ساختمان هایی از جنس آجر به نازکی شیشه معیارهای ساخت و ساز را مطابق استاندارد جهانی تغییر دهیم

هر ساله بین ۷۰ تا ۷۵ زلزله ویرانگر در سراسر جهان رخ می دهد که برخی از آنها خسارات و تلفات بسیار زیادی به بناهای نامقاوم وارد می کنند. قدرت تخریبی یک زمین لرزه شدید به تنهایی برابر قدرت چند صد بمب اتمی است. یک انفجار هسته ای کوچک که با استفاده از ۳ کیلو تن ماده «تی ان تی» انجام می شود، باعث زمین لرزه ای به قدرت ۴ در مقیاس ریشتر می شود که نسبتاً لرزش خفیفی به حساب می آید. به کار بردن ۶۰۰ تا ۲هزار کیلو تن ماده «تی ان تی» باعث پدیدار شدن تکانی به قدرت ۷ ریشتر خواهد شد. این اطلاعات به جهت ایجاد رعب و وحشت نیست، بلکه تلنگری بر ذهن بشر است تا اعتقاد پیدا کند با فراگیری آموزش های مناسب، می تواند فعالیت های خود را به گونه ای سامان دهد که علاوه بر کاهش میزان خسارات زمین لرزه، در شرایط اضطراری توانایی خودامدادی داشته باشد. بدون شک یکی از راه های کاهش خسارات ناشی از زمین لرزه، ایجاد فرهنگ ایمن سازی شهرها در برابر این رویداد طبیعی است. در اجرای سیاست های ایمن سازی شهرها، مردم، مدیران شهری و مسئولان دولتی باید مشارکت و تعهد کافی داشته و دانش لازم را کسب کنند.
می توانید خشکی های زمین (پوسته جامد) را مانند پازلی فرض کنید که بر روی مواد مذاب زیرین (گوشته) در حال سر خوردن هستند. این لغزش ها اگرچه با مقیاس زمانی سال و ماه بسیار ناچیزند، ولی مقیاس زمانی زمین شناسی (میلیون ها سال) سبب جابه جایی قاره ها و تغییرات آب و هوایی می شوند.
بر همین اساس زمین شناسان معتقدند در ابتدا کل خشکی ها به هم پیوسته بوده اند که بعدها براثر جابه جایی از هم جدا افتاده و قاره ها شکل گرفته اند. چنین لغزش هایی همیشه ادامه دارد.
نقاطی از زمین که دائماً دستخوش پدیده زلزله هستند، اغلب در مرز چنین جابه جایی هایی واقع شده اند. چنین فرآیندی را حرکت های «تکتونیکی» می نامند. انرژی عظیمی که از مواد مذاب زیرین نشأت گرفته، به سمت لایه های بالایی فشار وارد کرده و راهی برای آزادی می جوید. در ناحیه شکستگی سنگ ها (گسل ها) این انرژی آزاد شده و تکان های شدید رخ می دهند.
به این گونه زلزله ها، زلزله های زمین ساختی نیز گفته می شود که از دو نوع دیگر زلزله های آتشفشانی و زلزله های رمبشی (سقوطی) که مربوط به شکستگی و فرو ریختن حفره های آهکی است، متداول ترند. کانون جابه جایی وقتی در زیر اقیانوس باشد، «سونامی» ایجاد می کند. بنابراین، اغلب زلزله ها و نیز زلزله هایی که در ایران رخ می دهد، از نوع زمین ساختی و مربوط به نقاط زلزله خیز جهان هستند.
● نکات ساده ایمنی و معجزه بزرگ زنده ماندن
آزاده فرهادی پور یک شهروند تهرانی از خاطره رعب آور زلزله خفیف چند سال پیش تهران این گونه می گوید: «ظهر روز تعطیلی بود. تلویزیون فیلم سینمایی... را نشان می داد. دخترم و شوهرم مشغول تماشا بودند، من هم در آشپزخانه ظرف می شستم. در حال و هوای خودم بودم که یک مرتبه متوجه شدم انگار دیوارها حرکت می کنند و جلوتر می آیند. آپارتمان ما بسیار سست ساخته شده، هر وقت حرکت تندی در راه پله ها رخ دهد، تکان های شدید ساختمان کاملا محسوس است. اما آن تکان ها بسیار شدیدتر بودند. یک لحظه صحنه های زلزله بم که چند ماه قبل تر رخ داده بود و دائماً تلویزیون نشان می داد، جلوی چشمم آمدند، فریاد زدم، دست دخترم را گرفتم و به سمت در آپارتمان فرار کردیم. روی پله چهارم پایم لغزید و چند پله را سر خوردم. پایم به شدت ضرب دید و تا ۵ دقیقه اشک می ریختم.»
