کشاورزی در قرآن کریم؛ نویدی بر استقلال اقتصادی

کشاورزی و زراعت، هدیه ای است از زمین به انسان تا به وسیله آن بشر قدرت زندگی داشته باشد و بتواند به کمال مطلوب برسد. اما گاه انسان از اهمیت کشاورزی در زندگی خود غافل است و بیشتر توجه خود را صرف صنعت می کند. کشاورزی یکی از منابع اصلی تغذیه انسان است از این رو اسلام تأکید بسیاری در مورد آن دارد؛ زیرا پیشرفت کشاورزی پایه مهمی در استقلال اقتصادی و بلکه سیاسی جامعه خواهد بود.
● کشاورزی در قرآن
قرآن کریم با این که کتاب اقتصادی نیست، ولی در آیات فراوانی انسان را به تلاش بر روی زمین در راه آبادانی بیشترو بهره رساندن به دیگران دعوت و راهنمایی کرده است. در برخی از آیات، خداوند انسان را به کشاورزی و تشویق مردمان برای استفاده صحیح از محصولات کشاورزی اشاره کرده و می فرماید: «... فاطر السماوات والارض و هو یطعم و لایطعم...؛ آفریننده آسمان و زمین خداست و او به خلق طعام و روزی می بخشد و خود از طعام بی نیاز است...»(۱) و در بعضی آیات جریان کشت و روئیدن گیاهان از زمین به عنوان نمونه ای از قدرت الهی و مایه بصیرت و آگاهی انسان ها معرفی شده است.(۲) و نکته کلیدی و اساسی این است که خداوند خود را زارع و رویاننده گیاهان و محصولات کشاورزی معرفی کرده و انسان ها را به تدبر در این مسئله فراخوانده است.(۳)
قرآن بشر را از چهارده قرن پیش به اهمیت و ارزش منابع در زندگی انسان و از جمله کشاورزی توجه داده است. خداوند در آیات مختلف انسان ها را به کشاورزی تشویق و کسانی را که هر گونه فسادی در این کار مقدس ایجاد می کنند، سرزنش نموده است. این کلام آسمانی جاودانه، هر آنچه در مورد کشت و کشاورزی می باشد ذکر کرده و برای نخستین بار، از نقش جریان بادها و اقسام آن در کشاورزی سخن به میان آورده، به عبارتی، قرآن اولین کتابی است که به اطلاعات هواشناسی و تغییرات جوی که رابطه نزدیکی با کشاورزی دارد؛ توجه نموده است.(۴) اگر چه هدف قرآن از بیان این مطالب در درجه اول همانا بیدار کردن اندیشه انسان و توجه دادن آن به توحید و صفات الهی و بیدار ساختن وجدان انسان ها است. اما تفکر عمیق در این آیات می تواند ما را در بهبود کشاورزی یاری دهد.
● کشاورزی شغل مقدس
کشاورزی از آن جهت که مواد غذایی جامعه را تهیه می کند، یکی از شغل های مقدس الهی شناخته شده و آباد کردن زمین خواسته و شغل پیامبران الهی بوده است. اساسا کار هم جزو قوانین طبیعت است و هم جزء قوانین شریعت و دین. و خداوند روز را برای کسب معاش و روزی قرارداده است(۵) و همه منابع ثروت را برای انسان و در خدمت او آفریده است(۶) و در زمین باغ ها از نخل خرما و انگور قرارداده و در آن چشمه های آب جاری کرده است تا مردم از میوه آن باغ ها تناول کنند و خدا را شکر کنند.(۷) امام صادق(ع) فرمودند: «خداوند نان را چنان قرار داد که جز با نیروی کار و مهارت و تلاش به دست نیاید تا انسان به کاری مشغول شود و از پیامدهای بیکاری و گستاخی رفاه زدگی و بیهودگی بازماند.»(۸)
بنابراین از دیدگاه قرآن آنچه مورد نیاز انسان برای ادامه زندگی لازم است، در زمین مهیا است اما این امر به معنای آن نیست که کلیه نیازمندی های انسان به صورت بالفعل و بدون کار و تلاش در اختیار اوست بلکه بدین معنا است که انسان باید با به کارگیری روحیه عمران و آبادانی و در سایه خلاقیت و ابتکار و تلاش روزی خود را از منابع طبیعت به دست آورد...
