ابتهاج به‌خاطر لیلیان به زندان افتاد

نام، رفتار و تصمیم‌های ابوالحسن ابتهاج در تاریخ اقتصاد ایران، منحصر به فرد است و کمتر کسی است که این داوری را قبول نکند.
اما درباره نتیجه و برآیند تصمیم‌های ابتهاج دیدگاه‌ها متفاوت است. برخی افراد، شخصیت‌های اقتصادی و سیاسی معتقدند ابتهاج با باز کردن پای آمریکایی‌ها به ایران، نقش منفی داشته است و باید او را نکوهش کرد. برخی دیگر اما باور دارند که نتیجه و برآیند اقدام‌های او در منصب ریاست سازمان برنامه و بودجه اقتصاد ایران را در مسیری مدون قرار داد و آثار مثبت داشته است. درباره اقدام‌های او هر داوری که داشته باشیم نمی‌توانیم کارهای ابتهاج را که بزرگ و بسیار اثرگذار بوده‌اند، نادیده بگیریم. یکی از بحث‌های مطرح درباره فعالیت‌های ابوالحسن ابتهاج، دعوت او از مشاوران آمریکایی برای بررسی شرایط عمران و آبادی ایران است که در رژیم گذشته نیز محل مجادله شده بود. ابوالحسن ابتهاج به همین دلیل حتی به زندان افتاد و سازمان بازرسی وقت پرونده بزرگی برای او درست کرده بود. در روزهایی که ابتهاج در سال ۱۳۴۰ در زندان بود، دکتر محمدشاهکار وکیل مدافع ابتهاج یک مصاحبه مطبوعاتی برگزار کرد که در آن خبرنگاران داخلی و خارجی حضور داشتند. در این مصاحبه، شاهکار که اتهام ابتهاج را «قراردادهایی که با آقایان لیلیان تال و کلاپ نمایندگان شرکت عمران و منابع به منظور آبادانی و عمران خوزستان منعقد کرده و در این قراردادها «قانون سازمان برنامه را نادیده گرفته است» اعلام کرد. وکیل مدافع ابتهاج در این مصاحبه به صورت مشروح لیلیان تال و گردن کلاپ را به صورت مشروح معرفی کرده است که این مطالب را عینا از کتاب خاطرات ابتهاج – جلد دوم صفحه‌های ۸۱۵ تا ۸۲۱ می‌خوانید:
● لیلیان تال و کلاپ
چون یکی از اتهامات آقای ابتهاج این است که پول گزافی به مشاورین و متخصصین داده قطع نظر از اینکه این ادعا صحیح نیست اجازه می‌خواهم افرادی که در این برنامه شرکت کردند معرفی نمایم و چون این معرفی در حضور ارباب مطبوعات ایران و مخبرین خارجی است که در جراید منتشر شده و همه کس آن‌را می‌خواند بنابراین لاف در غریبی نخواهد بود.
● دیوید لیلیان تال
این شخص همان کسی که سال‌های زیاد رییس (تی‌.‌وی‌.آ) (دره تنسی در قسمت غربی ویرجینیا و تقریبا شمال تگزاس است) بود که حقیرترین و بیچاره‌ترین مردم آمریکا در این سرزمین زندگی می‌کردند. سناتور نوریسن (که چند روز پیش جشن تولد صد ساله او را گرفتند) در سی سال پیش پیشنهاد ساختن سد و عملیات عمرانی دره تنسی را نمود که امروز یکی از بهترین و آبادترین نقاط آمریکا است چه او می‌دانست به هر نسبت که قیمت برق پایین بیاید به همان نسبت زندگی مردم بهتر می‌شود و امروز ارزان‌ترین برق دنیا را «تی‌وی‌آ» می‌دهد. این عمران و آبیاری و این پیشرفت صنعتی و کشاورزی خارق‌العاده به وسیله اشخاصی انجام گرفت که لیلیان تال‌قریب ۲۰ سال ریاست آن‌ها را برعهده داشت. این شخص یکی از بزرگ‌ترین مغزهای اقتصادی جهانی است و پس از پایان جنگ بین‌المللی دوم که آمریکا تصمیم گرفت نیروی اتم را به خدمت بشر و در راه صلح به کار اندازد همین لیلیان تال بود که به عنوان رییس کمیسیون انرژی اتمی آمریکا انتخاب گردید.
وقت به من اجازه نمی‌دهد که بیشتر او را معرفی کنم، ولی اسناد و مدارک موجود می‌رساند که این شخص دنبال پول پیدا کردن و تجارت نیست بلکه خدمتگزار است.