مریم که حالا سال اول دبیرستان است در ادامه صحبت های مادرش می گوید: «کار مادرم یک عکس العمل از روی ترس بوده است. اما درستش این بود که بی حرکت در چهارچوب فلزی در آشپزخانه می ایستاد و من و پدر هم زیر میز ناهارخوری پناه می گرفتیم. این اطلاعات اگرچه در نگاه اول بسیار ساده به نظر می رسند، ولی واقعاً دانستنشان الزامی است. دبیرمان در مدرسه می گفت: یک دانش آموز بمی که اعضای خانواده اش را از دست داده بود، به خاطر آموزش های مدرسه در هنگام وقوع زلزله میان چهارچوب فلزی در پناه گرفته و چون سرش از ضربات محفوظ مانده، جان سالم به در برده است!»
● تجربه های تلخ و بی اعتنایی به ایمن سازی در برابر زلزله
ایران در ردیف ۱۰ کشور بلاخیز جهان قرار دارد. نگاهی به تاریخچه وقوع زمین لرزه ها، گواه آن است که به طور متوسط هر ۱۰ سال یک زلزله شدید، با بزرگی قابل توجهی در سطح کشور رخ می دهد. در فاصله بین دو زمین لرزه بزرگ، وقوع زلزله های متوسط منجر به بروز خسارت های مالی و جانی قابل توجه می شود. معمولا زلزله های شدید محدوده ای از مناطق شمال، شمال شرق، شمال غرب و بخشی از سرزمین های جنوب شرق کشور را دربرمی گیرد. فاصله زمانی وقوع زلزله در این مناطق به نسبت طولانی و بزرگی زلزله بالاست. اما در سرزمین های اطراف رشته کوه زاگرس، فاصله زمانی وقوع زلزله کوتاه و شدت آن کمتر می باشد.
عباس کنگی دکترای زمین شناسی شاخه تکتونیک در این باره توضیح می دهد: «با در نظر گرفتن خصوصیات لرزه ای فلات ایران و موقعیت جغرافیایی شهرهای پرجمعیت، احتمال رویداد زمین لرزه در اکثر نقاط، به استثنای بخش هایی از کویر لوت و جلگه خوزستان وجود دارد. بنابراین چاره ای نیست جز آن که برای مقابله با مخاطرات زلزله، با به کار بستن تمهیدات لازم و اجرای راهکارهای مناسب، میزان خطرپذیری شهرها و روستاهای کشور در برابر زلزله کاهش یابد.»
این استاد دانشگاه در ادامه می گوید: «شرایط موجود حکایت از آن دارد که از زلزله های بزرگ دهه های اخیر درس نگرفته ایم و با وجود تجربه های دردناکی چون زلزله بوئین زهرا در سال ۱۳۴۱، زلزله طبس در سال ۱۳۵۷، زلزله رودبار در سال ۱۳۶۹ و زلزله بم در این اواخر همچنان با فقر ساختارهای مورد نیاز برای برنامه ریزی و اجرای تمهیدات لازم در ایمن سازی شهرها مواجه هستیم.
هرچند این خلاء بزرگ در سال های اخیر به ویژه بعد از زلزله بم و زمین لرزه بلده مورد توجه قرار گرفته، اما واقعیت آن است که هنوز در ابتدای مسیر تحقق جامعه ای ایمن در برابر حوادث و بلایای طبیعی قرار داریم.»
وی تأکید می کند: «قدر مسلم پیمودن این راه دشوار در زمانی کوتاه مقدور نمی باشد، اما باید در گام نخست، برنامه های دقیق و منظمی با راهکارهای اجرایی در این بخش تدوین شود، تا راه برای پیشبرد طرح های علمی و استفاده از تجربیات داخلی و جهانی هموار شود.»