امام صادق(ع) فرمودند: «در میان کارها هیچ کاری نزد خداوند محبوب تر از کشاورزی نیست و خداوند هیچ پیامبری را برنینگیخت جز آن که کشاورز بود مگر ادریس که خیاطی می کرد»(۹) و در بیان زیباتری فرموده است: «کشاورزان گنج های مردم اند و بهترین چیز را می کارند و خداوند آن را از دل زمین بیرون می آورد. اینان در روز قیامت برترین مقام را نزد خداوند دارند و به عنوان بهترین مردم شناخته می شوند و در آن روز آنان به عنوان افراد فرخنده و خجسته لقب می گیرند.»(۱۰)
برخورداری از معیشت خوب و تغذیه مناسب، لازمه نشاط جسم و روان بوده و در زندگی مادی و معنوی انسان مؤثر است. در ادبیات اسلامی «نان» سمبل معاش معرفی شده و از آن به احترام یاد می کنند. پیامبر گرامی اسلام(ص) می فرماید: «خدایا! نان را برای ما مبارک فرما و میان ما و آن جدایی نینداز؛ چرا که اگر نان نباشد نه توان نماز خواندن خواهیم داشت و نه طاقت روزه گرفتن و نه رغبت انجام واجبات.»(۱۱) از این رو می توان گفت تأمین معاش و تغذیه دیگران همانند پرداختن به عبادت و بندگی نوعی عبادت به شمار می رود.
کشاورز با توکل بر خدا پای در این راه مقدس می نهد و تلاش و کوشش می کند و نتیجه تلاش خویش را هم به خوبی می بیند، هم چنان که امام صادق(ع) در تفسیر آیه شریفه «و علی الله فلیتوکل المتوکلون» فرمودند: «منظور از مومنان، کشاورزان هستند.» (۱۲) کشاورزان کارهایی که مربوط به آنها است انجام می دهند؛ بذر می پاشند و درخت می کارند و بقیه کارها را در دست خداوند می دانند که اگر از ناحیه او عنایتی نشود، تمام تلاششان ضایع و سعی شان بی ثمر خواهد بود. به دلیل همین ارتباط ویژه ای که میان کشاورز و طبیعت وجود دارد، هر لحظه در انتظار هدیه ای از سوی خدا بوده و تمام زندگی و تلاششان با توکل به خداوند می گذرد. آنان چشم انتظار باران از آسمان، رویش خوب گیاهان از زمین، شرایط مساعد جوی، به بار نشستن دانه ها و غیره هستند و این پیوند کار و ایمان از آنان یکتاپرستانی بزرگ می سازد.
● کشاورزی درس خداشناسی
خداوند متعال در قرآن رویش گیاهان را نماد رستاخیز دانسته و می فرماید: «یخرج الحی من المیت و یخرج المیت من الحی و یحیی الارض بعد موتها... ؛ زنده را از مرده و مرده را از زنده بیرون آورد و زمین را پس از فصل خزان و مرگ گیاهان باز زنده گرداند...» (۱۳) انسان وقتی به سرزمین خشکی می-نگرد گویی جسم بی جانی را می بیند که باد ذرات آن را به هر سو می پراکند. بعد از آن که فصل بارش فرا می رسد، سبزی و نشاط از خاک سر برمی آورد و روح حیات در کالبد خشک زمین دمیده می شود. کشاورز می تواند با دیدن رستاخیز طبیعت به یاد رستاخیز آخرت افتاده و ایمان و اعتقادش به معاد راسخ تر شود. هر جلوه از طبیعت کلاس درسی است که معرفت و اخلاق می آموزد؛ سبزی طبیعت دل هایشان را سبز می کند. بخشندگی زمین به آنها کرامت می آموزد. انتظار باران و رسیدن محصول درس صبر و پایداری را به آنها تعلیم می دهد. از دانه ای که پس از جوانه زدن با شکافتن زمین سخت، بیرون می آید، درس مقاومت می آموزد؛ درس هایی که اگر انسان در زندگی خود به آنها جامه عمل بپوشاند مقرب درگاه الهی می شود.
