کاری جدی در ادبیات کودک

اسمی که ما به مجموعۀ میراث مکتوبمان می دهیم ادبیات است، ادب واژه ای فارسی است که معادل آن در عربی اخلاق است. در واقع مهمترین چیزی که می بایست آموخته شود ادب است. این مطلب به ما هشدار می دهد که هدف ادبیات همانا آموزش اخلاق است. وقتی سخن از ادبیات کودک در میان است کار بسیار دشوارتر و مسئولیت بی اندازه سنگین است؛ چرا که گفته اند آنچه در کودکی آموخته می شود، مانند نقشی است که بر سنگ حک کرده باشند.
«قصه های خانۀ بی بی رعنا» مجموعه ای چهل جلدی است که به تازگی توسط انتشارات جان جهان به چاپ رسیده است. این مجموعه توسط ناهید گیگا نوشته شده و تصاویر آنها را عزیز محسنی ساخته است. در این مجموعه نکات بسیاری وجود دارد که می توان به آنها اشاره کرد. اولین نکته ای که در این قصه ها به چشم می خورد ایرانی بودن آنها است. این امر حتی در تصویر سازی کتابها نیز مشهود است. بستر اتفاقات قصه ها خانۀ بی بی رعناست. در این خانۀ روستایی که با تدبیر بی بی رعنا اداره می شود تمام گیاهان و جانوران، به خوبی در کنار هم زندگی می کنند و در برخی اوقات از تدابیر بی بی رعنا استفاده می کنند. این نکته بسیار حائز اهمیت است که نویسنده با هوشمندی ازطرح مطالب عجیب و غریب و پیچیده پرهیز کرده و اتفاقات را در قالبی بسیار ساده و روان و با ماجراهایی عادی بیان می کند، ماجراهایی که هر آن امکان رخ دادن آن در زندگی هر کدام از ما وجود دارد. در باغچۀ خانۀ ما هم ممکن است پیازی در بین گلها بروید، یا پستانک کودکی گم شود، و یا کودکی به دنبال بازیچه ای برود و ناپدید شود.
نکتۀ دیگری که می توان ذکر کرد نوع آموزش قصه هاست. تمام قصه های این مجموعه در حالی که جنبه های آموزشی فراوانی دارند اما هیچکدام مستقیماً چیزی را آموزش نمی دهد؛ بلکه هر قصه زمینه ای را فراهم می کند تا کودک خود به آن نکتۀ آموزشی برسد. بارزترین مثالی که می توان زد قصۀ «مرغ کاکلی» است. در این قصه با اینکه تولید مثل ماکیان مد نظر نویسنده بوده است، اما هیچ حرفی از تخم گذاری و بقیه قضایا نیست؛ بلکه فقط مرغی گم می شود و بعد از مدتی با چند جوجه بر می گردد و با این کار کودک را با سوالاتی چون مرغ کجا رفت؟ و یا جوجه ها از کجا آمدند؟ رها می کند و کودک خود می بایست برای پیدا کردن جواب آنها اقدام کند. این بهترین روش برای آموزش به کودکان است. زیرا به قول «پیاژه» روانشناس بزرگ کودکان، «وقتی چیزی را به کودک می آموزی او را تا ابد از لذت کشف آن مقوله محروم کرده ای.»
مثالهای دیگری هم می توان زد مثلاً در جای دیگری از همین قصه اشاره می کند که «بی بی رعنا دوغ را می جوشاند تا کشک درست کند» همین جمله بهانۀ خوبی است تا توضیح کاملی از لبنیات به کودک ارائه گردد. یا در پایان قصۀ «تو دوست من می شوی؟» وقتی عدس می خوابد و به جای آن بوته ای سبز می شود. و در جاهای دیگر.
دیگر نکتۀ قابل توجه در این قصه ها زمان آن است. تمامی قصه ها به زمان حال ساده نوشته شده. این زمان اگر چه برای کودکان بخصوص نوسوادان بسیار آموزنده است، اما آنها که دست به کار نوشتن دارند می دانند که برای نویسنده بسیار کار مشکلی است. از این بابت می بایست به نویسنده برای توجه به چنین موضوع ظریفی ابتدا تبریک و سپس خسته نباشید گفت.