● وقتی سودجویان دام مرگ می تنند
اخبار، صحنه های دلخراش فرو ریختن یک ساختمان مسکونی را نشان می دهد. جالب این جاست که عملیات بنایی در خانه کناری انجام می شده که با برخورد اولین کلنگ به دیوار، خانه همسایه دچار ریزش و تخریب شده است!! بافت فرسوده، مصالح نامناسب، ساخت غیراصولی، عدم رعایت نکات ایمنی ساخت و ساز و... ده ها علت آشنای وقوع چنین حوادثی در گوشه و کنار کلانشهری چون تهران است که هر چند وقت یکبار رخ می دهند. حال تصور کنید سرنوشت چنین سازه هایی دربرابر زلزله های احتمالی چه خواهد بود؟
محمد کاظم شربت دار، استاد دانشگاه سمنان و دکترای عمران با اشاره به این که سه پارامتر ایمنی و مقاوم سازی سازه، سرویس دهی مناسب ساختمان (سازه و هر پروژه عمرانی دیگر) و اقتصادی بودن پروژه از معیارهای مهمی هستند که هر طراح و مهندسی باید مدنظر قرار دهد، می گوید: «در بحث ایمن سازی باید بتوانیم برای وقوع احتمالی هر پدیده ای- بارهای ثقلی اضافه را برای آن ساختمان محاسبه کرده و براساس این محاسبات بسازیم. وقوع زلزله مثل احتمال پیش بینی وقوع بارش برف سنگین در یک منطقه نیست، که بگوییم مثلا بارش برف چند سانتی در منطقه ای چون بندرعباس اصلا اتفاق نمی افتد و اگر به گونه ای معجزه آمیز رخ دهد، نقص بزرگی بر کار سازنده نخواهد بود که بارهای اضافی را برای ساختمان در چنین شرایطی پیش بینی نکرده است.
زلزله اگرچه با پشت سر گذاشتن یک دوره ۱۰۰ تا ۵۰۰ ساله از نو اتفاق می افتد، با این حال ترس از وقوع به ویژه در مناطق زلزله خیز ایران هر لحظه وجود دارد. هیچ کس به طور قطع نمی تواند بگوید چه سالی و چه زمانی رخ می دهد؟ پس باید همیشه آماده باشیم. یکی از نکات مهم این است که آئین نامه های ساخت و ساز ما مطابق علم روز باشد. متاسفانه همیشه از اطلاعات روز در زمینه تنظیم آئین نامه ساخت و ساز فاصله داریم و تنها به اقتباس از منابع خارجی اکتفا می کنیم.»
دکتر شربت دار با اشاره به این که عمده نگرانی ها در مورد ساخت و سازهای خصوصی و خانه های مسکونی است، چرا که اغلب پروژه های ساختمانی دولتی و اداری توسط مشاورین مجرب ساخته می شوند، می گوید: «در بخش خصوصی بحث هزینه های اجرای پروژه در اولویت قرار می گیرد، بنابراین سازندگان در خیلی از موارد به خاطر سود اقتصادی، کم کاری می کنند. مشکل وقتی دو چندان می شود که منطبق بر یک آئین نامه استاندارد ساخت و ساز انجام نشود. در برخی کمیته های تخصصی که با سایر دوستان نقشه ها را بررسی می کنیم، اغلب می بینیم که حتی حداقل ها را رعایت نکرده اند.»
این استاد دانشگاه چندین راهکار برای بهبود وضعیت ساخت و ساز ارائه می دهد و می گوید: «باید نظام مهندسی، سطح علمی طراحان را سنجیده و تأیید کند. متاسفانه خیلی از طراحان که فاقد بار علمی لازمند، در این صنف فعالیت دارند و کسی هم رسیدگی نمی کند.
مصالح ساختمان باید مناسب باشد تا نگرانی طراح و سازنده به حداقل برسد. متاسفانه خیلی از این مصالحی که ما استفاده می کنیم، استاندارد نیستند. این باعث می شود که کیفیت ساخت و مقاوم بودن ساختمان زیر سؤال برود. اگرچه در سال های اخیر کارهایی صورت گرفته، ولی همچنان با استانداردهای جهانی فاصله داریم.
در بخش اجرا با فرض این که طراحی درست انجام شده و مصالح مناسب به کار رفته باشد، نیرو و کارگران ماهر آموزش دیده لازم است. در حال حاضر قسمت عمده کارگران ساختمان تنها براساس تجربه کار می کنند. تجربیاتی که گاه متعلق به چندین سال پیش هستند و امروزه نادرست بودن آنها از نظر علمی ثابت شده است. به هر حال این قشر - که تعدادشان هم کم نیست- چرخه اقتصادی را می چرخانند و نمی توان آنها را کنار گذاشت، اما می توان تمهیداتی اتخاذ کرده و آموزش هایی مطابق یافته های علم روز به ایشان داد. از سوی دیگر این کارگران یک نفر ناظر به نام پیمانکار دارند. متاسفانه باید گفت این افراد نیز یا از روی عدم آگاهی (نداشتن علم روز) و یا به دلیل سودجویی خیلی از نکات ایمنی را رعایت نمی کنند. چنانچه از روی سودجویی باشد باید از طریق قانون مقابله کرد.»
