می توان به اختصار به مواردی اشاره کرد این گروه بهتر شناخته شود.
پیش از ورود به اصل موضوع، ضرورت دارد که به پرسشی درباره این جمعیت پاسخ گفته شود و آن این است که، آیا این گروه از علویان مسلمان هستند ؟ و اگر این طور است چرا از سوی مسلمانان به سادگی پذیرفته نمی شوند.
هر چند پاسخ مکفی به این پرسش در این مقال نمی گنجد اما به همین اندازه می توان اشاره کرد که ، علویان در اندیشه سیاسی اسلام جمعیتی از صوفیان و غلاة به شمار می روند و نحله ای از مسلمانان هستند که به دلیل عقاید خاص و آرمانگرایانه تاکنون نتوانسته اند به هویتی مستقل در تقسیم بندی دینی در جامعه ترکیه و حتی دیگر جوامع مسلمان دست یابند.
برداشت ناقص از یک دین موجب زایش اندیشه ای می گردد که همواره در تقابل اصل و جوهره خود قرار می گیرد و چه بسا مذاهب، نحله ها و جریانات مذهبی خاص در یک دین که امروزه نیز در رویارویی و تقابل با یکدیگر قرار گرفته اند، ناشی از دور ماندن آنها از اصل و جوهره خود بوده باشند.
ـ عدم پذیرش یک گروه از مسلمانان از سوی جامعه ای دیگر از این دین آسمانی، به این علت است که اندیشه اسلام ناب مبتنی بر آموزه هایی است که با رفتار و منش نحله های فکری که برداشت ناقصی از مبانی دین اسلام دارند، در تضاد و تقابل بوده است .
به هر صورت تظاهرات علویان در آنکارا و اجتماع آنان در این شهر ترکیه و درخواست به رسمیت شناختن آنها توسط یک نظام سیاسی مبتنی بر اندیشه لائیک و قوانین سکولار سبب و بهانه ای شد تا به اختصار به جایگاه این گروه از جمعیتی دینی ترکیه بپردازیم .
امروزه کمتر کسی در ترکیه است که نداند، علویان در این کشور از یک هویت واحد ملی برخوردار نیستند و به رغم این که در میان این جمعیت مذهبی از همه اقوام اعم از اکراد، ترکان و عرب ها وجود دارد اما عده ای اعتقاد دارند که تعیین خاستگاه علویان به عنوان یک هویت ملی ـ قومی در ترکیه ناممکن است.
این عده که سعی می کنند چهره ای غیرملی از جمعیت علویان در ترکیه نشان دهند، هرگز نتوانسته اند رابطه ای منطقی میان ادعای خود و واقعیت دارد ترسیم کنند.
به رغم این ادعا و وجود دیدگاه های متفاوت به اختصار می توان پیرامون سیر تکامل اندیشه علویان ترکیه به شرح ذیل سخن گفت .
● تاریخچه علویان
علویان بر حقانیت حضرت علی (ع) به عنوان نخستین یاور و جانشین راستین حضرت محمد (ص) اعتقاد دارند و اعمال ظلم و بی عدالتی در حق او و خاندانش به خصوص اهل بیت آن حضرت که واقعه کربلا نقطه اوج آن را تشکیل می‌دهد، به سرچشمه کینه و نفرت آنان در برابر برخی از خلفا و به خصوص خلفای اموی تبدیل شده است.
از این لحاظ، دیدگاه آنان درباره رویدادهای صدر اسلام تا حد زیادی به دیدگاه شیعیان نزدیک است.
بنا به منابع دینی علویان ترکیه ، امام جعفر صادق (ع) ششمین امام شیعیان، برای نخستین بار مبانی اعتقادی، عبادی و اخلاقی علویت را در کتاب "فرموده‌ها" ی خویش موسوم به
"بویوروک" به شیوه ای نظام مند مدون و پایه ‌ریزی نموده است.
هم اکنون در ترکیه نسخه‌هایی از این کتاب با تفاسیر مختلف روحانیون علوی وجود دارد.
اما این موضوع که علوی گری چرا و چگونه به صورتی که هم اکنون دیده می شود، شکل گرفت، خود نیز نیازمند بررسی بیشتر است، اما به اختصار می توان گفت که پیروان علی (ع) در طول تاریخ، به دلیل کینه ورزی مروانیان و خلفای اموی و برخی از عباسیان نسبت به اهل بیت رسول الله (ص)، همواره مجبور بودند به شکل پنهانی و در قالب گروه های مجزا ومنزوی ادامه حیات بدهند.
