SWOT در بخش منابع طبیعی - جنگل، ‌مرتع‌، آبخیزداری ـ بخش پنجم

● وضعیت بخش جنگل‌، مرتع و آبخیزداری:
از ۱۶۴ میلیون هکتار عرصه کشور، ۴/۱۳۶میلیون هکتار (۲/۸۳درصد) آن را منابع طبیعی تجدیدشونده تشکیل می‌دهد که از این میزان ۴/۱۲میلیون هکتار( ۶/۷درصد)جنگل، ۹۰ میلیون هکتار (۹/۵۴درصد) مرتع و ۳۴ میلیون هکتار (۷/۲۰درصد) بیابان می‌باشد.
به منظور جلوگیری از روند روبه رشد تخریب و بهبود کمی و کیفی جنگل‌های شمال طی برنامه‌های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، سیاست‌ها و شیوه‌هایی اتخاذ گردید که مهم‌ترین آن ساماندهی خروج دام از جنگل، تجمیع خانوارهای پراکنده جنگل‌نشین، اصلاح شیوه‌های جنگلداری، حفاظت فیزیکی و فنی، جایگزینی سوخت مناسب به جای هیزم و ذغال، اجرای برنامه‌های آموزشی و ترویجی، توسعه مشارکت مردم در اجرای طرح‌ها، بهره‌برداری بهینه از جنگل، توسعه و مراقبت از راه‌های دسترسی در جنگل، توسعه و احیا جنگل‌های تخریب شده و صیانت از جنگل‌های شمال کشور می‌باشد.
با اجرای طرح‌های فوق در سه سال اول برنامه تاکنون از ۲/۸۵۴ هزار هکتار از اراضی تخریب شده جنگل‌های شمال کشور، حدود ۴/۲۴هزار هکتار احیا و بازسازی گردیده که میزان عملیات اجرایی نسبت به پیش‌بینی به عمل آمده در اهداف برنامه‌های توسعه حدود ۱/۷۷ درصد تحقق یافته است.
همچنین تاکنون ۱۰۶۰ هزار واحد دامی نیز از جنگل‌های شمال کشور خارج گردیده‌اند که به‌ طورمتوسط ۷۲ /۵۶هزار واحد دامی هر سال از این جنگل‌ها خارج شده‌اند. تاکنون برای ۱۰۵۰ هزار هکتار از حوزه‌های جنگلی شمال کشور طرح‌های مطالعاتی توجیهی و تفصیلی اجرایی تهیه گردیده است.
درخصوص جنگل‌های خارج از شمال نیز تاکنون درسطح یک و نیم میلیون هکتار طرح‌های مطالعاتی و اجرایی تهیه و به مرحله اجرا درآمده است. با توجه به قابلیت‌ تولید ۷/۱۰میلیون‌تن عـلوفه خشک یا ۹/۵میلیون‌تن TDN قابل برداشت مراتع کشور، تامین غذای حدود ۳۷ میلیون واحد دامی در طول ۷ ماه از سال ممکن می‌باشد که هم‌اکنون حدود ۱۲۰ میلیون واحد دامی از مراتع کشور تغذیه می‌نمایند که حدوداً ۵/۲برابر بیشتر از حد مجاز آن می‌باشد.
اقدامات پیش‌بینی شده در برنامه‌های توسعه کشور در بخش مرتع با هدف اصلی حفظ و احیاء پوشش گیاهی، توسعه و بهره‌برداری اصولی از این منبع می‌باشد که به همین منظور طرح ممیزی مراتع، تهیه طرح‌های مرتع‌داری، تبدیل دیم‌زارهای کم‌بازده به مراتع دست کاشت، کشت علوفه، واگذاری طرح‌های مرتع‌داری به مرتع‌داران و تعاونی‌های مرتع‌داری و تعادل دام و مرتع از مهم‌ترین اقدامات اتخاذ شده در این زمینه می‌باشد.
