خراسان جنوبی

● آرامگاه شیخ ابوالمفاخر
حکیم سنایی از او به نیکی یاد کرده است . وی در فن دبیری و علوم معقول و منقول استاد بوده است.
● آرامگاه حسام الدوله
این آرامگاه در خیابان شهید منتظری شهرستان بیرجند قرار دارد و مدفن< حسام الدوله > از رجال و امرای بیرجند در دوره قاجار است . این آرامگاه با مساحت ۴۱۲ متر مربع دارای یک پیش ایوان سرتاسری یا طارمی است و از کف صحن آرامگاه مرتفع تر است. فضای ورودی بنا از طریق ایوانچه ای است که در ابتدای ورودی قرار دارد . اولین اتاق آرامگاه دارای دو دهانه خروجی به اتاق های مجاور خویش است . یکی از این درها به اتاقی منتهی می شود که مدفن حسام الدوله است و درمجاورت اتاق آینه کاری قرار دارد . در دو طرف ایوانچه اصلی ، در دو ایوانچه کوچک تر و کم عرض تر اتاق های منفرد دیگری قرار دارند . از ویژگی های این بنا تزئینات استادانه آینه کاری با طرح های هندسی می باشد که تمام سطح داخلی اتاق مقبره را فرا گرفته است . از دیگر تزئینات بنا می توان به آینه کاری اتاق جلویی بنا با اشکال مختلف هندسی ، گیاهی و ترکیبات مختلف نقش ها ، گچبری زیر سقف گنبد در اتاق مجاور اتاق اول به صورت گل های اسلیمی و ختایی به صورت مدور ، قوس های ورودی اصلی بنا و آینه کاری های طاق نماهای اصلی در فضای داخلی اتاق آینه اشاره کرد . معماری این بنا به دوره قاجاریه تعلق دارد و مصالح آن عبارت از: آجر ،گچ ، خشت خام و آهک . در حال حاضر از این آرامگاه به دلیل وجود فضا های مختلف به عنوان کانون فرهنگی، هنری شاهد استفاده می‌شود.
● ‌آرامگاه بوذرجمهر
گورکاه یکی از شاعران و اد بای بزرگ زمان سلطان محمود غزنوی است . ساختمان اولیه این آرامگاه قدمتی دیرینه داشته و بارها مرمت شده است.
● رباط آصف
رباط آصف در۷۰ کیلومتری شمال بیرجند ، در دشت وسیعی که به چاهک موسویه قائن متصل می شود ، قرار دارد . این رباط به سبک دو ایوانی و از بناهای دوره قاجاریه است و در زمان آبادی ، تاثیر مثبتی در امنیت و تجارت ناحیه قهستان و شهر های همجوار داشته است . تنها تزئینات مشخص بنا حاشیه سر در ورودی یکی از ایوان ها به صورت آجرکاری می باشد. بعد از ورودی اصلی، مسیر رباط به صحن مرکزی بنا محلی مناسب برای بارانداز کاروانیان محسوب می شد و مکانی برای ایوانچه ورودی اتاق ها نیز لحاظ شده است . خصوصیات اقلیمی گرم و خشک ، سبک معماری سقف اتاق ها را به صورت گنبدی ممکن ساخته است .
● ‌باغ و عمارت اکبریه
این مجموعه که در گذشته هسته مرکزی روستای اکبریه را تشکیل می داد ، اکنون به شهر پیوسته و در انتهای خیابان معلم بیرجند قرار دارد. مجموعه اکبریه با کاربرد مسکونی و حکومتی ساخته شد و قسمتی از ساختمانها و اندرونی آن به اعضای خانواده علم اختصاص داشت و قسمت مرکزی آن ویژه امور دیوانی و حکومتی بود. این مجموعه دارای بخش های سر در ورودی ، عمارت ، اصطبل ، حمام ، بخش اداری ، تالار تشریفات ، استخر و ... است. مجموعه اکبریه با ۴۵۰۶۹ متر مربع مساحت در جهت شرق به غرب ساخته شده است .
