سه شنبه, ۲۹ اسفند, ۱۴۰۲ / 19 March, 2024
مجله ویستا

مهد علیا


مهد علیا
ملک جهان خانم مهد ملقب به مهد علیا، دختر محمدقاسم خان پسر سلیمان خان اعتضادالدوله قاجار قوانلو و نوۀ دختری فتحعلی شاه به سال ۱۲۲۰ ق از بطن بیگم خاتون دختر فتحعلی شاه زاده شد. در سال ۱۲۳۴ ق با محمد میرزا نوۀ فتحعلی شاه و فرزند عباس میرزا ولیعهد بنا به وصیت آقا محمد خان ازدواج کرد.۱ ثمره این ازدواج یک پسر و یک دختر بود. پسر بعدها ناصرالدین شاه شد و دختر ملک‌زاده خانم ملقب به عزت‌الدوله که به عقد امیرکبیر درآمد و از او صاحب دو دختر شد.۲ همدم‌الملوک خانم زن مسعود میرزا ظل‌السلطان گردید و تاج‌الملوک خانم زن مظفرالدین شاه شد.۳
پس از مرگ فتحعلی شاه طبق اصل ۷ قرارداد ترکمن چای محمد شاه نوه فتحعلی شاه به سلطنت رسید.۴ اما از آنجایی که وی مردی بیمار، کم اراده و درویش مسلک بود، ملک جهان خانم که زنی باهوش و جاه طلب بود با استفاده از گذشت و اغماض همسرش به مداخله در امور سیاسی می‌پرداخت.۵ وی در این ایام از همدستی زنی زیرک از اهالی اورلئان به نام مادام حاجی عباس بهره‌مند بود.۶ مهد علیا با وجود اینکه پسرش (ناصرالدین شاه) ولیعهد رسمی مملکت بود، طرف مهر و محبت شاه قرار نداشت بلکه تا حدی منفور و مطرود وی بود، به همین علت دائماً در این وحشت به سر می‌برد که مبادا پسرش، به سلطنت نرسد و این وحشت موقعی که محمد شاه در ۶ شوال ۱۲۶۴ ق مرد به حداعلی رسید.۷ چون محمد شاه مرد مهدعلیا دو چادر یکی به رنگ سیاه و دیگری الوان روی هم سر کرده بود، وی گفت یکی برای عزای شوهرم است و دیگری برای سلطنت پسرم ناصرالدین شاه.۸
پس از درگذشت محمد شاه در قلعه محمدیه (در شمال غربی باغ فردوس تجریش)، مهدعلیا مادر ناصرالدین شاه تا رسیدن سلطان جدید از تبریز امور را در قبضه اقتدار خود گرفت. هر روز در تالار بزرگ قلعه، وزرا و مصادر امور به حضور می‌آمدند و مادر شاه از پشت پرده زنبوری راجع به کارها با آنان گفت و گو می‌کرد.۹ وی به دستیاری مادام حاجی عباس تا رسیدن ناصرالدین شاه از تبریز به پایتخت، با کفایت مخصوصی زمام امور را به دست گرفت و در اثر همین خودش خدمتی که مادام به مهدعلیا در رساندن ناصرالدین شاه به سلطنت کرده بود، ناصرالدین شاه هم اندکی پس از ورود، مادام حاجی عباس را با ماهی هزار فرانک حقوق به سمت مترجم رسمی اندرون مفتخر کرد و یک باب منزل به وی داد.۱۰
مهدعلیا چندین مهر برای زدن به زیر فرامین و احکام به نام خود کنده بود، و هر روز با این مهرها به دوستان خود مواجب و تیول خالصه می‌داد. پس از رسیدن ولیعهد به تهران و جلوس بر تخت، ناصرالدین شاه فرمان صدارت عظمای امیرکبیر را صادر کرد. امیرکبیر که صدراعظمی مدبر و قاطع بود، دست مهدعلیا را از مداخله در امور سیاسی کوتاه نمود، معروف است که مهدعلیا در ابتدای امر کوشش زیادی به کار برد تا امیرکبیر را دلداده خود نماید ولی امیر زیر بار نرفت و مهدعلیا که چنین دید راه دیگری در پیش گرفت و آن هم به ازدواج در آوردن دختر ۱۳ ساله خود ملک‌زاده خانم با امیرکبیر.۱۱
