محدود کردن مهاجرت و فرار مغزها

امروزه بسیاری از کشورهای در حال توسعه با مسئله ی پر بحث و جدال فرار مغزها روبرو هستند که مرتبط با پدیده مهاجرت و مسائلی مانند کمبود نیروی کار متخصص و کارآمد است. به خصوص کشورهایی که منابع انسانی خود را در خدمات اولیه که این روزها گسترش فراوانی داشته از دست می دهند، بیشتر در معرض خطر قرار دارند. بحث فرار مغزها باعث شده است، که بسیاری از کشورهای توسعه یافته در مورد پذیرش افراد از اینگونه کشورها بازنگری کنند و عملاً کشورهایی مانند انگلستان و آفریقای جنوبی از استخدام کارورزان بهداشتی این کشورها سرباز زده اند. با این وجود آیا محدود کردن مهاجرت راه حل مناسبی برای افزایش نیروی کار در دنیای در حال توسعه است؟! و آیا هراس از فرار مغزها پاسخی به جا است؟
در پاسخ به اینگونه سؤالات نظریه ODI به وجود آمد که تنها یکی از جنبه های مهم و تأثیرگذار مهاجرت بر کشورهای مبدأ را مورد بررسی قرار داد و سایر جنبه های مثبت و مؤثر آن بر روشهای انتقال پول، سرمایه گذاری، تجارت و یا بازار کار در کشورهای در حال توسعه را رها کرد.
● محدود کردن مهاجرت راه حل مناسبی نیست.
در دنیایی که افزایش سرعت انتقال و جابجایی روز افزون و چشمگیر است و گاهی سرعت آن از حد تصور هم بالاتر می رود، محدود شدن شرایط مهاجرت نمی تواند از خروج نیروی متبحر کشورهای در حال توسعه جلوگیری کند. با مشکل شدن شرایط ورود رسمی به بازار کار تنها سهم مهاجران غیر رسمی در بازار کار و اقتصاد کشورهای پذیرنده زیاد می شود و این مرتبط با رخداد " اتلاف مغزها " در کشورهای میزبان است که در آن مهاجرین حرفه ای و کاردان در جایگاه کارگران معمولی کار می کنند، به عنوان مثال در کشور دانمارک در میان مهاجرین با حداقل تحصیلات هنرستان ، میزان تحصیلات حدود ۴/۱ مردان حقوق بگیر، بالاتر از حد نیاز تخمین زده شده است.
از دلایل دیگری که در تأیید نادرستی این راه حل آمده چنین می باشد که میزان محدود کردن مهاجرت در کشورهای مختلف یکسان و متعادل نیست و این عدم تعادل موجب افزایش مهاجرین در کشورهایی با قوانین آسانتر می شود. برای مثال در سال۲۰۰۴ با پیوستن هشت کشور جدید به ملل اروپایی تأخیری در پذیرش مهاجرین از این کشورها توسط سایر کشورهای اروپایی ایجاد شد که نتوانست جلوی مهاجرت های داخل اروپایی را بگیرد زیرا مسیر مهاجرت به سوی کشورهایی مانند انگلستان و ایرلند که وقفه ایجاد نکرده بودند و یا آلمان که پیش تر مقصد مهاجرین نبود، انتقال یافت. علاوه بر این محدودیت مهاجرت منجر به افزایش هزینه های مهاجرت و در نتیجه یک انتخاب مصنوعی مهاجرین بر مبنای میزان درآمد آنها می شود . شواهدی که از مهاجرت کارورزان بهداشتی قنایی به انگلستان بدست آمده نشان می دهد که محدودیت در استخدام کارورزان بهداشتی توسط NHS باعث افزایش هزینه های مهاجرت و در نتیجه هجوم به سوی میانجی های اقتصادی شده است!