این موضوع که پیروان علی (ع) همواره از سوی حاکمان ناحق مورد اذیت، آزار و فشار قرار می‌گرفتند امری است که تمام مورخان بر آن اتفاق نظر دارند و شاید به همین علت بوده است که امکان پرداختن به عبادات و اجرای مراسم دینی برای آنان دستکم به صورت آشکار فراهم نبود.
با اعمال و تشدید فشارهای سیاسی و به تبع آن فشارهای اجتماعی، کم کم گروه هایی از علویان در قالب "تصوف" به تاریک خانه هایی به نام "خانقاه" و یا "جم خانه" پناه بردند و چون این گروه از واقعیات و اصل و منشا دین و به خصوص علمای آگاه، خود را دور نگه داشتند کم کم عقاید خرافی در اندیشه دینی آنان رسوخ کرد و به همین جهت بسیاری از آنان راه اصلی را گم کرده و به بی راهه رفتند.
این روند با انتظار معجزه از امامان شیعه و به خصوص حضرت علی (ع) که در پی شناخت ناقصی از جایگاه آن امام همام در میان برخی پیروان به وجود آمد، موجب شد اندیشه هایی متفاوت از اندیشه های اسلام ناب بروز کند.
نهضت های فاطمیه، اسماعیلیه، باطنیه،‌ واقفیه و ... دهها جنبش ریز و درشت تصوف‌گرایی همگی به نحوی در رشد علویت تاثیر‌گذار بوده‌اند.
هر چند که حمله مغولان و تاتارها به ایران و سرزمین های شرقی را نمی توان بی تاثیر در رشد و تعالی اندیشه تصوف در این منطقه دانست،‌ اما تاثیر انزواطلبی برخی از جماعات مسلمانان در گسترش خانقاه ها را نیز نمی توان انکار کرد .
تاسیس امپراتوری صفوی هم، در دوام و بقای علویان نقش بسزایی ایفا کرد، به طوری که شاه اسماعیل به عنوان حامی و پشتیبان علویان در اندیشه اعتقادی آنان شناخته شد.
هم اینک نیز در مراسم دینی، اشعار متعلق به شاه اسماعیل به صورت " گلبانگ " که دعای علویان به شمار می رود از سوی ذاکران و مداحان این نحله مذهبی خوانده می‌شود.
گفته می شود که در درگیری های بین دو امپراتوری عثمانی و صفوی و حتی بعد ازآن، علویان همانند وزنه ‌ای در معادلات سیاسی میان دو کشور ایران و ترکیه مورد استفاده قرار می‌گرفتند. ** در حالی که علویان از سوی عثمانیان بشدت مورد آزار و سرکوب واقع می‌شدند، ایرانیان، برخوردی نوازشگرانه و یاری ‌رسان با آنان داشتند و نجات‌ دهنده آنان بشمار می رفتند.
همین وضعیت سبب شد که شخصی به نام "پیرسلطان" که به "قهرمان خلقی" مشهور است، در جریان جنگ چالدران، علویان را به قیام علیه خلفای عثمانی وا دارد.
اما گفته شده که "سلطان سلیم یاوز" با سرکوب قیام علویان ۶۰۰ هزار نفر از از شورشیان را از دم تیغ گذراند و پیر سلطان را هم به دار آویخت.
تاریخ آمدن ترکان عثمانی به آناتولی به قرن یازدهم میلادی بر می‌گردد. گفته شده آن دسته از ترکانی که به زندگی شهرنشینی روی آوردند، در فرهنگ اسلامی ساکنان بومی ذوب شدند.
اما ترک هایی که به مناطق کوهستانی پناه برده و در آنجا سکنی گزیدند، بر حفظ فرهنگ و ساختار اجتماعی خود اصرار ورزیدند.
برخی اعتقاد دارند و یا این گونه نوشته اند که این گروه بودند که به علویت روی آوردند که بیشترشان نیز از تراکمه (ترکمن ها )‌ کوچ‌ نشین بودند.
عده زیادی از تراکمه هنوز هم در مناطق کوهستانی فلات آناتولی زندگی می کنند.
