تغییرات طبیعی در سالمندان

سالمندی یک فرایند طبیعی در زندگی است که از ابتدای عمر شروع می‌شود. با افزایش سن به تدریج تغییرات جسمانی، روانی و احساس در انسان روی‌ می‌دهد. این تغییرات بسیار تدریجی و فردی می‌باشند و عبارتند از: ضعف عضلات صاف و آتروفی عضلات مخطط، تغییرات در سیستم عروق قلب و ریه‌ها (شامل کاهش برون ده قلب، سختی عروق و تجمع چربی در دیواره‌ی ‌آنها کاهش قابلیت ارتجاعی ریه و...) پوکی و شکنندگی استخوانها، کاهش قدرت انعطاف مفاصل و کاهش دامنه‌ی‌ حرکت، کندی حرکات، تغییرات در سیستم عصبی (کاهش سرعت هدایت عصبی در نرون‌ها، تأخیر در پاسخ درکی و رفتاری، کوتاهی خواب، زوال حس تعادل و...).
به عبارت دیگر پیری عبارت است از تغییرات بیولوژیکی که در نحوه‌ی زیست ارگانیسم در طول زمان ظاهر می‌شود. این تغییر با کاهش نیروی حیاتی و تطبیقی، یعنی کاهش قابلیت انطباق فرد با تغییر شرایط ناگهانی و ناتوانی در ایجاد تعادل مجدد همراه گشته و به تدریج دگرگونی‌هایی را در ساختمان و عمل اعضای بدن فرد به وجود می‌آورد.
استن هوپ و لانکستر در سال ۲۰۰۰ سالمندی را فرایند زوال کلیه‌ی سیستم‌های بدن و یا کلیه‌ی تغییراتی می‌دانند که براثر گذر زمان در فرد ایجاد می‌شود. همچنین راچ در سال ۲۰۰۰ سالمندی را این‌گونه تعریف می‌کند: فرد سالمند فردی است که سن ۶۰ سال و بالاتر داشته باشد، ضمن اینکه در وی تغییرات فیزیولوژیکی، روانی و اجتماعی ایجاد شده باشد.
سالمندی فرآیند طبیعی رشد و تکامل رشد و تکامل بشری است. سالمندی یک پدیده‌ی جهانی است و در عین حال یک پدیده‌ی فردی که متأثر از تجارب زندگی هر فرد می‌باشد. تقسیم بندی‌های مختلفی در مورد سن سالمندی وجود دارد، اما معتبرترین تقسیم‌بندی که مربوط به سازمان بهداشت جهانی است، به شرح زیر است:
▪ ۶۰ تا ۷۵ سال: سالمند جوان (مسن)
▪ ۷۵ تا ۹۰ سال: سالمند پیر
▪ ۹۰ سال و بالاتر: خیلی پیر
● عوامل مؤثر بر سلامت سالمندان
به درستی مشخص نیست که چه عواملی بر سالمندی سالم تأثیر گذارند، اما این نکته مشخص است که عادات و رفتارهای بهداشتی، سیستم حمایت کننده‌ی‌ اجتماعی و دید خوش بینانه نسبت به زندگی، تجارب زندگی، خصوصیات شخصیتی و سلامت جسمی کنونی و... همه بر سلامت دوران سالمندی مؤثرند.
● رشد و سالمندی
همه‌ی‌انسانها با ذخیره‌ی بافتی و سلولی خارق العاده پا به جهان می‌گذارند ولی این ذخیره با افزایش سن تحلیل می‌رود. برخی از انواع سلول‌ها، ازقبیل سلول‌های کبدی و کلیوی در طول مدت زمان طولانی، مرتباً جانشین می‌شوند، برخی دیگر مانند سلولهای عضلانی توان باز تولید محدودی دارند، عمر همه‌ی سلولها و بافت‌ها محدود است و هر چه فرد سالمند‌تر شود، فرآیند ترمیم ضعیف‌تر می‌شود. به این ترتیب بدن بسیار به کندی پیر می‌شود بدون آنکه تا سالها تغییرات آن قابل درک باشد.
