مطابقت نام بی بی شهربانو با الهه ایرانی ـ سومری بابا

به قول هاتف اصفهانی "دل هر ذره ای که بشکافی آفتابیش در میان بینی". در عرصه فرهنگ تاریخ اساطیری ادیان نیز همین امر غالباً مصداق دارد. چنانکه اسمی به صورت ظاهراً عامیانهً بی بی شهربانو در مقام دختر یزدگرد (در اینجا در واقع نه به معنی آفریده خدای بلکه خدای خالق= انو) و زن افسانه ای حسین ابن علی امام محبوب شیعیان (در اینجا اساس هوشنگ ایرانیان) به ما میرسد و کندکاو اساطیر با فرهنگ لغات زبانهای کهن نشان میدهند که الهه سومری معروفی به نام بابا (سهم بخشنده) و همسرش ایزد نین گیرسو (ایزد سنگ آتش زنه و افزایش دهنده) در اعماق قرون ماقبل میلاد مسیح در بابل سومریان و اکدیان در بنیان این شخصیت اساطیری و همسرش قرار گرفته است و پایه اساطیر معروف دینی بسیاری ا ز جمله یوسف (افزایش دهنده= گیه مرتن/ کیومرث اوستا) و مریم (موئیرای یونانیان= الهه تسهیم و تقدیر) در انجیلها یعنی والدین مسیح (در واقع والدین میثه/مشیه/میثره/ ایزد مهر) و یوسف (آتیس فریقیها) و ذولیخا (پرگیس= کیبله فریقیها) در روایات توراتی و قرآنی و هوشنگ (خوب تقسیم کننده زمینها) و همسرش گوزگ (باکره با حجاب و مستتر= آناهیتا) در اوستا و کتب پهلوی گردیده است. حتی نام سومری معادل خود هوشنگ یعنی خورساگ به سومری یعنی داور زمینها به پارسی یعنی دارای سنگ درخشان و آتش زنه در این باب قابل مشاهده میگردد چه می دانیم هوشنگ سوای اینکه کاشف آتش با سنگ آتش زنه به شمار رفته دارای لقب بوم شاه یعنی شاه زمینها (یعنی معادل خود نام هئوشینگه اوستا) نیز می باشد. پیداست خودنام حسین نیز در رابطه با بی بی شهربانو به تلخیص از نام هوشن[-گ] در مقام همسر بی بی شهربانو (الهه بابا) پدید آمده و جایگزین هیئت قدیمی و اصلی خویش در این باب شده است. بنابراین نام اناهیتا (آ- ناهیتا= بدون ناپاکی) در مقام متضاد با الهه ناهید سامیان (ناهیتا، به زبانهای سامی به معنی زن پستان درشت) که الهه باکره یعنی بی شوهر فحشای مقدس به شمار می رفته قرار داشته است. اما الهه بابا (سهم دهنده= مریم/موئیرا) در مجسمه ای که از وی به دست آمده نظیر معادل ایرانیش آناهیتا (الهه پاک یعنی الهه ای به غیر از ناهید) دارای پوشش کامل بوده و به همراه دو نخل مقدس و دو غاز مقدس نشان داده میشده است. گرچه اینها از ویژگیهای اردویسوراناهیتای اوستا به عنوان الهه نیرومند آبها (ایفی ژنی تائورها) نبوده است ولی بی شک ایشان در عنوان اناهیتا (پاک و باکره) با هم اشتراک داشته اند.