مطلب دیگر، استعاره های زیبایی است که در این قصه ها به کار رفته است. دربین تمام قصه ها قصۀ «وقتی باد پاییزی آمد» از همه بهتر این موضوع را نشان می دهد. در این قصه، فرا رسیدن پاییز به زیبایی با آمدن باد پاییزی و شیطنتهای او توصیف می شود. این قصه یکی از آثار کم نظیر در استفاده از استعاره برای کودکان است. مثال دیگر، می تواند قصۀ «کرمها قهر، پروانه ها آشتی» باشد که به خوبی دگر دیسی پروانه را با زبان استعاره برای بچه ها شرح می دهد.
تصویر سازی این مجموعه هم هوشمندانه انتخاب شده و با اینکه تنها در یک جا (گل آفتابگردان در قصۀ آشیانه ای برای گنجشک) به طور آشکار از شاخصه های نقاشی ایرانی استفاده شده است، اما در تمام تصاویر روح ایرانی جریان دارد. این به آن علت است که در تصویر سازی این قصه ها از اصول نقاشی ایرانی استفاده شده است نه از المانهای آن. تمام تصاویر این مجموعه به صورت تخت و بدون پرسپکتیو ارائه شده و مانند مینیاتور تمام اجزا چه در نمای جلو و چه در دوردستِ تصویر، دارای جزئیات کامل است. همچنین تمام حالات با اغراق تمام مطرح می شود. (توجه کنید به نگاه مغرور گل رز در قصۀ «هرکسی جای خودش» و یا خانم موش صحرایی در قصۀ «هیچ جا مثل خانه نیست» که یک تازه به دوران رسیدۀ تمام عیار است)
نکتۀ دیگری که در مورد نقاشی ها می توان بیان کرد سهل الوصول بودن آنها برای بچه هاست. تصاویر به قدری ساده شده اند که هر کس می تواند اشکال اصلی مانند دایره مثلث و غیره را در آنها ببیند و مانند آنها را بسازد. همچنین حالات چهره مثل خشم، ناراحتی و شادی به خوبی در آن نمایان است. مانند کرمهای قصۀ «کرمها قهر، پروانه ها آشتی» که با چند دایره درست شده اند.
در هر یک از این قصه ها یکی از حروف الفبا شاخص شده و با رنگ قرمز چاپ گردیده است. که این هم به جای خود کاری درخور است. زیرا پیدا کردن کلماتی که حروفی خاص درآن باشد و ساختن یک قصه با آنها دشواریهای خاص خود را دارد. بخصوص در مورد حروفی مانند «ژ» و «ظ» و ... که کلمات کمی با آنها ساخته می شود.
به عنوان نقاط ضعف مجموعه هم می توان به فونت ناآشنا، و صحافی ناهمگون کتابها اشاره کرد که انتظار می رود در چاپهای بعدی اصلاح شود.
هر کتاب از این مجموعه در ۱۲ صفحه با کاغذ گلاسه و چاپ چهار رنگ ارائه گردیده است. این مجموعه چهل جلدی در کیفی مقوایی با قیمت ۱۶۰۰۰ تومان در اختیار مصرف کنندگان است. هرچند در نگاه اول قیمت آن قدری زیاد به نظر می رسد، اما این مجموعه شروع خوبی است برای کتابخانه دار شدن کودکان ما.
در پایان می توان گفت مجموعۀ قصه های خانۀ بی بی رعنا یکی از جدی ترین کارهایی است که تا به حال برای کودکان انجام شده است. امیدواریم کارهای بهتری از این انتشارات را در آینده شاهد باشیم.
● CD یا کتاب؟
درنمایشگاه کتاب بسیار پیش می آمد که خریداران کتاب وقتی مجموعۀ چهل جلدی (منظور مجموعۀ «قصه های خانۀ بی بی رعنا» است) و قیمت ۱۶۰۰۰ تومانی آنرا می دیدند از ما سراغ CD کار را می گرفتند. متأسفانه CD امروز به یکی از معضلات تربیتی در خانواده های ایرانی تبدیل شده است. این سخن به معنای رد CD نیست، که این هم به نوبۀ خود یکی از حاملان اطلاعات است. اما چند نکتۀ ظریف در این میان مطرح است که بدون توجه به آن نمی توان CD برای کسی تجویز کرد.