اولین و قدیمی ترین بنای این مجموعه در بخش شرقی ، ساختمان حشمت الملک است که مردم به آن بنای شوکت الملک می گویند. این ساختمان هم اکنون به کتابخانه و دانشکده هنر اختصاص یافته است. بخش مرکزی که جنبه ارگ و بنای حکومتی داشته ، در دو طـبـقـــه ســـاخـتــه شــده اســت. اجزای به کار رفته در طبقه هـمـکــف شــامـل دالان هـای کم عرض با در های کوتاه ، غرفه ، حـجــــره هــــای گـــونـــاگـــون و ...است. مهم ترین بخش این طبقه اتاق شاه نشین می باشد . طبقه دوم که راه دسترسی به آن از طریق دو رشته پله قرینه در سمت شرق و غرب است، دارای میان خانه می باشد. در مـجــاورت اتــاق آیـنــه ، اتــاق دیـگــری اســت و سـقـف آن دارای گنبد کلاه فرنگی زیبایی می باشد. در حال حاضر این بـخـش بـه عـنوان موزه های باستان شناسی و مردم شناسی مورد استفاده است. آخرین بخش درغرب مجموعه قرار دارد و دو طبقه می باشد ؛ طبقه اول شامل دالان ها و اتاق های تو در تو و طبقه دوم راهروی طویلی است که در اطراف آن چند اتاق قرار دارد.این بخش در حال حاضر محل مدیریت میراث فرهنگی بیرجند است. از جمله تزئینات بنا می توان به گچبری های همراه با مقرنس کاری و تزئینات لانه زنبوری و رسمی بندی های زیبا در نقاط مختلف بنا ، تزئینات آینه کاری در اتاق شاه نشین یا اتاق آینه ، پیش ایوان و ستون های مدور زیبا در عمارت اصلی ، تزئینات طاق نماها وهشتی ها ، بخاری های دیواری در اتاق های عمارت اصلی ، آجرکاری به صورت خفته و راسته ، لوزی ، مثلثی در نمای بنا ، تیغه های آفتاب شکن در دور بام ها و نورگیر های کلاه فرنگی اشاره کرد . به لحاظ تزئینات مقرنس ، گچبری و آینه کاری در داخل و آجرکاری در نمای بیرونی است. این بنا در سه دوره تاریخی زندیه ، قاجاریه و پهلوی اول شکل گرفته است و عمده ساخت و سازهای آن مربوط به زمان امیر ابراهیم علم ( شوکت الملک ) در دوره زندیه ، قسمت میانی ( عمارت اکبریه ) در دوره قاجار و قسمت غربی ( محل فعلی مدیریت میراث فرهنگی بیرجند ) در دوره پهلوی اول ساخته شده است . مصالح به کار رفته در بنا آجر ، گچ ، خشت ، آهک و چوب است.
● ‌حسینیه حاجیه آمنه
این حسینیه با معماری ویژه خود به عنوان یک اثر ارزشمند در منطقه به شمار می رود . تنوع در طاق و قوس ها، پوشش سقف ها و وجود سه حیاط جدا گانه که به وسیله راهروهایی به هم مرتبط هستند ، این حسینیه را در معماری منطقه از جایگاه ویژه ای برخوردار کرده است . عناصر معماری این بنا شاملاتاق نشیمن ، هشتی ، میان خانه ، بادگیر ، گنبدخانه ، محرابی با حاشیه تزئینی و ... است . از جمله تزئینات این بنا، رسمی بندی ها و گچبری هایی به شکل گلهای هشت پر است . زمان ساخت بنا اوایل دوره قاجار می باشد .
● حسینیه نواب
این حسینیه در داخل بافت قدیم و در محله چهار درخت شهر بیرجند قرار دارد و پذیرای طبقات گوناگون مردم اعم از رجال سیاسی ، نظامی و کسبه بوده است. این بنا در دوران سلطنت شاه عباس صفوی به فرمان < امیر زاده خاتون> ملقب به <بی بی نواب> از زنان معتقد خزیمه احداث شد . فضا های معماری آن شامل ورودی ، هشتی ، میانسرا ، اتاق اعیانی ، فضا های مـنفرد و گنبد کلاه فرنگی مزین به مقرنس و گچبری های تزئینی است .