اما این ادعا با توجه به گستردگی و اصالت علویان در ترکیه تا حدودی بی اساس می تواند باشد، چرا که موضوع اعتقادات نحله های فکری و دینی کمتر به هویت قومی پیراون باز می گردد و به نظر می رسد نحله های فکری بیشتر تحت تاثیر محیط جغرافیایی و گستره محل زندگی خود تابع یک جریان و اندیشه مذهبی می شدند.
● گروه های علوی
علوی ها به دو گروه تقسیم می‌شوند؛ قزلباش‌ها و بکتاش‌ها. کردهای علوی همگی قزلباش و ترک های علوی، بکتاشی هستند.
خصوصیت عمده‌ قزلباش‌ها مخالفت پیوسته با نظام حاکم بوده به طوری که آنان همواره در شورش و عصیان به سر برده اند، اما بکتاشی‌ها تمایل بیشتری به خدمت برای دستگاه حاکم از خود نشان داده‌اند.
گفته می شود "حاج ولی بکتاش" در قرن ۱۵ میلادی با همکاری دستگاه خلافت عثمانی در مناطق بالکان دست به تبلیغات و سازماندهی وسیعی زد. او به ویژه در تشکیل سپاه " ینی چریها" (غیر ترک و رومی) نقش مهمی ایفا نمود.
این امر، کمک فوق‌العاده‌ای به فتح مناطق بالکان از سوی پادشاهان عثمانی نمود. از این رو، می‌توان گفت که شاخه بکتاشی در مقایسه با شاخه قزلباش، بیشتر در خدمت نظام حاکم درآمده و به نحوی با دربار از در سازش وارد شده است.
طبق برخی از منابع تاریخی علویان، آنان پس از مرگ ابومسلم، از خراسان به طرف غرب مهاجرت کردند و در مناطق مختلف ترکیه از جمله شهرهای سیواس، مالاتیا، درسیم ( تونجلی )، الازیغ، ارزنجان، ماراش ، چوروم، توکات، آماسیا و آنتپ زندگی خود را آغاز کردند.
برخی از اسناد نیز نشان می دهند که علویان هر چند که آموخته های خود را از متصوفان ایرانی کسب کردند، اما آنان هرگز غیر از سرزمین ترکیه به جایی دیگر تعلق نداشتند و این موضوع که آنان از سرزمین های دیگر از جمله ایران به ترکیه آمده اند امری تحریف شده و غیرواقعی برای بی هویت نشان دادن این گروه از جمعیت این کشور بوده است .
به همین علت است که گروههای زیادی از علویان هم اینک نیز طرفداران نظام لائیک در ترکیه بشمار می روند.
● تعداد و پراکندگی علویان در ترکیه
برخی از منابع آماری و سرشماری های موجود جمعیت علویان ترکیه را در حدود ۱۸ الی ۲۰ میلیون نفر ذکر کرده است .
درباره علت مهاجرت علویان از زادگاهشان نیز گفته شده که پدیده مهاجرت در میان علویان به علت وجود فشارهای دینی، فرهنگی و سیاسی بسیار رایج بوده است. همانند سده‌های گذشته در قرن ۲۰ نیز، علویان مجبور به ترک زادگاه خود شده و به سایر مناطق مهاجرت کردند.
علویان ترکیه، بیشتر به شهرهای بزرگ این کشور همانند ازمیر، استانبول، آنکارا و یا کشورهای اروپایی نقل مکان نموده‌اند و آنان که در زادگاه خویش مانده‌اند بیشتر در محوریت اقتصاد خود‌اتکایی زراعت و گله داری به حیات خود ادامه می‌دهند.
● مبانی اعتقادی و فلسفی علوی گری
برای شناخت بهتر و جامع تر در این مقال اندک اندیشه علویت را از لحاظ مبانی فلسفی، اعتقادی و عبادی باید به صورتی جداگانه مورد بررسی قرار داد.
▪ مبانی فلسفی:
گفته می شود که برخی از اعتقادات موجود میان علویان به باورهای فلسفی زرتشت با همان اصالت بازمی گردد، چرا که در این دو اندیشه دینی نکات مشترک قابل تاملی وجود دارد.
قدسیت عناصر چهارگانه آتش، خورشید، خاک و آب، یکسانی و برابری زن و مرد، عشق به طبعیت، انسان‌گرایی، جمع‌گرایی و آزادی اندیشه، هر یک، از پایه‌های فلسفی علویت می‌باشند.