● اپیدمی ساخت و سازهای غیراستاندارد
رویداد زمین لرزه های بزرگ علاوه بر تلفات و خسارات، ترس عمومی را در شهرهای پرجمعیت از جمله تهران می پراکند. به علاوه رویداد دو زمین لرزه بم و بلده در فاصله زمانی نزدیک، ترس و نگرانی مردم را افزایش داده است. هر چند زمین لرزه بم، شهری با قدمت بیش از ۲۰۰۰ سال را در ظرف تنها ۱۲ ثانیه ویران کرد، اما اثرات و تبعات اجتماعی، اقتصادی، روانی و... آن تا سال ها احساس خواهد شد. در حال حاضر این سؤال پیش می آید که از حدود ۵۰۰ شهر و چندین هزار روستای کشور، به راستی کدام یک از آنها شرایطی بهتر و برتر از بم دارند؟
عباس کنگی، دکترای زمین شناسی می گوید: «بدون شک، اگر چنین زلزله ای در شهرستان های پرجمعیت تر اتفاق می افتاد، وضع به مراتب اسفناک تر بود. به طور مسلم، کلیه شهرها و شهرستان های کشور و حتی شهرهای بزرگ و پرجمعیت همچون تهران، تبریز، مشهد و... در زمینه استانداردهای ساخت و ساز شهری دچار مشکلاتی هستند.»
وی ادامه می دهد: «بنابراین از هم اکنون قابل پیش بینی است که رویداد زمین لرزه هایی با قدرت کمتر و یا بیشتر از زلزله بم، در هر یک از شهرهای پرجمعیت، تکرار فاجعه بم را به همراه خواهد داشت. زلزله بم، گذشته از آثار و تبعات دلخراش و ناراحت کننده، بار دیگر زنگ زلزله را در کشور ما به صدا درآورد و فرصتی ایجاد کرد تا با تجربه های به دست آمده، در بخش ساخت و ساز، ایمنی اماکن عمومی و تامین تجهیزات و امکانات در مراحل آمادگی، پیشگیری، مقابله و بازسازی اقدام کنیم. به این منظور باتوجه به شاخص های اصلی از جمله پایین بودن مقاومت ساختمان ها، سطح پایین آمادگی عمومی و ویژگی های لرزه خیزی پهنه ایران، می توان برنامه های پیشگیری و آمادگی در برابر زمین لرزه را اولویت بندی کرد.»
این استاد دانشگاه با توضیح شرایط زلزله خیزی کلانشهر تهران به حساسیت اقدامات ضربتی تأکید کرده و می گوید: «در این میان تهران نیز، نه تنها از خطر زلزله ایمن نیست، بلکه طبق بررسی ها و پیش بینی های انجام شده، باید خود را برای زلزله ای ویرانگر با قدرت بالای ۷ درجه در مقیاس ریشتر آماده کنیم. تجزیه و تحلیل های آماری حکایت از آن دارد که به طور متوسط هر ۲۱۲ سال زلزله ای ویرانگر به بزرگی ۷.۱ ریشتر در ناحیه تهران رخ می دهد. براساس اطلاعات تاریخی، آخرین زمین لرزه حدود ۱۷۸ سال پیش اتفاق افتاده است. به علاوه رویداد زمین لرزه نوزدهم اسفند ماه ۱۳۸۲ به بزرگی ۱.۴ ریشتر در محدوده شهر تهران، به مثابه یک هشدار و آماده باش برای این بلای طبیعی است تا بیش از پیش خطر قریب الوقوع یک زلزله ویرانگر را احساس کنیم. باید توجه داشت که آمادگی در برابر زمین لرزه برای هیچکدام از شهرهای کشور، قابل اغماض نیست و امکان وقوع زمین لرزه برای کلیه شهرها وجود دارد. البته آثار و تبعات آن برحسب موقعیت جغرافیایی، ژئوفیزیکی و همچنین مسائل شهری متنوع خواهد بود. شهر تهران به عنوان پایتخت ایران و پرجمعیت ترین کشور دارای حساسیت ها و شرایط ویژه ای می باشد. در چنین شرایطی رشد بی رویه ساخت و سازهای مسکن که اغلب آنها از نظر کیفیت در شرایط نامناسب قرار دارند، باعث شده ترس از رویداد فاجعه ای بزرگ بیشتر از جنبه انسانی مورد توجه قرار گیرد.»