چنانکه می دانیم درخت نخل (قابل قیاس با گیه مرتن [گیاه-انسان]) در اسطوره مریم و یوسف یعنی والدین مسیح (مهر) نیز با اهمیت فراوان یاد میشود. حتی افسانه یونانی و فینیقی گریز میره (مریم) مادر آدونیس (سرور= لقب عیسی) نیز که از مخاصمینش به درون درختی میرهه نام پناه می برد، در باره بی بی شهربانو به صورت پناه بردن بی بی شهربانو به درون کوه بی بی شهربانو بازگویی شده است. از همین موضوع پناه مادر او در صخره جاودانه می باشد که در اساطیر میترایی ایزد میثره (مهر، مشیه) زاده صخره معرفی میشود. روایات محلی در باب پناه بردن بی بی شهربانو به درون کوه از این قرار است: "پس از نبرد کربلا (۶۱ ق/۶۸۰ م.) شهربانو در حالی که دشمنان شوهر کشته شده‌اش وی را تعقیب می‌کردند، به ایران گریخت. آنان زمانی به شهربانو نزدیک شدند که او به شهر ری رسیده بود، و از سر درماندگی به خواندن خداوند می‌کوشید؛ اما به جای "یاالله" (Yallah)، زبان خسته‌اش "یا کوه!" (Ya kuh) ادا کرد، و کوه به گونه‌ی معجزه‌آسایی گشوده شد و شهربانو زنده از میان صخره‌های آن گذشت. در این محل، در زمان خود زیارتگاهی بنا شد که شاید تنها زنان و اولاد ذکور پیامبر از آن دیدار می‌کردند.
افسانه‌ی شهربانو به عنوان "مادر نُه امام" که دست کم به سده‌ی نهم م. باز می‌گردد، اهمیت چندی را در سنت شیعه دارد، اما فاقد مبانی تاریخی است و شرح ویژه‌ای نیز درباره‌ی ارتباط این دختر فرضی یزدگرد سوم با شهر ری وجود ندارد. چنین اظهار شده است که این افسانه از آن رو با شهر ری پیوند یافته که پیش‌تر در این جا مکانی مقدس برای یک ایزدبانوی زرتشتی، یعنی اناهید، وجود داشته و بدین سان، حرمت و بزرگ‌داشت محلی آن در ظاهر و هیأتی اسلامی دنبال شده و دوام یافته است. (تارنمای امرداد) "
آناهیتای آریایی ها یعنی اردویسور اناهیتای اوستا چنانکه در نزد آریائیان صحراگرد شمالی یعنی سکاها و سرمتها و تائورها ایفی ژنی (یعنی بانوی باکره نیرومند آبها) و نزد هندوان سرسواتی (پررود) نامیده می شده است و آریائیان ایرانی برایش سر بریده مخاصمین شان را اهدا می نموده اند. به هر حال ایرانیان در فلات ایران وی را با الهه بابای بومیان سومری و برخی اوقات هم با ایشتار و اینانای بابلیان همسان یافته اند. در اینجا برای شناخت بیشتر الهه بابای سومری تباران بومی کهن فلات ایران معرفی این الهه را از کتاب فرهنگ اساطیر شرق باستان تألیف گوندولین لیک، ترجمه دکتر رقیه بهزادی قید می نمائیم:
" این الهه یکی از قدیم ترین الهه های سومر باستان است و از نامش در متون دوره فارا به ویژه در نام های شخصی یاد شده است. پادشاهان در کتیبه های سلطنتی خود از او نام می برند. به عنوان تجلی مادر- الهه، بابا، حامی باروری افراد و جانوران و خود بانوی فراوانی بود و به صورت همسر نین گیرسو جزو الهه های معروف لاگاش به شمار می آمد. پرستشگاه او در آنجا اِ- اوروکوگا بود/ در جشن نو، مردم شهر ازدواج مقدس میان او و نین گیرسو را جشن میگرفتند. همچنین پرستشگاهی متعلق به بابا در شهر اوروک وجود داشت که به او مقادیر بسیاری هدیه می دادند. به ویژه در دورهً گودآ. در این زمان بابا به عنوان دختر آنو (خدای آسمان) و سیاره ناهید به شمار می آمد. در طی دورهً بابلی کهن، او را با الههً شفابخشی یعنی نی نی سینا و اینانا (باکره= ایشتار) یکسان می دانستند. در اواخر هزاره دوم پیش از میلاد بابا همچنین در ارتباط با سحر و جادوگری با نین گریم الهه وردها مساوی شمرده شد."