از همه مهم تر زمانی محدود کردن مهاجرت به نظر نامناسب می رسد، که مهاجرت دلیل اصلی کمبود مهارت در کشورهای مبدأ نباشد. به عنوان مثال شواهد اخیر از مهاجرت کارورزان بهداشتی آفریقایی نشان می دهد که جذب کم کارورز در بخش بهداشت عمومی در این قاره مرتبط با مهاجرت ها ی بین المللی کارورزان نیست. پس در بحث فرار مغزها نیازمند بررسی های دقیق تری هستیم.
● بازنگری بحث فرار مغزها
براساس مباحث بنیادی که فرضیه ی فرار مغزها بر پایه ی آن نهاده شده در یکی از کشورهای درحال توسعه، در صورتی که در طی یک دوره یکساله کمتر از نیمی از کسانی که از این کشور مهاجرت کردند در کشور خود باقی می ماندند، اقتصاد این کشور پیشرفت زیادی می کرد.زیرا این درصد از مهارت به صورت پر بازده ای در افزایش رشد اقتصادی این کشور استفاده می شد. با این وجود این فرضیه با دو بحث متضاد روبرو میشود:
ابتدا در مورد اینکه مهاجرین حرفه ای و کارآمد بتوانند از مهارت های خود به صورت پر بازده در وطن خویش بهره برند، تردید وجود دارد و جالب این است که اصولا یکی از علل کلیدی افراد برای مهاجرت، عدم موقعیت کاری مناسب و کافی در کشور خود می باشد. دلیل مهمتر این است که نهایتا توقف مهاجرت چه تأثیری بر سطح مهارت ها در کشورهای در حال توسعه خواهد گذاشت؟! شواهد روزافزون نشان می دهد که پدیده ی مهاجرت محرکی برای افزایش سطح پایه ی مهارت هاست.
با افزایش میزان برآورد شده ی افرادی که برای تحصیلات مهاجرت کرده اند و بازگشته اند، مهاجرت تبدیل به فرصتی برای کسب مهارت ها، مخصوصا در زمینه های خاص شده که این فرایند "توسعه ی مهارت ها " نام دارد. شواهد براساس مهاجرت نیروی متخصص از cape verde نشان می دهد که مهاجرت به گرد هم آوری نیرو و سرمایه ی انسانی کمک می کند. حدود ۴۰ % فارغ التحصیلان دانشگاه cape verde که در این دانشگاه استخدام نشده و پراکنده شده اند، ادعا دارند که فرصت مهاجرت نداشته اند.مطالعات اخیر ما نشان می دهد که افزایش رو به رشد مهاجرت در میان پرستاران هندی موجب شده این پیشه جذاب تر از پیش شود که این خود باعث افزایش نامتناسب پرستاران و در نتیجه بیشی این شغل در هند شده است.
پر واضح است که اگر ۱۳۳۴ نفر از پزشکان موزامبیکی که در سال ۲۰۰۰ در آن سوی مرزهای این کشور بودند (حدود ۷۵% پزشکان پرورش یافته ی این کشور )، در بیمارستانهای داخلی که به کمبود پزشک دچارند کار می کردند حال این کشور در وضعیت بسیار بهتری بود . با این حال محدود کردن مهاجرت راه حل مناسبی برای بدست آوردن سطح کافی مهارتها نیست. بنابراین برای رسیدن به چنین هدفی نیازمند چه رویکرد ها و سیاستهایی هستیم؟!
از آنجایی که رشد اقتصادی بهترین روش برای حفظ و جذب نیروی کار است پس سیاستهای کشورهای مبدأ باید در جهت افزایش رشد اقتصادی باشد. و اما کشورهای مقصد علاوه بر ایجاد شرایط حمایت کننده برای اینگونه سیاستها، باید سیاستهای خاص خود در مهاجرت را نیز گسترش دهند.
● حال باید چه کرد؟!
ابتدا کشورهای در حال توسعه باید بودجه ای در جهت گسترش توانایی های آموزشی در مقاطع دکترا مخصوصا در زمینه هایی که کشورهای بدون مهاجر قوی تر هستند در نظر بگیرند. این حرکت می تواند دو مشکل اینگونه کشورها را برطرف کنند:
۱) کمبود کارورز کارآمد در بیشتر کشورهای در حال توسعه
۲) وضعیت معیوبی که در آن سیستم آموزش عمومی کشورهای در حال توسعه در واقع وسیله ی رشد اقتصادی کشورهای پیشرفته است.