● گردن کلاپ
این شخص ابتدا رییس پرسنل و بعد مدیرعامل برنامه عمرانی (تی‌‌.‌وی‌‌.آ) و سپس رییس هیات‌مدیره این سازمان شد که در نوع خود بی‌نظیر است. معروفیت کلاپ وقتی شد که کنگره آمریکا توضیحات و سوالاتی راجع به (تی‌‌.‌وی‌‌.آ) کرد و او پاسخ‌هایی داد که عبارات او شعار مردم وطن‌پرست قرار گرفت و شهرت وی جهانی گردید. تز کلاپ این بود که سرزنش‌ها و ملامت‌ها و ایراد‌ها را برای خود قبول می‌کنم و افتخارات و مباهات را برای دیگران. این آقایان مقاطعه کار نیستند، اینها تجارت و کارهای اجرایی انجام نمی‌دهند. اینها مهندسان مشاورند که اطلاعات، تجربیات و معلومات و نبوغ خلاقه عمرانی و آبادانی خود را به اختیار دیگران می‌گذارند. بازرس‌ها در گزارش خود ایراد کردند که چرا نظرهای لیلیان تال و کلاپ جنبه ارشادی و موعظه‌ای و سفارشی دارد و یکی دیگر از ایراداتی که در گزارش بازرسی شده این است که این آقایان خود چون کار را نمی‌توانستند انجام دهند به شرکت‌های خارجی دیگر واگذار کرده و حال آنکه حق بود مواد قرارداد را به دقت مطالعه می‌فرمودند که بانیان شرکت عمران و منابع مقاطعه کار نبوده و فکر ارشاد و هدایت و تجربیات آنان موردنظر بوده است. دلیل بی‌نظری و پاکی این آقایان این است که پس از تصویب طرح و نقشه عمران خوزستان که از ایشان خواستند بهترین مجریان عملیات عمرانی را معرفی کنند. به هیچ وجه دنبال این‌که کارها را به دست هموطنان آمریکایی خود بدهند، نرفتند و بهترین متخصصین و مجریان امور را از سایر کشورها پیشنهاد کردند.
۱) ول‌ وردن هلندی که مولف کتاب (کارهای هیدرولیک عملی) و سازنده یکی از عظیم‌ترین سدهای دنیا به‌نام سد کنتاکی می‌باشد، دعوت شد که سد بسازد.
۲) میکس و سیموروالیور که بزرگ‌ترین متخصص برق هستند برای طرح‌ریزی برق خوزستان دعوت شدند.
برویم در اهواز و سیستم برق را ببینیم شاید باور کردنی نباشد (تیرهای معمولی چراغ برق اگر بشکند در ده دقیقه در آنجا عوض می‌شوند و تیرهای ۱۴ متری ۱۱ هزار ولت را در ۲۳ دقیقه. (در تهران یک تیر چراغ برق نزدیک دانشسرا افتاد موجب چندین تصادف اتومبیل شد تا پس از چهار ماه بالاخره عوض کردند) در اهواز اگر برق قطع شود و شما به وسیله تلفن اطلاع بدهید به محض اینکه گوشی را به جا می‌گذارید برق وصل می‌شود. این معجزه صنعتی است که متصدی مربوطه که پشت دستگاه بی‌سیم نشسته به محافظین سیار که با اتومبیل می‌گردند اطلاع داده و فورا ترمیم می‌شود.
۳) ویس که معروف است به مهندس شماره یک پروژه دامپروری در آمریکا
۴) ژان بلاند فورد که در آمریکا مقام وزارت داشته و متخصص رشته خانه‌سازی است.
۵) هبتیس استاد دانشگاه کالیفرنیا که در حدود دو سال در خوزستان در کوه‌های بختیاری و بیابان‌های سوزان کار کرد و امروز رییس یکی از مهم‌ترین موسسات مشاورین آمریکا است.
▪ ابتهاج عادت دارد با اشخاص طراز اول و بهترین مدل کار ‌کند، چه صرفه ملت و دولت این است که پول بی‌خود به هدر نرود و کارهای بزرگ به دست بی‌تجربه‌ها و
تازه واردها سپرده نشود تا به خرج ما معلومات بیاموزند. او اشخاص آزموده و درجه اول که بهتر از آن را نمی‌توان یافت انتخاب کرد همان طور که در ایران با بهترین افراد فنی ما که مورد احترام تمام تحصیل کرده‌ها هستند، از قبیل آقایان مهندس اصفیا، دکتر فرمانفرماییان،
دکتر سیروس سمیعی، مهندس جهانشاهی، مهندس مزینی، دکتر گودرزی و مهندس قره گزلو و چندین نفر دیگر از زبده‌ترین تحصیلکرده‌ها و کارآزموده‌های میهنمان همکاری می‌کرد.
همان طور که عرض شد لیلیان تال و کلاپ مقاطعه کار و بازرگان نبوده و دنبال سود نمی‌رفتند. ببینید نمونه انتخاباتی که برای اجرای برنامه عمرانی کرده چه شرکت‌هایی هستند. این آقایان نفع مملکت ما را بر همه چیز ترجیح داده و بهترین شرکت‌ها را انتخاب می‌کردند که آمریکایی و هموطن خود نبودند.
الف) برنده مناقصه سد دز شرکت ایتالیایی ایمپرسیت است که سوابق زیادی در سد سازی دارد و اجرای کار به موریسن نودسن آمریکایی داده نشد.
ب) برنده توربین‌های سد دز شرکت هیتاچی ژاپنی است
ج) برنده ژنراتورهای سد دز شرکت آلمانی زیمنس.