جهان و هر آنچه در آن است، آیینه ای است که قدرت، زیبایی، تدبیر و حکمت خداوند را می توان در آن مشاهده کرد. خداوند در قرآن کریم بارها به این نکته توجه داده و در معرفی خود فرموده است: «و هم اوست خدایی که از آسمان باران فرو فرستاد تا هر نبات را از آن برویانیم و سبزه ها را از زمین بیرون آوریم و در آن سبزه ها و دانه هایی که بر روی هم چیده شده پدید آوریم و از نخل خرما خوشه های به هم پیوسته برانگیزیم و باغ های انگور و زیتون و انار که برخی شبیه و برخی نامشابه به هم است خلق کنیم. شما در آن باغ ها هنگامی که میوه آن پدید آید و برسد به چشم تعقل بنگرید.» (۱۴) اگر انسان با چشم بصیرت و با فطرتی پاک به طبیعت بنگرد اعتقادش به خدا تقویت و ایمانش بیشتر می شود.
کشاورزی اولیه و پیشرفت آن به مدد اسلام کشاورزی اولیه به تدریج از جوامع جمع آوری کننده غذا که ساختار منظمی نداشتند، توسعه یافت. جمع کنندگان، میوه ها، سبزیجات، بذرها و از جمله غلات را جمع آوری کرده برای مصرف به میان قبیله می آوردند. شاید بعضی از بذرها در محل مناسب به زمین می افتاد و رشد می کرد. به مرور زمان انسان ها آموختند که بذر گیاهان را بکارند. تلاش برای تولید غذا در ابتدا به آهستگی پیش می رفت و شاید فقط درصد کمی از منبع غذایی از بذرها بدست می آمد. از گیاهان کشت شده اولیه هیچ گونه مراقبتی به عمل نمی آمد و یا مراقبت اندک بود و کشاورز اولیه پس از چند ماه یا یکسال برای جمع آوری و برداشت آنچه باقی مانده بود باز می گشت در حالی که حشرات، پرندگان و حیوانات قسمتی از محصولات را از بین برده بودند.(۱۵) اما اسلام که کشاورزی را شغلی مقدس می داند و پیامبران الهی از پیشگامان آن بوده اند، توجه ویژه ای به آن نشان داده است، هم چنان که امام باقر(ع) فرموده است: «بهترین اعمال آن است که کشاورزی بذری بکارد و سپس هر انسان نیک و فاسدی از آن بخورد.
پس اگر نیکوکار از آن بخورد بر او طلب مغفرت کند و اگر بدکار از آن بخورد خودش نفرین شود و پرندگان و چهارپایان هم از آن بخورند.» (۱۶) در دوره های پیش از اسلام، در بسیاری از مناطق به ویژه شبه جزیره عربستان به علت بدی آب و هوا، ناآگاهی مردم از دانش کشاورزی، ندانستن شیوه های جمع آوری آب های سطحی و استخراج آب های زیر زمینی و نیز نبود قوانینی صحیح برای تضمین امنیت محصولات کشاورزی، کشت و زرع رونق چندانی نداشت. با طلوع خورشید اسلام و تابش شعاع مهرگستر آن پیشوایان دینی همواره بر اهمیت دینی تاکید کرده و افزون بر آن با تعابیر رسا و بسیار زیبا ارزش و منزلت کشاورزی را بیان کرده اند و خود نیز در حالی که عرق از بدن های پاکشان سرازیر بود، کشاورزی می کردند. علاوه بر این احکامی که در دین اسلام برای کشاورزی بیان شده، توجه خاص اسلام را به این مسئله آشکار می سازد و مهم ترین وظیفه ای که برای کشاورزان بیان شده، پرداخت صدقه است. در قرآن کریم آمده روز برداشت محصول باید حقوق فقیران جدا شود.(۱۷) افزون بر پرداخت زکات که صدقه واجب است، دادن صدقات مستحبی نیز برکت محصول را در پی دارد و دعای خیر فقیران و نیازمندان را در پی دارد که بیمه کننده محصولات کشاورزی از گزند آفات است.