جوانان به ظاهر خود می‌پردازند چون دوست دارند زیبا بمانند ولی پرداختن میانسالان به ظاهر دلایل دیگری دارد، آنها برای نخستین بار بر اثر تغییراتی که در ظاهرشان پدیدار می‌شود پیرتر به نظر می‌رسند، البته میزان این تغییرات تا حدودی به خود فرد بستگی دارد، تغذیه و مراقبت بهداشتی بهتر، همراه باتوجه به ورزش و برازندگی فیزیکی کمک می‌کند تا افراد درمقایسه با نسل قبل ظاهری جوانتر داشته باشند. بالاخره همه از لحاظ فیزیکی پیر می‌شوند. ولی برخی ازافراد ۲۰ تا۳۰ سال جوانتر از سن واقعی خود به نظر می‌رسند.
● برازندگی و سلامت فیزیکی وابسته است به:
۱) سن تقویمی در برابر سن کارکردی:
ساعت زیست شناختی افراد با یکدیگر فرق دارد و برخی زودتر از بقیه پیر می‌شوند. مردان تا سن ۵۰ سالگی سریعتر از زنان پیر می‌شوند. عوامل زیست شناختی و محیطی هر دو تأثیر مهمی بر سلامتی دارند، عوامل روانشناختی و اجتماعی نظیر روابط با اعضای خانواده نیز تأثیر عمیقی بر سلامتی دارند. بررسی‌های میان فرهنگی تفاوت‌های گسترده‌یی را نشان می‌دهند ، مردان سیاه پوست سریعتر از مردان سفید پوست پیر می‌شوند. بخش اعظم این پدیده به وراثت مربوط می‌شود، ولی رژیم غذایی، آب و هوا، ورزش و عادات بهداشتی نیز در این زمینه تأثیر گذارند. به این ترتیب سن تقویمی به تنهایی معیار ضعیفی برای ارزیابی وضعیت فیزیکی یا سالمندی است.
۲) زمان واکنش:
یکی از مقیاس‌های اندازه‌گیری توانایی کارکردی در سالمندان، زمان واکنش یعنی فاصله‌ی میان تحریک و پاسخ است. اگر وقتی فرد در حال رانندگی است چراغ راهنمایی قرمز شود زمان واکنش فاصله‌ی‌ زمانی از لحظه‌ی قرمز شدن چراغ تا لحظه‌‌ی فشار پای فرد روی ترمز است افزایش می‌یابد. بررسی‌های بیشماری به منظور کشف نحوه‌ی تغییر این فاصله با افزایش سن انجام شده است. به طور کلی، زمان واکنش‌ از کودکی تاحدود ۲۰ سالگی کاهش می‌یابد سپس تا اواسط سالهای ۲۰ عمر ثابت باقی می‌ماند و از آن پس به کندی افزایش پیدا می‌کند.
۳) تمرین‌های بدنی:
یکی ازبهترین روشهای پیشگیری از بیماری و حفظ برازندگی فیزیکی است. برخی از پژوهشگران اظهار داشته‌اند که حدود ۵۰% از افت سالمندی از طریق اصلاح سبک‌های عادتی زندگی نظیر شرکت در تمرین‌های بدنی منظم قابل اجتناب است. یکی از رموز فراوانی انرژی و تحرک مدیران ارشد اجرایی شرکت‌های برتر آمریکایی دلبستگی آنان به تمرین‌های بدنی و نیز سایر عادات بهداشتی درست نظیر عدم استعمال دخانیات، استفاده از رژیم‌ غذایی مناسب و خواب کافی است. بدون تمرین بدن تحلیل می‌رود، عضلات ضعیف و استخوانها پوک می‌شوند، شریانها مسدود می‌شوند و قلب برای کنارآمدن با بارهای ناگهانی وارد بر آن تحت فشار قرارمی‌گیرد.
● یک برنامه‌‌ی ورزشی باید شامل مراحل زیر باشد:
۱) مرحله‌ی گرم کردن
۲) مرحله‌ی حرکات تقویتی برای تقویت عضلات
۳) مرحله‌ی هوازی
۴) مرحله‌ی سرد
اگر فردی که قرار است از برنامه استفاده کند تا به حال ورزش نکرده است، یکسری فعالیت ورزشی ابتدایی با ۳۰ تا ۴۵ درصد حداکثر ضربان قلب در هفته‌های اول تمرین برای او مناسب است. برنامه‌ معمولاً با روزی ۱۵ تا ۲۰ دقیقه شروع می‌شود. مسأله‌ی مهم این است که شدت و مدت ورزش به آرامی و تدریجاً افزایش یابد تا خطر آسیب دیدگی به حداقل برسد. بنابراین ممکن است چند هفته تا چند ماه طول بکشد تا تمرین به سطح ثابت و مورد نظر برسد.
