پند کلاه نمدی

روزی بود، روزگاری بود. در آن زمان، حاکم نیشابور دلش می خواست که بتواند آرام و مهربان باشد ولی نمی توانست، کم حوصله و آتشی مزاج بود.
هر وقت برخلاف سلیقه اش حرفی می شنید عصبانی می شد و دستورهای تند و تیزی می داد که بعد پشیمان می شد. اگر هم زورش نمی رسید که خشم خود را بر سر کسی فروریزد قلبش می گرفت و چنان ناراحت و ناامید می شد که گویا دنیا تمام شده و یک غصه دایمی برای او باقی مانده. هر وقت هم از چیزی خوشحال می شد خودش را گم می کرد و زور می گفت و با سبکسری دیگران را دست می انداخت و بعد که فکر می کرد از خودپسندی و غرور خود پشیمان می شد. می دید که با این وضع همه را از خودش می رنجاند.
یک روز نشست و کلاه خودش را قاضی کرد و با خود گفت: «این خیلی بد است که من زود احساساتی می شوم و نمی توانم آرام و ملایم باشم. شاید اعصابم ضعیف است، شاید قلبم ناتوان است، خوب است خودم را به طبیب نشان بدهم، شاید این ناراحتی یک دارویی داشته باشد.»
طبیب بزرگ شهر را دعوت کرد و گفت: «حال من این است چه دوایی باید بخورم؟»
طبیب گفت: «تا آن جا که من می فهمم در تن تو عیب و نقصی نیست که بشود با دوا آن را علاج کرد. شکی نیست که این ناراحتی یک نوع بیماری هست ولی این درد داروی خوراکی ندارد. این مربوط به اخلاق و تربیت است. تو را از بچگی خودپسند و لوس بارآورده اند. رفتار تو خام است و برای اینکه پخته تر بشوی باید زیاد کتاب بخوانی و از گفتار بزرگان و سرگذشت دیگران پند بگیری، باید برای خودت یک شعار اخلاقی پیدا کنی که بردباری و خویشتن داری را به تو تلقین کند و دایم به آن نگاه کنی و به آن عادت کنی تا در غم و شادی زود دست و پایت را گم نکنی. بیماری روحی دوای روحی لازم دارد.»
حاکم گفت: «درست است. خودم هم این را می دانستم.» آن وقت فرستاد یک واعظ و یک فیلسوف حاضر کرد و داستان خود را شرح داد.
واعظ گفت: «دستورهای اخلاقی زیاد است. یکی از چیزهایی که برای این حال خوب است این است که گاهی به گورستان بروی و به یاد مرگ بیفتی آن وقت چون از عاقبت کار غافل نباشی و بدانی که غصه ها و خوشحالی ها همیشگی نیست دلت آرام می گیرد.»
حاکم گفت: «برو بابا، من که نمی توانم وقتی اوقاتم تلخ یا شیرین است بدوم بروم قبرستان و آن جا عبرت بگیرم. من یک دستور ساده تر می خواهم که همیشه همراهم باشد.»
فیلسوف گفت: «به عقیده من بهتر است چند نفر از دانایان را پیش خود نگاه داری و در همه کارها با آن ها مشورت کنی و هر دستوری که می خواهی بدهی با موافقت آن ها باشد. آن وقت مرد حکیم تو را از افراط و تفریط بازمی دارد، اگر غصه دار باشی دلجویی می کند و اگر مغرور باشی نصیحت می کند.»
حاکم گفت: «برو بابا. اگر قرار باشد من همیشه به دستور حکیم کار کنم پس چه حاکمی هستم؟ من خودم هم خوب و هم بد را می شناسم ولی وقتی عصبانی می شوم یا خیلی خوشحال می شوم همه چیز یادم می رود. من یک حرف خوبی می خواهم که روی نگین انگشترم بنویسم و به آن نگاه کنم تا مرا از تندروی نگاه دارد، اگر زیر باران خیس شدم عصبانی نشوم، اگر برخلاف سلیقه ام چیزی شنیدم از غصه دق نکنم، اگر کسی به من تهمت بدی زد به فکر خودکشی نیفتم، اگر یک روز از من تعریف کردند ادعا و توقع زیادی پیدا نکنم و خلاصه پندی باشد که در همه جا به کار بیاید و آرام بخش باشد.»