▪ برنامه حفاظت آبخیز و آبخیزداری:
طی دوره ۸۲-۷۰ ۱۳حدود ۰۸/۱۲میلیون هکتار از سطح حوزه‌های آبخیز تحت پوشش عملیات اجرایی آبخیزداری قرار گرفته است. این مقدار حدود ۸/۸۲درصد از اهداف پیش‌بینی شده در برنامه می‌باشد. اتکا بیش از حد به اعتبارات محدود دولتی و عدم توجه لازم به مشارکت واقعی مردم، توجه بیش از حد به اقدامات مکانیکی به جای اقدامات بیولوژیکی و بیومکانیکی، پراکندگی اقدامات و عدم تبعیت از الگوی جامع از اهم مشکلات و معضلات در این زمینه می‌باشد.
▪ تهیه طرح‌های اجرایی بیابان‌زدایی:
در مجموع ۹/۵میلیون هکتار از بیابان‌های کشور تحت پوشش عملیات اجرایی بیابان‌زدایی قرار گرفته است که نسبت به اهداف پیش‌بینی شده ۳/۱۱۱درصد تحقق نشان داده است.
●امکانات و قابلیت‌ها
- تنوع اقلیمی و وجود گونه‌های گیاهی متنوع جنگلی و مرتعی
- وجود ذخیره‌گاه‌های جنگلی و مرتعی و ذخایر بیوسفر جهانی
- وجود پوشش گیاهی جنگلی در نواحی ۵ گانه رویشی (هیرکانی، ایران، تورانی، زاگرسی، ارسباران، خلیج و عمانی) به میزان ۱۲.۴ میلیون هکتار
- وجود عرصه‌های مرتعی به وسعت ۹۰ میلیون هکتار
- وجود جاذبه‌های گردشگری (طبیعت گردی) و کانون‌های تفرجگاهی در عرصه‌های منابع طبیعی
- وجود نیروی انسانی متخصص، تشکل‌های مردمی، سازمان‌های غیردولتی، بخش‌های خصوصی و تعاونی‌ها در زمینه حفاظت، احیا، توسعه وبهره‌برداری ازجنگل‌ها و مراتع کشور
- بستر مناسب برای حفظ آب و خاک و ذخیره‌سازی و استحصال آب و تنظیم سیکل چرخش آب
- وجود مطالعات شناسایی ـ توجیهی ـ تفصیلی در بیش از یک چهارم سطح حوزه‌های آبخیز کشور
- دسترسی به فناوری‌های نوین، مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی در زمینه تحقیقات کاربردی منابع طبیعی و آموزش عالی نیروهای مورد نیاز زیربخش منابع طبیعی
- وجود امکانات آموزشی و ترویجی در زیربخش منابع طبیعی
- وجود قوانین، مقررات، ضوابط و دستورالعمل‌های لازم در زمینه حفاظت، اصلاح، احیا، توسعه و بهره‌برداری از منابع طبیعی
● محدودیت‌ها و تنگناهای اصلی
- عدم وجود نظام‌های بهره‌برداری ‌مناسب ازمنابع طبیعی کشور (عدم تعادل بین دام موجود با ظرفیت مراتع، وجود دام و جنگل‌نشینان پراکنده و....)