دوم اینکه کشورهای پیشرفته باید به این کشورها در جهت تنظیم و کاهش اشتباهات سهوی خود در سیستم آموزشی کمکهای فنی کنند. در این میان توجه به این نکته مهم است که گسترش سریع مهارتها بدون توانای آموزشی لازم برای گسترش آنها در این کشورها، (وضعیتی که امروزه به وضوح در کشورهای در حال توسعه دیده می شود.) باعث تحلیل و بدتر شدن شرایط آموزشی می شود. کاهش اشتباهاتی که سهواً و به دلیل عدم آگاهی از فن انجام می شود به دلیل ذیق امکانات باعث می شود امکانات و استعدادها در کشورهای مبدأ بهتر شناسایی شود و چنین مشکلی در حال حاضر به عنوان مانعی برای استفاده ی به جا از نیروی کار است.
امروزه بسیاری از کشورهای در حال توسعه با مسئله ی پر بحث و جدال فرار مغزها روبرو هستند که مرتبط با پدیده مهاجرت و مسائلی مانند کمبود نیروی کار متخصص و کارآمد است. به خصوص کشورهایی که منابع انسانی خود را در خدمات اولیه که این روزها گسترش فراوانی داشته از دست می دهند بیشتر در معرض خطر قرار دارند. بحث فرار مغزها باعث شده بسیاری از کشورهای توسعه یافته در مورد پذیرش افراد از اینگونه کشورها بازنگری کنند و عملاً کشورهایی مانند انگلستان و آفریقای جنوبی از استخدام کارورزان بهداشتی این کشورها سرباز زده اند. با این وجود آیا محدود کردن مهاجرت راه حل مناسبی برای افزایش نیروی کار در دنیای در حال توسعه است؟! و آیا هراس از فرار مغزها پاسخی به جا است؟! در پاسخ به اینگونه سؤالات نظریه ODI به وجود آمد که تنها یکی از جنبه های مهم و تأثیرگذار مهاجرت بر کشورهای مبدأ را مورد بررسی قرار داد و سایر جنبه های مثبت و مؤثر آن بر روشهای انتقال پول ، سرمایه گذاری ، تجارت و یا بازار کار در کشورهای در حال توسعه را رها کرد.

مریم فیض دانشجوی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان.عضو کمیته پژوهشهای دانشجویان.
منابع:
۱- Baas, T. and H. Brücker (۲۰۰۷), Macroeconomic consequences of migration diversion: a CGE simulation for Germany and the UK, IAB-Discussion Paper ۳/۲۰۰۸.
۲- Batista, C. A. Lacuesta and P.C. Vicente (۲۰۰۷), Brain drain or brain gain? Micro evidence from an African success story. Working Paper ۳۴۳, Department of Economics, University of Oxford.
۳- Calì, M. (۲۰۰۸), Trade in health services and health systems: does regulation hinder or help? Some evidence from India, processed, Overseas Development Institute, London.
۴- Clemens, M. (۲۰۰۷), Do visas kill? Health effects of African health professional emigration, Working Paper ۱۱۴, Center for Global Development.
۵- Clemens, M. and G. Pettersson (۲۰۰۶), “Medical Leave: A new database of health professional emigration from Africa”, CGD Note.
۶- Docquier F. and Marfouk A. (۲۰۰۶), International migration by educational attainment (۱۹۹۰-۲۰۰۰), in C. Ozden and M. Schiff, International migration, remittances and development, Parlgrave Macmillan, New York.
۷- Mensah, K., M. Mackintosh and L. Henry (۲۰۰۵), The skills drain of health professionals from the developing world, Medact.
۸- Nielsen, C.P. (۲۰۰۷), Immigrant overeducation: evidence from Denmark, World Bank Policy Research Working Paper No. ۴۲۳۴

منبع : نشریه قاف