که گفته می شود از آیین زرتشت برگرفته شده است .
▪ مبانی اعتقادی:
علویان خود را مسلمان می‌دانند. به " الله ـ محمد ـ علی " به همین صورت گفته شده (تثلیث) ، اعتقاد دارند. اما شاخه‌ای از آنان به نام رضائی‌ها، علی را خدا و برخی دیگر او را پیامبر دانسته و معتقدند " قرآن بر علی نازل شده نه بر محمد(ص) " !
اعتقادی به سه خلیفه اول ندارند و برخی از آنان احترام زاید‌الوصفی برای اهل بیت و امامان دوازدگانه شیعیان قایلند. به مهدویت نیز با آرا و دیدگاه های متفاوت معتقدند .
بنا بر باور علویان، رسیدن به خدا، نه با واسطه‌ پیامبر، بلکه به صورت مستقیم از سوی خود انسان امکان پذیر است. در واقع، برداشت برخی از عرفای قرون میانی در رابطه با " انسان محوری" رکن اصلی عقاید علویان را تشکیل می دهد.
گفته می شود که اعتقادات آنان در این باره که بین خدا و انسان، کسی نمی‌تواند قرار بگیرد و انسان از طریق دعا و عبادات می‌تواند به تنهایی به خدا برسد، برگرفته از مکتب تصوف رایج در فلات ایران و آناتولی بوده اما آموزه های پروتستانتیسم که در روم شرقی نیز تبلیغ می شد، در آن بی تاثیر نبوده است .
در علویت، جمال انسان، چهره‌ی خداست. همچنین " مادام که من انسانم، آنگاه فرشتگان باید سجده‌ام کنند" و یا "کعبه‌ انسان، خود انسان است" به شکلی پایدار به چشم می خورد.
▪ مبانی عبادی ـ اخلاقی:
شکل عبادت در نزد علویان به صورت " سماء " و خواندن دعاهایی خاص می‌باشد. سماء در واقع نوعی رقص دایره‌ وار به جا مانده از ادوار بسیار کهن می‌باشد که به صورت دسته ‌جمعی از سوی گروهی از زنان و مردان در پیشگاه دَدِه ( پدر مقدس ) و طی مراسم " جم " انجام می‌گیرد.
دعاهای علویان شامل ترانه‌ها و اشعار ویژه در مدح علی و طلب مدد از او ، موسوم به گلبانگ است که همرا با موسیقی از سوی ذاکران خوانده می‌شود.
در مورد مفهوم این رقص که با حرکت دست ها صورت می‌گیرد، علویان چنین نظری دارند که با دستی از خدا گرفته و با دست دیگر به مردم داده می‌شود و یا این که دستی رو به خدا بلند شده و دست دیگر بر قلب قرار می‌گیرد، این هم یعنی خدا در قلب و بسیار نزدیک من قرار دارد.
امروزه این رقص در منطقه قونیه در ترکیه بسیار رایج است اما به نظر می رسد ماهیت اعتقادی آن کم کم در حال تغییر به جنبه های غیراعتقادی است و بیشتر به صورت نمایش اجرا می شود.
رهبر دینی علویان، " دَدِه " نام دارد. بنا به اعتقاد علویان، این فرد از سلاله پیامبر است و جایگاهی قدسی دارد.
مراسم جم که عمده‌ترین و مهم ترین شکل عبادت و همچنین مکانی برای رسیدگی به تمام مسایل و مشکلات جامعه علویان است، تنها توسط این فرد می‌تواند به اجرا درآید.
دَدِه گی موروثی از پدر به پسر انتقال می‌یابد. گفته می شود در ترکیه تعداد ددها زیاد و هر چند طایفه به دده ایی خاص اقتدا می‌کنند.
عشایر و اشخاص مرید هر دده به " طالب" موسومند. زنان خانواده دده نیز مقدسند و می‌توانند در برآوردن نیازها و خواسته‌های علویان ایفای نقش کنند.
قوانین کلی اخلاقی در نزد علویان در این فرمول خلاصه شده است: "بر دست، زبان و فکر خود حاکم باش". در واقع شکلی از مبادی اخلاقی " پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک" است که بر گرفته از آیین زرتشت می‌باشد.

منبع : خبرگزاری جمهوری اسلامی ـ ایرنا