- ناهماهنگی دستگاه‌های اجرایی در عرصه‌های منابع طبیعی و مشکلات و موانع در اجرای قوانین موجود
- ناکافی بودن اشاعه اخلاق و فرهنگ استفاده صحیح از منابع طبیعی
- تخریب و تغییر کاربری اراضی ملی و دولتی به دلیل عدم وجود برنامه تفصیلی آمایش سرزمین
- افزایش کانون‌های بحرانی بیابان‌زایی
- ناکافی بودن امکانات حفاظتی با توجه به گستردگی عرصه‌های منابع طبیعی
- حفظ و پایداری اکوسیستم‌های مختلف منابع طبیعی ازطریق حفظ ، توسعه وبهره‏برداری در حد تعادل اکولوژیک و ظرفیت قابل تحمل مراتع (ظرفیت، وضعیت و گرایش مراتع)
- تقویت عزم ملی و فرهنگ عمومی برای حفظ ، احیا و توسعه پایدار منابع طبیعی
- مدیریت جامع بر عرصه‌های منابع طبیعی در قالب برنامه‌ریزی برای حوزه‌های آبخیز با تاکید بر تدوین نظام‌های بهره‌برداری مناسب
- ملحوظ داشتن اصول آمایش سرزمین و توان طبیعی در تعیین کاربری عرصه‌های منابع طبیعی و ساماندهی کاربری‌های ناسازگار
- توسعه و حمایت از سرمایه‌گذاری در تحقق اهداف حفظ ، احیا، توسعه و بهره‌برداری منابع طبیعی کشور
- حفاظت خاک، کنترل فرسایش و رسوب
- ارتقا بهره‌وری در حفظ ، توسعه و احیا منابع طبیعی کشور
● اهداف کیفی پنجساله (جهت‌گیری‌های اصلی)
- تعادل دام و مرتع، خروج و سامان دهی دام و دامداران خارج شده از جنگل‌ها و تجمیع خانوارهای پراکنده جنگل‌نشین
- تقویت و توسعه عملیات آبخیزداری
- مقابله با بیابان‌زایی و تخریب منابع طبیعی
- جنگل کاری و توسعه فضای سبز و زراعت چوب
- پوشش کامل حفاظتی در جنگل‌های کشور
- پوشش کامل سوخت رسانی به عشایر، جنگل‌نشینان و روستائیان
- ارتقاء دانش فنی و استفاده از دانش بومی و مشارکت جوامع در تحقق اهداف زیربخش
- تعیین تکلیف نهایی منابع ملی و تثبیت مالکیت دولت بر عرصه‌های ملی و دولتی
- افزایش سطوح مدیریت جنگل‌ها و مراتع
- بهره‌برداری از جنگل صرفا براساس توان اکولوژیک و ضروریات حفظ جنگل
- ساماندهی و ارتقا وضعیت آمار و اطلاعات پایه از وضعیت منابع طبیعی کشور
- اصلاح، توسعه و تقویت ساختار تشکیلاتی و اصلاح و بهبود هرم نیروی انسانی
- پیوند منافع حاصل از بهره‌برداری و اجرای طرح‌های عمرانی منابع طبیعی با منافع و معیشت جوامع محلی و بهره‌برداران عرفی
- توسعه پوشش مدیریت علمی و پایدار بر کلیه عرصه‌های منابع طبیعی فاقد طرح‌های مدیریت
● اهداف کمی
- پوشش کامل حفاظتی در جنگل‌های کشور (شمال، زاگرس، ارسباران، ایران و تورانی، خلیج و عمانی)
- خروج دام از جنگل و ساماندهی جنگل‌نشینان شمال به میزان ۷۰ درصد باقیمانده دام، جنگل‌نشینان در پایان سال ۱۳۸۳ (خروج ۲۴۰۰۰۰۰ واحد دامی ـ ساماندهی ۶۸۰۰۰ خانوار جنگل‌نشین)