حال برای آشنایی با بخشی از اسطوره بی بی شهربانو قسمتی از مقاله تحقیقی استاد رجبی در باب آناهیتا را که در رابطه با بی بی شهربانو است در اینجا به عینه از سایت فرهنگی آریابوم نقل می نماییم:
▪ آناهیتا و کوه بی بی شهربانو
در زمان اشکانیان و شاید پیش از اینان، آناهیتا در مکان های طبیعی زیادی مورد احترام و پرستش بوده است. احتمالا از آن جمله است کوه بی بی شهربانو با چشمه ی آبش در نزدیکی ری. «بویس» احتمال می دهد این مکان به نام بانوی شهر (سرزمین)، آناهیتا بوده است.[۱۳۱]
امروز بر فراز صخره ای پیش آمده از دامنه ی کوه، آرامگاه مشهور به بی بی شهربانو، که با شهربانو همسر اما حسین انطباق داده شده است قرار دارد. در حالی که نام، تبار و محل و هنگام درگذشت همسر امام همواره مورد اختلاف بوده است و هنوز هیچکدام از مدارک موجود، صراحتا کوه بی بی شهربانو را محل درگذشت و یا دفن همسر امام ندانسته اند.[۱۳۲] به گمان، کوشش زرتشتیان برای حفظ مکان های تاریخی سبب استفاده از حرمتی که شیعیان برای امام حسین قایل اند، شده است.
«تاریخ قم»[۱۳۳] که در سال ۳۷۸ هجری تالیف شده است، درگذشت شهربانو را ناشی از تب پس از زایمان امام زین العابدین قید کرده است و در «عیون الاخبار الرضا»،[۱۳۴] در نیمه ی سده ی چهارم هجری نیز از قول امام رضا مطلب همان است که تاریخ قم آورده است. ابودلف [۱۳۵] نیز که پیش از سال ۳۳۴ هجری از ری دیدن کرده است، با اینکه درباره ی آثار باستانی و قلعه ها و دژهای ساخته شده بر کوه ها سخن می راند، کوچک ترین اشاره ای به آرامگاه بی بی شهربانو نمی کند. مقدسی [۱۳۶] هم در نیمه ی دوم سده ی چهارم هجری در شرح ری، با اینکه حتی به جزییات پرداخته است، از بی بی شهربانو یادی نمی کند، اما به وجود دژی در ری اشاره می کند. «قزوینی رازی»[۱۳۷] حدود ۵۶۰ هجری در کتاب «نقض»، با اینکه اماکن مذهبی ری و نام مزاری چند از شیعه و سنی را آورده است، اشاره ای به بی بی شهربانو نکرده است. و بالاخره «محمد قزوینی»[۱۳۸] بی ذکر ماخذ، می نویسد، که شهربانو پس از شهادت امام حسین خود را در آب غرق کرد. بنا بر این با تکیه بر زمینه های تاریخی، امکان این امر زیاد است که روزگاری یکی از معبدهای آناهیتا در کوه بی بی شهربانو بوده است. «مصطفوی»[۱۳۹] بقعه ی بی بی شهربانو را بنایی ساسانی می داند. در فاصله ی ناچیزی از این محل آثاری چند مربوط به زرتشتیان و ایران باستان وجود دارد.[۱۴۰] مقاله ی بویس به نام «بی بی شهربانو بانوی پارس»،[۱۴۱] که در سال ۱۹۶۷ منتشر شده است، در برگیرنده ی نکته هایی جالب توجه است.

علی مفرد
پانوشت ها:
Iranica, I/۱۰۰۴. [۱۳۱]
[۱۳۲] نک : کریمان، ری باستان، ۴۰۳ تا ۴۰۵.
[۱۳۳] ص ۱۹۶.
[۱۳۴] ۱۲۸/۲.
[۱۳۵] سفرنامه، ۷۱ تا ۷۳.
[۱۳۶] احسن التقاسیم فی معرفةالاقالیم، ۵۸۲/۲ تا ۵۸۵.
[۱۳۷] نقض، ۳۴ تا ۵۸۸، ۳۶ تا ۵۸۹.
[۱۳۸] یادداشت ها، ۸۵/۱.
[۱۳۹] بنای تاریخی بقعه ی بی بی شهربانو در ری، گزارش های باستان شناسی، تهران، ۱۳۳۴، ج ۲۶۲، ۳.
[۱۴۰] نک : کریمان، ری باستان، ۴۰۳.
[۱۴۱] Oriental and African(Studies, London, ۱۹۶۷, vol. XXX ) L "Bibi Shahrbanu and the Lady of Pars", Bulletin of the School of -Í.