اغلب آنهایی که به دنبال CD هستند در واقع قصد آنرا دارند که کودک خود را پای CD بنشانند و خود به کارهایشان برسند و البته چه بهتر که این CD چیزی هم به کودک بیاموزد. این بسیار مسئله مهم و خطرناکی است؛ چرا که کودک در آن سن نیاز به ارتباط با والدین خود دارد و CD این حق را از او می گیرد. این در حالی است که مادر برای خواندن کتاب مجبور است کودک را در آغوش بگیرد و کتاب را در مقابل او باز کند و برایش بخواند. این موقعیت بهترین و سازنده ترین حالتی است که می تواند در رشد کودک تأثیر مثبت داشته باشد. چند فاکتور در این موقعیت اهمیت دارد. اول اینکه تماس فیزیکی مادر و فرزند آرامشی در کودک بوجود می آورد که بسیار برای او دلنشین است و در رشد شخصیت او نقش مهمی دارد؛ به او اعتماد به نفس می دهد، از بوجود آمدن عقده های عاطفی و شخصیتی در آینده جلوگیری می کند و هزاران فایدۀ دیگر. و بعد کودک در این موقعیت مشارکت دارد و احساس بودن می کند. او می تواند در امر کتابخوانی همراه مادر باشد و درک مطلبش از کتاب چندین برابر می شود. این زمان مناسبترین زمان برای یاد دادن نکات اساسی به کودکان است، چرا که تمرکز کودک در این حالت در نهایت خود قرار دارد. چنین مادری می تواند ادعا کند که فرزندش را خودش بزرگ کرده است. مادرانی که این موقعیت را تجربه کرده اند می دانند که چه لذتی در پس آن نهفته است. وقتی مادری کودکش را به CD می سپارد و به دنبال کارهای مهمتر می رود، (البته اگر کاری مهمتر از تربیت فرزند وجود داشته باشد) چند سال بعد که نوجوانش دچار دردسرهای عاطفی و روانی می گردد و هر روز از خانوادۀ خود دورتر می شود، نمی تواند گله کند، چرا که CD کودکش را بزرگ کرده نه او.
دوم اینکه CD می تواند حامل همه نوع اطلاعات از صوتی، تصویری، نوشتاری و دیگر اطلاعات باشد. وقتی شما یک CD برای کودک یک سالۀ خود می خرید و البته در خرید آن بسیار هم دقت می کنید، در واقع مجوز ورود CD را به زندگی او صادر کرده اید و معلوم نیست دو فردای دیگر چه کسی چه مدل CD به دست بچۀ شما خواهد داد. و از انجا که CD ها جزو مدرنترین حاملان اطلاعات هستند و استفاده از آنها نیاز به تجهیزات و دانش فنی ویژه ای دارد و اغلب والدین از این دانش بی بهره اند، امکان کنترل CD های فرزندان برای والدین وجود ندارد. بنابر این نوجوانان حریص به مقولات مشکوک و ممنوع ، حاشیۀ امنیتی به نام CD دارند که بتوانند هرنوع خلافی را در آن تجربه کنند. این تجربیات می تواند شامل صحنه های مستهجن پرنو گرافیک باشد و یا بازی های خشن سرتاسر خونریزی.
مورد دیگر در دسترس بودن CD است. کودک هر زمان که بخواهد می تواند CD را در دستگاه وارد کند و از آن استفاده نماید، اما مادر همیشه وقت ندارد برای او کتاب بخواند. این امر کودک را قدر ناشناس بار می آورد، و رفته رفته کودک نسبت به همه چیز بی تفاوت می شود. این مسئله خود باعث دورتر شدن کودک از والدین خواهد شد. به خصوص در کشور ما که CD باقیمتی در حد مجانی در اختیار همگان است.
اوج فناوری در CD ها فراهم آوردن دنیای مجازی و رویایی است. CD ها این مکان مجازی و رویایی را برای کودک خلق می کنند. این امر باعث جهت دار شدن افکار کودک و مردن قوۀ خلاقه در او می گردد. در حالی که در مورد کتاب دنیای رویایی را کودک خود در ذهن می سازد و خلاقیت حرف اول را در آن می زند.
موارد دیگری را هم می توان ذکر کرد من جمله تنبلی کودک، چاقی مفرط، و تنهایی شخصیتی و غیره.
مطالبی که در این مقاله آمد سعی داشت حساسیت موضوع CD را بیان کند و الا CD حقیقتی است که خواسته و ناخواسته وارد زندگی ما شده است.

عزیز محسنی
شمارهٔ تماس: [phone]