- کاهش ۵۰ درصد دام مازاد از مراتع مناطق بحرانی و لغو و اصلاح پروانه‌های چرای مربوطه (شامل استان‌های همدان، مرکزی، فارس، خوزستان، اصفهان، کهکیلویه و بویراحمد هرکدام به میزان یک میلیون واحد دامی تا پایان برنامه چهارم جمعاً به میزان ۶ میلیون واحد دامی)
- اجرای عملیات آبخیزداری در ۲۰ درصد سطح حوزه‌های سدهای در دست اجرا، تمام شده (۷ میلیون هکتار) و ۱۰ درصد حوزه‌های سایر مناطق (۵/۶میلیون هکتار)
- توسعه فضای سبز و جنگل‌های دست کاشت به میزان حداقل ۵۰۰ هزار هکتار (۴۳۰ هزار هکتار جنگل کاری و غنی سازی ۷۰ هزار هکتار توسعه فضای سبز)
- اجرای عملیات کنترل کانون‌های بحرانی بیابان‌زا به میزان حداقل ۵/۱میلیون هکتار
- اجرای عملیات پخش سیلاب در حوزه‌های شهری، روستایی و سایر اراضی کشاورزی و منابع طبیعی به میزان یک و نیم میلیون هکتار
- پوشش کامل سوخت‌رسانی به عشایر، جنگل‌نشینان و روستائیان
- گسترش مشارکت شوراهای روستایی و بسیج محلی در حفاظت از جنگل‌ها و مراتع به میزان ۱۵ درصد از سطح عملیات اجرایی
- توسعه زراعت چوب به میزان ۱۰۰ هزار هکتار
- اتمام عملیات ممیزی اراضی منابع ملی و دولتی از مستثنیات اشخاص (۴۰میلیون هکتار اخذ سند - ۳۰ میلیون هکتار نقشه برداری)
● فعالیت‌های محوری
- طرح ساماندهی خروج دام از جنگل و جنگل‌نشینان
- طرح بهبود و اصلاح مراتع
- طرح ممیزی اراضی و تفکیک منابع ملی و دولتی از مستثنیات اشخاص
- طرح جنگل کاری و توسعه فضای سبز
- طرح آبخیزداری در مناطق بحرانی فرسایش و رسوب
- طرح صیانت، حفاظت و توسعه جنگل‌های نواحی رویشی پنج گانه
- طرح مقابله با بیان زایی و کنترل کانون‌های بحران فرسایش بادی
- طرح سوخت‌رسانی به عشایر، جنگل‌نشینان و روستائیان
- طرح تهیه نقشه پوشش گیاهی و آمار پایه منابع طبیعی
- پیشگیری و مقابله با بحران ناشی از خشکسالی
- احداث، تکمیل و مرمت راه‌های جنگلی
- احداث مراکز آموزش جنگل و مرتع و تکمیل، مرمت و نگهداری آن (از فصل آموزش و پرورش)
- نظارت بر بهره‌برداری از جنگل‌های شمال (استانی)
- حفاظت آبخیز و آبخیزداری کنترل سیل گلستان
- پخش سیل و تغذیه آبخوانها در حوزه‌های شهری و روستایی کشاورزی و منابع طبیعی
- پخش سیل و تغذیه آبخوان در حوزه منابع طبیعی
- طرح مطالعات منابع طبیعی (از فصل تحقیقات)
● سیاست‌های فضایی و منطقه‌ای
- برنامه‌ریزی عملیات و انجام فعالیت‌ها در چارچوب حوزه‌های آبخیز
- شناسایی و اولویت بندی مناطق بحرانی از نظر فرسایش آبی ـ بادی ـ تخریب سرزمین، بیابان‌زایی
- تعیین مناطق خاص از نظر تنوع زیستی و ملاحظات زیست‌محیطی (ذخیره‌گاه‌های جنگلی و مرتعی، پارک‌های جنگلی، و...)