ایران جزو کشورهای پرخطر و حادثه خیز جهان بوده و همه ساله هزاران نفر در جریان وقوع بلایای طبیعی جان خود را از دست می دهند.در این میان زمین لرزه سهم بزرگی از تلفات و خسارات را برعهده دارد. به عنوان مثال از سال ۱۳۰۰ (هـ.ش) تاکنون حداقل ۳۰ زمین لرزه مهم در ایران روی داده که قدرت ۱۹ مورد آنها بین ۶ تا ۸ ریشتر بوده است، یعنی به طور متوسط هر ۵ سال شاهد رویداد یک زمین لرزه بزرگ بوده ایم. باید توجه داشت که در زمان وقوع زمین لرزه، انعطاف ناپذیری ساختمان سبب افزایش نیروهای درونی و ظهور خسارات ناگوار می شود، اما ساختمان های شکل پذیر به دلیل توانایی تحمل مقدار زیادی از تغییر شکل، در مقابل زمین لرزه مقاوم تر هستند. به این منظور استفاده از تجهیزات در جهت کاهش لرزش های ساختمان نقش اساسی در تقلیل خسارات ناشی از زمین لرزه دارد. این تجهیزات با جذب انرژی ناشی از زمین لرزه میزان ارتعاشات ساختمان را کاهش می دهد. امروزه در کشورهای پیشرفته نصب وسایل جذب کننده لرزش در ساختمان ها به عنوان یکی از سیستم های مقاوم سازی مورد استفاده قرار می گیرد. بنابراین برای داشتن یک خانه ایمن در برابر زمین لرزه بایستی ساختمان توسط کارشناسان باتجربه مورد ارزیابی قرار گیرد. سپس با به کارگیری راه حل های ارائه شده نسبت به مقاوم سازی ساختمان و نصب تجهیزات نگهدارنده اقدام شود. به این ترتیب علاوه بر تقویت بخش های نامقاوم ساختمان توصیه های مناسبی در اختیار شما قرار می گیرد که ایمنی منزل شما را افزایش می دهد.
تحقیقاتی که درباره حدود ۳۰ هزار زلزله در سراسر جهان صورت گرفته مؤید این نظر است که بیشتر زلزله های شدید بر روی دو کمربند رخ می دهند. یک کمربند که در امتداد سواحل غربی آمریکای جنوبی و شمالی قرار داد و کمربند دیگر از حوالی مدیترانه شروع و پس از گذشتن از ترکیه، ایران و افغانستان به جنوب شرقی آسیا می رسد. علاوه بر دو کمربند فوق که نقاط اصلی زلزله های شدید و مخرب جهان بر روی آنها واقع شده اند، در نقاط دیگری نیز زلزله های خفیف و کوچک رخ می دهند که به علت دامنه تأثیر محدود، از قدرت تخریب بالایی برخوردار نیستند. ایران جزء ۱۰ کشور زلزله خیز دنیا قرار گرفته و در این ردیف نام کشورهایی چون ایتالیا، یونان، ترکیه، چین، ژاپن، فیلیپین، هندوستان، هند و چین و نیوزلاند و قسمت هایی از آمریکای شمالی و جنوبی و نیز آمریکایی مرکزی به چشم می خورد.
اما چرا کشور ما زلزله خیز است؟ ایران تحت تأثیر چین خوردگی های آلپ (دوران سوم زمین شناسی- سنوزوئیک) قرار گرفته و در نتیجه کوه های البرز و زاگرس در ایران به وجود آمده و این کوه ها از لحاظ زمان زمین شناسی جوان و فعال هستند. درواقع زلزله های ایران مربوط به فعالیت های حاشیه چین خورده آلپ و هیمالیا بوده که ادامه کمربند مدیترانه است. از طرفی ایران از نظر زمین شناسی بین دو صفحه عربستان و شوروی سابق قرار دارد. حرکت این صفحات نیز ایجاد زلزله می کند و البته اکثر زلزله های ایران هنگامی رخ می دهند که گسل های قدیمی فعال شده و شروع به حرکت و جابه جایی می کنند.
● آموزش های زنگ زلزله را در مدارس جدی بگیریم
آگاهی و آشنایی با شیوه های صحیح آمادگی در برابر زمین لرزه، می تواند علاوه بر کاهش مرگ و میر و خسارات وارده، باعث ارتقای کیفیت امدادرسانی و مهم تر از همه آمادگی دائمی مردم در برابر رویدادهای طبیعی شود.
در بیشتر کشورهای لرزه خیز جهان، سازمان مدیریت اضطراری طی ۷۲ ساعت پس از رویداد مصیبت بار از افراد آسیب دیده محافظت می کند. به علاوه مدیریت اضطراری، اطلاعات مورد نیاز آسیب دیدگان را در اختیار آنها قرار داده و به منظور جلوگیری از خطرات احتمالی، کلیه مواد مورد نیاز از جمله غذا، آب و تجهیزات مورد نیاز آسیب دیدگان را کنترل و توزیع می کند، اما سازمان های امدادرسانی نمی توانند همه آسیب دیدگان را فوری نجات دهند. بنابراین شما با ایجاد آمادگی قبلی در برابر حوادث می توانید تا زمان رسیدن گروه های امداد به خانواده خود و دیگران کمک کنید. به این ترتیب خانواده شما دارای آمادگی بیشتری برای رویارویی در برابر حوادث طبیعی خواهند بود.