● ‌حسینیه شوکتیه
ایـن حسینیه بزرگترین تکیه و حسینیه بیرجند است و از شاهکارهای معماری زمان به شمار می رود . بنا در زمان امیر اسماعیل خان شوکت الملک در دو طـبـقـه سـاخـتـه شد و عناصر معماری آن شامل سردر ورودی با ویژگی های معماری سنتی ، هشتی ، دالان ، حوض خانه ، ایوان ، گنبد خانه و حجره هایی در اطراف صحن و دیگری به گنبدخانه راه دارد . گنبد خانه در پشت ایوان با شکوه بنا قرار دارد و دارای طاق نما های تزئینی و تزئینات رسمی بندی است . از ویژگی های عمده معماری این بنا ، رعایت خصایص معماری سنتی ایرانی در کل اجزای آن می باشد . این بنا پس از تاسیس مدرسه دارالفنون و تاسیس مدارس جدید در چند شهرستان از جمله تبریز و ارومیه به عنوان مدرسه شوکتیه فعالیت آموزشی خود را آغاز کرد .
● خانه جوان
این بنا در بافت قدیم بیرجند قرار دارد و متعلق به دوره پهلوی اول است. تزئینات آجری دور ایوان ستون دار آن با ستون های چهار گوش ، حکایت از تلفیق معماری ایرانی و غربی است. از ویژگی های مهم این بنا، سر در ورودی با قوس نیم دایره می باشد ، هر چه عمق سر در بیشتر می شود ، ابعاد قوس کوچک تر می گردد. در بالای سر در دو مناره به چشم می خورد . دیوار های بنا تماما دارای آجر های برجسته با اشکال هندسی است و مصالح به کار رفته در بنا آجرهای تزئینی ، خشت و گچ است. سایر خانه های تاریخی این شهرستان عبارتند از : خانه ناجور ، خانه سرهنگی درداخل بافت تاریخی خوسف ، خانه نورایی در بافت تاریخی بیرجند.
● قلعه کل حسن صباح
قلعه کل حسن صباح یا مومن آباد در نزدیکی روستای (نصر آباد ) بخش"در میان " قرار دارد. این قلعه با ارزش ترین و مهم ترین قلعه اسماعیلی در منطقه جنوب خراسان و دومین مرکز عمده دفاعی اسماعیلیان پس از قلعه الموت در ایران است. در غربی ترین بخش این قلعه ، بقایای معماری به صورت تل خاک بر فراز کوه قابل مشاهده است. این فضا به وسیله یک راهروی باریک با عرض حدود سه متر به بخش مرکزی منتهی می شود. بخش مرکزی نسبت به سایر قسمت های قلعه سالم تر مانده و بقایای معماری آن قابل تشخیص است. عناصر معماری این قسمت شامل راهروها، اتاق ها و تالارهای بزرگی است که از سنگ ساخته شده اند. پوشش سقف اتاق های این قسمت به شکل قوس های جناغی سنگی است. بخش سوم در شرق قلعه قرار دارد، در این قسمت حصار خارجی قلعه و تعدادی از برج ها قابل تشخیص است. در سطح قلعه تعداد زیادی آجرهای منقوش با نقوش حیوانی و گیاهی پراکنده می باشد. این آجرها که به شکل مربع، مستطیل و شش ضلعی هستند، جهت تزئین بخش های مختلف قلعه استفاده شده اند. در سطح قلعه، قطعه سفال های پراکنده از نوع سفال های لعابداراسلامی با نقوش قالب زده و برجسته نیز مشاهده می شود.‌
● خانه فرهنگ
این خانه تاریخی در بافت تاریخی شهر بیرجند ، دریکی از معابر منتهی به میدان فرهنگ قرار دارد . عناصر معماری آن شامل فضای ورودی ، هشتی ، دالان ارتباطی صحن ( میانسرا ) ، اتاق شاه نشین ، اتاق پنج دری ، پستوها و سرویس بهداشتی است. از تزئینات معماری بنا می توان به آجر کاری به شکل هندسی سردر ورودی و آجر کاری نمای خارجی دیوار ها در بخش میانسرای خانه اشاره کرد. خانه فرهنگ هم اکنون نیز دارای کاربری مسکونی است.‌
● کاروانسرای حاج ملک
این بنا در بازار سادسی بیرجند قرار دارد و متعلق به< حاج محمد حسین ملک > ملک الجار وقت بیرجند و به نام او معروف است . این کاروانسرا ذر حقیقت یک سرای تجاری بوده و چند بازرگان در آن حجره داشتند . این بنا با تغییراتی هنوز باقی است و در حال حاضر به نام < سرای گلشنی> معروف است .

منبع : روزنامه آفتاب یزد