- تدوین ضوابط و معیارهای زیست‌محیطی برای اصلاح و ساماندهی واگذاری عرصه‌های منابع طبیعی (اراضی ملی و دولتی)
- خارج ساختن خانوارهای پراکنده و روستاهای زیر ۲۰ خانوار در جنگل‌های شمال کشور و ساماندهی آنان در حاشیه جنگل‌ها
● اقدامات
▪ طرح ساماندهی خروج دام از جنگل و جنگل‌نشینان:
- خروج دام جنگل‌های شمال
- ساماندهی جنگل‌نشینان پراکنده
شاخصها و مناطق مورد عمل درخصوص هدف خروج دام از جنگل‌های کشور در استان‌های گیلان , مازندران , گلستان و سمنان به شرح ذیل می‌باشد:
▪ طرح بهبود و اصلاح مراتع:
- حذف دام مازد از مراتع کشور از طریق کنترل پروانه چرا
- مرتع‌داری و مدیریت تعادل دام و مرتع
- بهبود و اصلاح مرتع
- اصلاح و احیا مرتع
▪ طرح ممیزی اراضی و تفکیک منابع ملی و دولتی از مستثنیات اشخاص:
- ممیزی اراضی کشور
- نقشه برداری
▪ طرح جنگل‌کاری و توسعه فضای سبز:
- جنگل کاری
- غنی سازی
- توسعه فضای سبز
- زراعت چوب
▪ طرح آبخیزداری در مناطق بحرانی فرسایش و رسوب:
- توسعه عملیات آبخیزداری در حوزه سدهای موجود و انجام شده
- توسعه عملیات آبخیزداری در حوزه سایر مناطق
▪ طرح صیانت، حفاظت و توسعه جنگل‌های نواحی رویشی پنج گانه:
- صیانت حفاظت و توسعه جنگل‌های ایران و تورانی
- صیانت حفاظت و توسعه جنگل‌های خلیج و عمانی
- صیانت حفاظت و توسعه جنگل‌های ارسبارانی
- صیانت حفاظت و توسعه جنگل‌های هیرکانی
- صیانت حفاظت و توسعه جنگل‌های زاگرسی
- اجرای طرح‌های پرورشی جنگل
▪ طرح مقابله با بیابان زایی و کنترل کانون‌های بحران فرسایش بادی:
- تهیه طرح بیابان زدایی
- مالچ پاشی
- ایجاد بادشکن
- مدیریت جنگل‌های دست کاشت
- عملیات بیولوژیک
▪ طرح سوخت‌رسانی به عشایر، جنگل‌نشینان و روستائیان:
- مطالعه و بررسی تامین سوخت روستائیان
- اجرای عملیات سوخت‌رسانی
▪ طرح تهیه نقشه پوشش گیاهی و آمار پایه منابع طبیعی:
- تهیه نقشه پوشش گیاهی با مقیاس ۵۰۰۰۰۰/۱
- تهیه آمار پایه منابع طبیعی در سطح کشور با مقیاس۵۰۰۰۰/۱
- تهیه نقشه لایه ملی انفال
▪ پیشگیری و مقابله با بحران ناشی از خشکسالی:
- ایجاد طرح‌های خشکسالی در مراتع
- انجام فعالیت‌های بیابان زدایی در مناطق بحرانی
- اقدامات پیشگیرانه و حمایتی از مرتع‌داران
- عملیات آبخیزداری (مجری وزارت کشور)
▪ احداث و تکمیل و مرمت راههای جنگلی:
- احداث جاده‌های جنگلی
- تکمیل و مرمت طرح مطالعات منابع طبیعی (از فصل تحقیقات)
- مطالعات توجیهی تفصیلی و اجرایی جنگل
- مطالعات توجیهی تفصیلی و اجرایی مرتع
- مطالعات توجیهی تفصیلی و اجرایی آبخیزداری
▪ احداث مراکز آموزش جنگل ومرتع و تکمیل، مرمت و نگهداری آن (از فصل آموزش و پرورش):
- احداث و توسعه فضای آموزشی
- تکمیل ساختمان مراکز آموزشی
- تجهیز مراکز آموزشی
- نگهداری مراکز آموزشی
▪ نظارت بر بهره‌برداری از جنگل‌های شمال (استانی):
- نظارت بر تهیه طرح
- نظارت بر تهیه چوب و بهره‌برداری و قطع درختان
- نظارت بر خروج چوب آلات از جنگل
▪ حفاظت آبخیز و آبخیزداری کنترل سیل گلستان:
- فعالیت‌های آبخیزداری
- فعالیت‌های مرتع‌داری
- ایجاد پوشش گیاهی و جنگل‌کاری
▪ پخش سیل و تغذیه آبخوان‌ها در حوزه‌های شهری و روستایی کشاورزی و منابع طبیعی:
- پخش سیل و تغذیه آبخوان در حوزه‌های شهری
- پخش سیل و تغذیه آبخوان در حوزه‌های روستایی
- پخش سیل و تغذیه آبخوان در حوزه‌های کشاورزی
- پخش سیل و تغذیه آبخوان در حوزه‌های منابع طبیعی

منبع : خبرگزاری ایسنا