زکات تشکر عملی یکی از مسائل مورد بحث در کشاورزی، وجوب پرداخت زکات با شرایط ویژه آن برای عده ای از کشاورزان و دامداران است؛ عملی که به «پل اسلام» تعبیر شده، به گونه ای که هر کس آن را ادا کند، از پل عبور کرده و به سرزمین نورانی اسلام گام می نهد و هر کس از آن سرباز زند، بهره ای از دین نبرده است.(۱۸) کشاورز در برابر سودی که از زمین و طبیعت می برد و به شکرانه نعمت های خدادادی، براساس ضوابط بیان شده در کتاب های فقهی، بخشی از اموال خود را به فقیران و نیازمندان داده و با این عمل، باعث تقویت اقتصاد جامعه اسلامی می شود. وظایف دولت اسلامی در برابر کشاورزان پیامبر گرامی اسلام(ص) باتوجه به دشواری کار کشاورزان و نیز اهمیت اقتصادی کار آنها برای جامعه اسلامی، همواره آنان را مورد حمایت قرار داده و از مسئولان می خواستند مراعات حال کشاورزان را در گرفتن مالیات ونیز ارائه خدمات بنمایند.
امام علی(ع) در این باره به سفارش پیامبر بزرگوار(ص) اشاره نموده و می فرمایند: «رسول خدا(ص) دستور می داد که این سفارش را یادداشت کنند که باید به کشاورزان خیر و نیکی برسد؛ زیرا آنان شغل پرزحمتی دارند».(۱۹) توسعه کشاورزی بخش کشاورزی به دلیل آن که کمتر از دیگر بخش ها از شرایط جهانی آسیب پذیر است، هم چنین به دلیل نقشی که در تولید موادغذایی دارد، به تحولات مناسب و ویژه نیازمند است. این بخش که تأمین کننده موادغذایی و برخی از مواد اولیه صنایع کشور است، یک بخش مهم و حیاتی در مجموعه بخش های اقتصادی به شمار می آید. رسالت سنگین در این مورد، باتوجه به ازدیاد جمعیت و اهداف رشد و توسعه اقتصادی، حرکت به سمت خودکفایی در محصولات کشاورزی و بی نیازی از واردات خواهد بود.

زهرا رضاییان
پانوشت ها:
۱- انعام: .۱۴
۲- نحل: .۱۱
۳- واقعه: ۶۳-.۶۴
۴- بقره: ۲۲ و ۱۶۴؛ اعراف: ۵۷-۵۸؛ انعام: ۹۹؛ رعد: .۴
۵- نبأ: .۱۱
۶- بقره: .۲۹
۷- یس: ۳۴-.۳۵
۸- مجلسی، بحارالانوار، بیروت، دارالحیاه تراث العربی، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص.۸۷
۹- محمدی ری شهری، گزیده میزان الحکمه، ترجمه: رضا شیخی، قم، دارالحدیث، ۱۴۲۲ق، ص.۳۳۶
۱۰- شیخ حر عاملی، وسایل الشیعه، طهران، مکتبه الاسلامیه، ۱۳۹۷ق، ج۱۳، ص.۱۹۴
۱۱- همان.
۱۲-همان، ص .۱۹۳
۱۳- روم: .۱۹
۱۴-انعام: .۹۹
۱۵-ن.ک: فریدون کامران، برنامه ریزی روستایی، تهران، نشر استادیار، ۱۳۸۲، ص .۱۳۸
۱۶-گزیده میزان الحکمه، ص .۳۳۴
۱۷-انعام: .۱۴۱
۱۸-محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ترجمه رضا شیخی، قم، دارالحدیث، ج ۴، ص .۲۱۶ .۱۹
محمدحسین ابراهیمی، کشاورزی در اسلام، سازمان کشاورزی استان قم، ۱۳۷۸، ص.۲۱

منبع : روزنامه کیهان