مهدعلیا همین که از روابط خود با امیرکبیر مأیوس شد به سمت میرزا آقاخان نوری رفت. مهدعلیا با همدستی میرزا آقا خان نوری و چند تن از رجال معزول علیه امیرکبیر نزد شاه سعایت و توطئه چینی کردند که در نهایت منجر به عزل و سپس قتل وی گردید و دقیقاً چهل روز پس از تبعید امیرکبیر به کاشان در شبی که جشن عروسی علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه با سلطان خانم بود، شاه پس از نوشیدن شراب مفصل مست لایعقل شد و سپس مهدعلیا موقع را مغتنم شمرده فرمان کشتن میرزا تقی خان را خطاب به حاج علیخان حاجب‌الدوله، از فرزندش گرفت.۱۲
پس از قتل امیرکبیر به سفارش و خواهش مهدعلیا، میرزا آقاخان نوری به صدارت رسید. در این دوره هم مهدعلیا مانند گذشته در امور سیاسی مداخله می‌کرد و تا پایان عمر نفوذ و قدرتش در دستگاه دولت و دربار کم و بیش ادامه داشت تا اینکه در سال ۱۲۹۰ ق در حالی که ناصرالدین شاه در سفر فرنگ بود در سن ۷۰ سالگی درگذشت.۱۳
«هنگامی که مهدعلیا به رحمت ایزدی پیوست، نعش آن مرحومه را در شبستان مسجد جامع سلطانی به طور امانت نهادند تا موکب همایونی مراجعت کند. ذات مقدس همایون که از این قضیه به هیچ وجه آگاهی نداشتند، بعد از استماع خبر، بی نهایت متأثر گشتند و روز پنج شنبه دهم شعبان، وی با حالت عزا به محل امانت جنازه تشریف بردند. ناصرالدین شاه متجاوز از یک ساعت بر جنازه مادر گریست و سپس دستور داد که جنازه وی را با کمال عزت و جلال به حرم حضرت معصومه در قم حمل نموده و در مقبره محمد شاه قاجار دفن نمایند».۱۴
مرگ مهدعلیا به تاریخ ۱۲۹۰ ق نقطه عطفی در زندگی ناصرالدین شاه بود، چون شاه را از مخمصۀ رابطه بغرنج با مادری سلطه جو آزاد ساخت. هیچ زنی در دوران قاجاریه مانند او در پی کسب قدرت نبود، او زنی زبردست و سیاس با استعداد سیاسی، شخصیت بسیار قوی و غرور خانوادگی و بهتر از هر کسی معرف جریان نهفته مادرسالاری در میان اشراف قاجار بود.۱۵
میراندا حبیبی
۱. بنفشه حجازی، تذکره اندرونی شرح احوال و شعر شاعران زن در دوره قاجار تا پهلوی اول (تهران، انتشارت قصیده سرا)، ص ۲۲۳.
۲. عبدالحسین نوایی، شرح حال عباس میرزا ملک آراء برادر ناصرالدین شاه شامل قسمت مهمی از وقایع سلطنتی این پادشاه (تهران، شرکت سهامی چاپ، ۱۳۲۵ ش)، ص ۱۵۲.
۳. عبدالحسین نوایی، تلمیح معاصر ایران: مجموعه مقالات (تهران، مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی، ۱۳۶۸)، ج۵، ص ۲۵.
۴. باقر عاقلی، خاندانهای حکومتگر ایران، قاجار ـ پهلوی (تهران، انتشارات زورا، ۱۳۶۶)، ج۱، ص ۲۰۹.
۵. بنفشه حجازی، تذکرة اندرونی، ص ۲۲۴.
۶. اسماعیل نواب صفا، شرح حال فرهاد میرزا معتمدالدوله (تهران، انتشارات زورا، ۱۳۶۶)، ج۱، ص۲۰۹.
۷. اسماعیل نواب صفا، شرح حال فرهاد میرزا معتمدالدوله، ص ۲۰۱.
۸. ناصر نجمی، طهران عصر ناصری (تهران، انتشارات عطار، ۱۳۶۷) ص ۵۴۳.
۹. دوستعلی خان معیرالممالک، رجال عصر ناصری (تهران، انتشارات نشر تاریخ ایران، ۱۳۶۱)، ص
۱۰. اسماعیل نواب صفا، شرح حال فرهاد میرزا معتمدالدوله، ج۱، ص ۲۱۰.
۱۱. ناصر نجمی، طهران عصر ناصری، ص ۵۴۳.
۱۲. همان منبع، ص ۵۴۴.
۱۳. بنفشه حجازی، تذکرة اندرونی، ص ۲۲۴.
۱۴. عبدالحسین نوایی، مهدعلیا به روایت اسناد (تهران، انتشارات اساطیر، ۱۳۸۳) صص ۱۳۱ و ۱۳۲.
۱۵. عباس امانت، قبله عالم ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران، ترجمه: حسن کامشاد (تهران، انتشارات کارنامه، مهرگان، ۱۳۸۳) ص ۲۰۲.
منبع : ماهنامه بهارستان


همچنین مشاهده کنید