لیلا هاشمی دانش آموز سال دوم متوسطه در مورد زنگ زلزله در مدارس و آموزش های این چنینی توضیح می دهد: «به طور کلی می توان راه های ایمنی مربوط به زلزله را به سه قسمت قبل، هنگام و بعد از وقوع زلزله تقسیم کرد. در مدرسه آموخته ایم که بیشتر مرگ و میرها ناشی از اصابت اشیاء سنگین و اجزای ساختمان به ناحیه سر و یا شکسته شدن و پاشیده شدن شیشه هاست. باید محل خواب خود را دور از پنجره ها، آیینه ها، قاب عکس ها و اشیاء بزرگی مانند کمد، قفسه کتاب ها انتخاب کنید و زیر اشیاء آویخته از سقف مثل لوسترها، چراغ ها، گلدان های آویز و... نخوابید. لوازم و اشیاء سنگین مثل تلویزیون، یخچال، کمد، آبگرمکن و... را حدالامکان در جای خود محکم کنید. اشیاء سنگین را از طاقچه برداشته و در قفسه های پایین قرار دهید. اشیاء و بطری های شیشه ای را در محلی امن قرار دهید تا هنگام زلزله شکسته و پراکنده نشوند. کلیه راه های خروجی را خلوت کرده و شناسایی کنید. از محل کپسول های ضد حریق اطلاع پیدا کنید. ضروری است همه اعضای خانواده تعلیمات کمک های اولیه را فراگرفته و به دیگران نیز بیاموزند. یک جعبه کمک های اولیه را در محل امنی مخفی کنید تا در صورت وقوع زلزله مورد استفاده قرار گیرد.»
این دانش آموز آگاه به نکات ایمنی در زمان وقوع زلزله، می گوید: «به هر جهت آرامش خود را حفظ کرده و به سمت درهای خروجی هجوم نبرید. اگر در مدرسه باشیم می توانیم زیر میزها پناه بگیریم.»
از این دانش آموز سؤال می کنم: آیا همکلاسی هایت آموزش های زنگ زلزله را جدی می گیرند؟
وی پاسخ می دهد: «وقتی دبیر اهمیت موضوع را برای بچه ها توضیح داد و چند صحنه ای از زلزله بم را توصیف کرد و گفت؛ اگر بچه های بم همین نکات ساده را می دانستند، شاید تعداد زیادی از آنها جان سالم به در می بردند، همگی به دقت گوش دادیم و در خانه نیز آنچه را که آموخته بودیم برای بقیه اعضای خانواده تعریف کردیم.»
● کمیته آمادگی مدرسه در برابر زلزله
عباس کنگی زمین شناس نیز با اشاره به ضرورت مقاوم سازی ساختمان از جمله مدارس که امروزه یکی از دغدغه های مهم آموزش و پرورش به حساب می آید و در عین حال به دلیل کمبود بودجه کاملا راکد مانده است، می گوید: «بدون شک در جوامع مورد تهدید زمین لرزه، ساخت و ساز مقاوم از ضروریات است و البته مدارس نیز باید جدی گرفته شوند باتوجه به تمرکز زیاد بچه ها در محیط محدود مدرسه، آسیب ناشی از زمین لرزه خسارات و تلفات سختی به مدارس وارد می کند. به علاوه طی مدت زمانی که به دلیل ویرانی ناشی از زمین لرزه مدارس تعطیل می شود، آموزش به تعویق افتاده و اختلال اساسی در روند آموزشی کودکان ایجاد می شود. به دنبال زمین لرزه به علت کمبود منابع مالی، مرمت و بازسازی مدارس بسیار مشکل است. بنابراین زمانی که آموزش اجباری است، وظیفه اخلاقی جوامع ایجاب می کند، محیطی ایمن برای تحصیل و فعالیت بچه ها بسازند. از طرف دیگر در صورت مقاوم بودن مدارس در برابر زمین لرزه، می توان از ساختمان و حیاط آن به عنوان مرکز قابل اتکا برای اسکان موقت زلزله زدگان استفاده کرد.»
وی در ادامه می گوید: «برنامه آمادگی در برابر زمین لرزه باید به صورت یک برنامه ثابت در هر ناحیه و در دوره های زمانی مشخص اجرا شود. برای اجرای این برنامه ضرورت دارد در هر مدرسه یک کمیته آمادگی در برابر زمین لرزه تشکیل شود. وظیفه کمیته آمادگی مدرسه، اجرای تمرین آمادگی در برابر زمین لرزه، شناسایی و از بین بردن خطرات موجود و آماده کردن یک طرح واکنش و پاسخ در برابر زلزله است.»