واعظ و فیلسوف گفتند: «خوب، پیدا کردن یک عبارت همه کاره مشکل است، سخنان حکیمانه و کلمات قصار و اندرزهای اخلاقی خیلی زیاد است و هر کسی یک چیزهایی می داند و هر کدام مناسبتی دارد. برای این که زودتر این شعار اخلاقی پیدا شود باید همه ی علما را در یک انجمن جمع کنی و هر کس هر چه را در کتاب ها خوانده است و می داند بگوید تا آن چیزی که تو می پسندی پیدا شود.»
حاکم گفت: «صحیح است، همین کار را می کنم.» دستور دادنامه ها نوشتند و گروهی از دانشمندان و سخنوران را به «انجمن بررسی سخنان آرام بخش» دعوت کردند.
انجمن تشکیل شد و تا چند روز همه بزرگان گوش تا گوش نشستند و هر یکی درباره صبر و بردباری و خویشتن داری و اعتدال سخن ها گفتند و شعرها خواندند و از کتاب ها حدیث و آیه نقل کردند. اما حاکم هیچ کدام را نمی پسندید و از آن یک ایراد می گرفت: «این هم نیست، آن هم نیست، این مفصل است، آن مزخرف است، این به گوش سنگین است، آن به دل نمی چسبد...»
روز آخر یک مرد کلاه نمدی که از ده خبری برای حاکم آورده بود موضوع را فهمید و گفت: «اگر اجازه هست ما هم حرفی بزنیم، ما یک چیزی بلدیم که از همه ی این حرف ها بهتر است!»
حاکم گفت: «اگر انجمن اجازه بدهد می توانی حرفت را بزنی.»
انجمن یک صدا گفت: «نه آقا، این چه فرمایشی است که حاکم می فرماید. ما همه کتاب ها را ورق زده ایم، همه سخنان بزرگان را زیرو رو کرده ایم و هنوز یک حرف مناسب پیدا نشده. حالا بد است که یک مرد عامی بی سواد بیاید در این مجلس نطق کند.»
مرد کلاه نمدی گفت: «بسیار خوب، ولی حالا که مطلب مناسب پیدا نشده بگذارید ما هم حرف مان را بزنیم، ما که کسی را نمی خوریم، اگر خوب بود انجمن قبول می کند اگر هم بد بود به ریش ما بخندید و بروید!»
حاکم گفت: «بد نمی گوید، بگذارید او هم پیشنهادش را بکند.»
انجمن گفت: «مانعی ندارد، حالا که حاکم می خواهد، بگوید.»
کلاه نمدی گفت: «تا آن جا که من فهمیدم حاکم یک عبارت مختصر برای روی نگین انگشترش می خواهد. این حرف باید خواننده و شنونده را از ناامید شدن و مغرور شدن نگاه بدارد، به عقیده من این نسخه درسه کلمه جمع شده که دیگر کوتاه تر از آن چیزی پیدا نمی شود، روی نگین انگشتر باید نوشت: این هم بگذرد.»
با شنیدن این حرف، انجمن در غلغله افتاد. بعضی گفتند: «این شعار تنبلی و بی حالی است.» بعضی گفتند: «این حرف مانع کار و کوشش و چاره جویی است.» بعضی گفتند: «این حرف ها مال عهد بوق است و به درد امروز نمی خورد.» دیگران هم گفتند: «مهمل است، بی فایده است، کهنه است، چرند است...»
حاکم گفت: «من به سهم خودم این پند کلاه نمدی را بد نمی دانم. از همه مختصرتر است و آرام بخش هم هست. وقتی من یادم بیاید که همیشه احوال یکسان نمی ماند و غصه ها و شادی های ناگهانی هم می گذرد دلم آرام می شود و فرصت پیدا می کنم که فکر کنم و بیش از اندازه ناامید یا مغرور نشوم. ولی دلم می خواهد انجمن هم این حرف را تصویب کند.»
اما انجمن حاضر نشد پند کلاه نمدی را قبول کند. اعضای انجمن هر کدام یک نگاه غضبناک به مرد کلاه نمدی انداختند و پراکنده شدند آن وقت حاکم گفت: «تا چیزی پیدا نشده کاچی به از هیچی است.» جواهر ساز را طلب کرد و گفت روی نگین انگشترش با قلم الماس بنویسد که: «این هم بگذرد.»
□□□
این قصه را شیخ عطار در الهی نامه در ۱۴ بیت نظم کرده که بیت اولش این است:
جهان را پادشاهی پاکدین بود
که ملک عالمش زیرنگین بود
اما اسرار سبزواری هم همین داستان را در ۵ بیت به نظم آورده که کوتاه تر و شاید زیباتر است و هیچ عجب نیست اگر مضمون آن را از عطار گرفته باشد.

ظریفه علافر

منبع : روزنامه کیهان