برای این افراد بهتر است مدت تمرین ۵ دقیقه و شدت آن ۵% حداکثرضربان قلب هر دو هفته یکبار افزایش کند. افراد ناآماده ابتدا باید مدت را افزایش دهند و سپس در صورت عدم وجود مشکل شدت تمرین را نیز افزایش دهند. شدت تمرین برای هر نوع کار و ورزش را می‌توان به سادگی با تعیین ضریان قلب در وسط و انتهای هر جلسه‌ی تمرینی تعیین کرد و با آن یک محاسبه‌ی مطلوب از درصد حداکثر ضربان قلب به دست آورد. به دلیل ارتباط زیاد میان فعالیت‌های ورزشی شدید با آسیب دیدگیهای اسکلتی - عضلانی برای افراد مسن همیشه باید ورزش‌های ملایم و سبک تجویز شود. نتایج بررسی‌ها و تحقیقات نشان می‌دهد که برای افراد مسن، پیاده‌روی یک برنامه‌ی مؤثر برای توسعه آمادگی جسمانی است. پیاده‌روی برای اجرا بسیار راحت است و نیاز به مهارت کم و امکانات و وسایل ویژه اندکی دارد. شدت کم پیاده روی و فشار جزئی آن روی بدن سبب ایمنی و سازگاری بیشتر برای افراد مسن می‌شود. پیاده روی سبب افزایش آمادگی عروق قلبی می‌شود،استرس را کاهش می‌دهد و به کنترل وزن کمک می‌کند.
● نقش ورزش
طی بررسی‌های بسیاری اثرات ورزش روی دستگاههای مختلف بدن ثابت شده است:
▪ دستگاه عروق قلبی:
ـ ظرفیت کار قلب
ـ تعداد ضربان قلب درحالت استراحت
ـ کلسترول کلHDL
ـ فشارخون
▪ دستگاه تنفسی:
ـ حداکثر اکسیژن مصرفی
ـ تهویه‌ی ‌دقیقه‌یی
ـ ظرفیت حیاتی
▪ دستگاه اسکلتی عضلانی:
ـ دانسیته‌ی استخوانی
ـ انعطاف پذیری
ـ دامنه‌ی حرکت فعال
ـ قدرت عضلانی
ـ هماهنگی
▪ نبض:
یکی از ساده‌ترین مقیاس‌های اندازه‌گیری سلامت و برازندگی فیزیکی تعداد نبض است، تعداد نبض به طور متوسط ۷۲ تا ۷۶ ضربه در دقیقه است. در بزرگسال مؤنث تعداد نبض در زمان استراحت به طور متوسط ۷۶ تا ۸۰ ضربان در دقیقه است. در کل هر چه تعداد نبض در حال استراحت کمتر باشد فرد سالم‌تر است مگر آنکه یک مشکل عمده‌ی قلبی وجود داشته باشد. در صورت افزایش تعداد نبض به بیش از ۸۰ ضربان در دقیقه احتمال وجود مشکل مطرح می‌شود. برای مثال نرخ مرگ و میر برای زنان و مردانی که نبض آنها در زمان استراحت ۹۲ بار می‌زند چهار بار بیشتر از افرادی است که نبض آنها ۶۷ بار می‌زند.
▪ تنظیم گام:
به طور معمول افراد به منظور پرهیز از موانع، حفظ تعادل و عبور موفق از سطوح ناصاف یا نامنظم بارها گام‌های خود را میزان می‌کنند با افزایش سن عبور از این موقعیت‌ها دشوارتر می‌شود و فرد سالمند را در مخاطره‌ی افتادن قرار می‌دهد.

زهرا کریمی
بهناز احمدیان
کارشناس پرستاری

منبع : هفته نامه پزشکی امروز