کنگی پیرامون خطرات زمین لرزه در مدارس توضیح می دهد: «بررسی وضعیت دانش آموزان در چندین کشور پیشرفته حکایت از آن دارد که بیشترین صدمات وارد شده به دانش آموزان در طی رویداد زمین لرزه های بزرگ، مربوط به تمرکز افراد در محل های خروجی درها، مسدود شدن خروجی ها و یا فرو ریختن سایبان ها در محل درب خروجی بوده است. در این کشورها به دلیل مقاوم بودن ساختمان مدارس، خسارات ناشی از ریزش ساختمان مشاهده نشده است. تجربه نشان داده که طی رویداد زمین لرزه های شدید اکثر شیشه ها ترکیده و تا فاصله ۳متری به کف کلاس های درس پرتاب شده اند. این شیشه های فرو شکسته، در زمان رویداد زمین لرزه همانند قطعات خنجر به اطراف پرتاب شده و سبب آسیب دیدگی دانش آموزان می شوند. هرچند وسایل برقی آویزان از سقف خسارات بیشتری را تحمل کرده اند، اما اکثر لامپ های مهتابی نیز در اثر ارتعاشات ناشی از زمین لرزه از محل خود جدا شده و به کف کلاس پرتاب شده اند. به علاوه در اثر لرزش های ناشی از زمین لرزه کلیه وسایل موجود در کابینت ها و قفسه ها نیز در کف آزمایشگاه سقوط کرده اند. در آزمایشگاه های شیمی مدارس، شیشه های اسیدسولفوریک و دیگر موادشیمیایی موجود در قفسه های باز واژگون شده اند. نداشتن تهویه الکتریکی سبب شده بخارات سمی در ساختمان نفوذ کرده و خطرات جانی برای دانش آموزان ایجاد شده است. به علاوه شکسته شدن لوله های آب، سبب انتقال آب به طبقات پایین ساختمان و از کار افتادن سیستم کنترل کننده برق ساختمان شده است.»
● زلزله خطر نیست اگر آمادگی داشته باشیم
سطح ایمنی سازی و آمادگی در برابر زلزله برای کشورهایی چون ژاپن و کره آن قدر بالاست که با وقوع زلزله های ۷، ۸ ریشتری تعداد کشته شدگان به یک یا دو نفر بیشتر نمی رسد. این کشورها مرتباً آئین نامه های ساخت و ساز خود را با یافته های جدید مطابقت داده و موارد تازه ای را به جمع موارد قبلی اضافه می کنند. محمدکاظم شربت دار دکترای عمران توضیح می دهد: «در سال ۱۹۹۵ در کره زلزله ای رخ داد که به تخریب بسیاری از ساختمان ها و پل ها انجامید. کارشناسان این کشور از خودشان سؤال کردند: ما که برای دنیا آئین نامه ساخت و ساز می نویسم، پس چرا باید خودمان دچار این میزان خسارت و تلفات شویم؟ وقتی به دقت همه چیز را بررسی کردند، نکات جدیدی کشف شد که طی هیچ یک از زلزله های قبلی مشاهده نشده بود.
زلزله بم در ایران هم یک مورد خاص بود که انرژی با شتاب قائم ساختمان ها را از زمین جدا کرده و دوباره به زمین زد. از این موارد خاص نکاتی استخراج می شود که باید در آئین نامه گنجاند و در تجربه های آینده مجهزتر ظاهر شد. متأسفانه آئین نامه ساخت و ساز در ایران با نقص های عمده ای چون چند قدم فاصله با علم روز رنج می برد.»
وی ادامه می دهد: «ساختمان های دارای نقص دو دسته اند: یا ایمن ساخته نشده اند و یا مطابق آئین نامه جدید ایمن نیستند و باید ایمن سازی شوند.»
از این کارشناس عمران سؤال می کنم: بسیاری از پروژه های ساختمانی عظیم هستند که در حال حاضر دچار نقص در ایمنی سازی اند، اما نمی توان آنها را تخریب کرد. برای ایمن سازی چنین ساختمان هایی چه باید کرد؟ وی با عنوان یک مثال توضیح می دهد: «مثلا هتل استقلال تهران را همین اواخر مطابق آئین نامه جدید ساخت و ساز ایمن سازی کردند. امکان این که ساختمان هتل را که قدمت ۳۰ساله دارد، تخریب کرده و از نو بسازند، نیست. مهندسین از نوعی مواد مرکب (کامپوزیت) استفاده کرده روی دیوارها، ستون ها و سقف را پوشاندند. این ماده مقاومت ساختمان را افزایش می دهد. سپس روی مواد کامپوزیت یک لایه رنگ می زنند تا ظاهر داخلی ساختمان کاملا طبیعی باشد.