د) برنده کارخانه آسیا و تصفیه‌خانه نیشکر شرکت هلندی داج اینترنشنال.
ه) سازنده تلمبه‌های عظیم طرح نیشکر (که هر کدام یک مترو نیم‌مکعب در ثانیه یعنی صد سنگ آب می‌دهد) و از این تلمبه‌ها فعلا نه عدد در تلمبه خانه شماره یک نصب شده و در حال کار است، در موقع بازدید محل تولید نیشکر ملاحظه خواهید فرمود، که به شرکت هلندی واگذار شده و بالاخره در قسمت کشاورزی نیشکر شرکت بروئر در جهت ساختمان کارخانه که مدرن‌ترین کارها را در آمریکا کرده و آمریکایی هستند، انتخاب شدند. این بود بعضی از همکارانی که آقای ابتهاج برای اجرای برنامه انتخاب کردند. اگر من بگویم حق‌الزحمه لیلیان تال و کلاپ بیش از یک صدم هزینه کار نبوده و با سایر هزینه‌هایی که پرداختیم مجموعا از ۶/۲درصد تجاوز نکرده، برای شما شگفت‌آور است.
بروید تحقیق بفرمایید من صورت ریز خواهم داد که مجموع آن از ۶/۲درصد بیشتر نیست آن وقت ایراد می‌شود که پول زیادی داده شد. کدام مقاطعه کار متخصص و مشاور دیگری را می‌توان پیدا کرد که با ۶/۲درصد در نهایت امانت و صداقت کار کند.
هزینه زیاد نیست، چون ایرادبازرسان و سوالات آقای بازرس در اطراف عملیات خوزستان بود و فقط به ذکر مطالب مربوط به خوزستان قناعت شد. آقایان مطابق قراردادی که ما با شرکت عمران داشتیم و کلیه مقامات صالحه آنرا تصویب کردند، هزینه اقامت و زندگی متخصصین عالی مقام این شرکت در ایران با ما بود که عرض کردم با در نظر گرفتن حق‌الزحمه اصلی و کلیه مخارجی که برای آنها کرده بودیم، این مقدار از ۶/۲درصد کلیه هزینه کار تجاوز نمی‌کند. تصدیق می‌فرمایید که ۶/۲درصد نسبت به جمع مخارج زیاد نیست. این آقایان در صحرای سوزان خوزستان با وسایل مختلف در کار و کوشش و تلاش بودند آنوقت اگر ایراد شود چرا برای آنها بادبزن برقی یا یخچال یا میز و صندلی و ماشین تحریر و صندوق نسوز و غیره خریداری شده، جواب آنرا به خود شما واگذار می‌کنیم. گفته می‌شود چرا ۰۰۰/۱۷۵دلار حق الزحمه سالانه آنها به ۰۰۰/۲۲۵دلار بالا رفت؟ ابتدا در نظر بود که این آقایان فقط مطالعه کنند و حجم کار بیش از ۳میلیون دلار نبود. بعد هزینه عملیات به ۳۰میلیون رسید و از آنان خواستیم که قسمت اجرایی و نظارت را نیز به عهده بگیرند یعنی اجرا را به متخصصین دنیایی واگذار کرده و خود نظارت کنند و با این بالا رفتن هزینه کار فقط ۵۰هزار دلار در سال حقوق آنها بالا رفت و حال آنکه بعد از آقای ابتهاج این حق‌الزحمه‌ها به ۳۰۰هزار دلار بالا برده شد.
چرا ادامه دادند؟
اگر دعوت لیلیان تال و کلاپ بد بود چرا با وجود اینکه طبق قرارداد با یک اخطار دو ماهه می‌توانستند قرارداد را فسخ کنند نه تنها فسخ نکردند بلکه سه سال هم آنرا ادامه دادند؟ نه به تجدیدقرارداد و نه به اضافه شدن دستمزد اعتراضی داریم، چه این آقایان صادقانه به مملکت ما خدمات کردند ولی واقعا اگر آقای ابتهاج کار بدی کرده بود چرا در شرایط سنگین‌تر و مهلت بیشتری آنرا ادامه می‌دهند؟ باید اشخاصی وارد، صلاحیت‌دار، اهل فن و محاسبینی با تجربه و قسم خورده این کارها را از نزدیک مطالعه می‌کردند و با حساب‌های دقیق به مخارج و نتایج حاصله رسیدگی می‌شد نه آنکه روی یک گزارش بی‌پایه درست در موقعی که از فعالیت و فداکاری و حسن خدمت آقای ابتهاج داریم، عملا نتیجه می‌گیریم او خود در یک اتاق دو در سه متری مانند جانیان در زندان گرفتار باشد. صادقانه باید به اطلاع آقایان برسانم که هیچگونه مجوزی برای زندانی بودن ابتهاج در دست نیست و نباید به فرزندان مثبت و خدمتگزاران وطن پرست ایرانی چنین درس شوم و تجربه تلخی داد.

منبع : روزنامه دنیای اقتصاد