یک چنین شیوه هایی را می توان در مورد ساختمان های سنتی هم به کار گرفت. در ایتالیا که سازه های بنایی آجر، سنگ و خشت بسیار دارند، از چنین روش هایی برای ایمن سازی بنا در برابر زلزله استفاده می کنند.»
شربت دار به ضرورت صرف هزینه برای ایمن سازی ساختمان ها تأکید کرده و می گوید: «از سال ۱۹۶۰ در آمریکا و اروپا هر ساله میلیاردها دلار صرف ایمن سازی سازه ها و ساختمان در برابر زلزله می شود. ما باید بپذیریم که زلزله خطر نیست، یک وقوع طبیعی است. هرچه آمادگی ما بیشتر باشد، خطر هم کمتر می شود.»
● عدم آمادگی شهرهای بزرگ در برابر حریق ناشی از زلزله
خطر حریق درهنگام زلزله بسیار جدی است. همیشه مطرح شده که به هنگام وقوع زلزله اولین اقدام بستن شیرگاز ساختمان است، اما در کنار آن بیم آن می رود که در لحظه وقوع فرصت چنین اقدامی پیش نیاید. الآن در دنیا موضوع اتصال شیرهای خودکار با جدیت پیگیری می شود. شیرهای خودکار این قابلیت را دارند که در لحظه وقوع خود به خود عمل کرده و مسیر لوله های گاز را ببندند.
عباس کنگی زمین شناس با اشاره به این که اغلب زمین لرزه ها همانند زلزله رودبار، طبس، دشت بیاض، بوئین زهرا و... در مناطق کم جمعیت رخ داده، بنابراین تاکنون هیچ تجربه ای از رویداد زلزله در شهرهای مدرن کشور به دست نیامده است، می گوید: «درچنین شرایطی استفاده از تجربیات سایر کشورها، کمک بزرگی در راستای کاهش تلفات و خسارات زمین لرزه های آینده خواهد بود. غالباً پس از زمین لرزه های بزرگ وقوع آتش سوزی در مناطق شهری خسارات مصیبت باری را بر جای می گذارد. رویداداین آتش سوزی ها در اثر شکسته شدن لوله های گاز، اتصال کابل های برق، انفجار مراکز ذخیره سوخت و غیره است.
بدون شک آتش سوزی ها خسارات مالی و جانی فراوانی را به همراه دارد. زمین لرزه ۱۹۰۶
سان فرانسیسکو و ۱۹۲۳ توکیو دو نمونه از فاجعه آمیز ترین آتش سوزی ها ناشی از زلزله است. همچنین زمین لرزه ۱۹۹۵ کوبه و زمین لرزه ۱۹۹۳ هوکایدو ژاپن نیز نمونه های جدیدی از شهرهایی است که پس از رویداد زلزله روزها در آتش سوخته اند.
این استاد دانشگاه با تاکید بر جدی گرفتن خطر آتش سوزی ادامه می دهد: «هرچند آتش سوزی ناشی از زمین لرزه دارای ابعاد گسترده ای است، اما در شرایط کنونی به دلیل توسعه شبکه گاز رسانی در شهرهای بزرگ، ایمن سازی این سیستم در برابر زمین لرزه ضروری است. بدون شک در اثر رویداد زمین لرزه های متوسط و بزرگ شکسته شدن لوله های گاز و آتش سوزی در منازل، ادارات و مراکز صنعتی دور از انتظارنیست. هرچند غالباً توصیه می شود پس از رویداد زلزله شیرگاز را قطع کنید، اما در بسیاری از مواردبه دلیل عدم حضور افراد درمنزل یاآسیب دیدگی آنها، این کار ممکن نیست. بنابراین در اکثر کشورهای لرزه خیز، شیرهای کنترل درمحل ورودی منزل نصب می شود. این سیستم کنترل کننده در اثررویداد زمین لرزه به طور خودکار جریان گاز را قطع کرده و به این ترتیب ایمنی ساختمان را افزایش می دهد. پیشنهاد می شود شرکت ملی گاز ایران در یک طرح عمومی، نسبت به نصب شیرهای کنترل در ورودی منازل، خطرات ناشی از آتش سوزی زلزله را تا حد امکان کاهش دهد.»

گالیا توانگر

منبع : روزنامه کیهان