بازگشایی «مخزن اسرار» نظامی گنجوی

عشق وی به ایران وفرهنگ ایرانی چیزی نیست که به توان در این حوصله اندک بگنجد .سفرهای مکرر وی به ایران و دوستی و مؤانست او با اهل فضل و هنر او را بیش از پیش شیفته ایران کرد.بویژه دوستی وی با شهریار شعر ایران.دانشوران ایران همچون فروزانفر ، معین ، نفیسی و مینوی و دانشورانی که در قید حیاتند وی را به دلیل این همه عشق و علاقه به فرهنگ ایرانی و اسلامی مورد ستایش قرار داده اند.
● مقدمه
نگاهی به خدمات علمی روانشاد پرفسوررستم اوغلی علی اف ایرانشناسی آزاده و عاشقی پاک تینت و دلسوخته به فرهنگ ایرانی روانشاد پرفسوررستم اوغلی علی اف در زمره نیک مردانی بود که با حیات پر ثمر خویش فرجامی خوش برای خود رقم زد.
کودکی وی در دوران پر تب و تاب پس از اتقلاب اکتبر سپری شد و پای به مدرسه نهاد . طفل زیرک و با هوش به سرعت دوره های ابتدایی و متوسطه را در زادگاه خود طی کرد و بلافاصله وارد دانشکده خاور شناسی دانشگاه باکو شد.در آن زمان لنینگراد یا سنت پترز بورگ بزرگترین مرکز خاور شناسی اتحاد شوروی بود.و فرزانگانی همچون کراچکو فسکی ،فریمان ،برتلس و پترو ش فسکی به تحقیق و تعلیم فرهنگ مشرق زمین مشغول بودند. رستم به محضر آنان شتافت و در مکتب آنها زانوی تعلم بر زمین زد.در آنجا بود که به خزانه پر بار ادبیات فارسی و عربی دست پیدا کرد.و چندین سال عمر خود را مصروف تحقیق و تدقیق در حوزه های گوناگون فرهنگ ایران و اسلام کرد. کراچکو فسکی مترجم قرآن کریم به روسی بود و عربی دانی توانا و خالق آثاری گرانسنگ در زمینه تاریخ و ادبیات و فرهنگ فارسی و عربی بود.
پرفسوررستم اوغلی علی اف زیر نظر استادانی این چنین به دریافت درجه دکتری نائل شد.حدود چهل سال قبل به ترجمه کارنامه اردشیر بابکان از زبان پهلوی به زبان روسی مبادرت ورزید. و از آن روزگار تا زمان مرگ عمر خود را مصروف تحقیق و تدقیق فرهنگ ایران و اسلام کرد.مدتی به عنوان محقق و کارشناس علمی و پس از آن مدتی به عنوان خاور شناس انستیتو شوروی به عنوان عضو هیات علمی فعالیت کرد.و پس از چندی به عنوان مدیریت شعبه متن شناسی آن موسسه منصوب شد.
در سال ۱۹۶۸با تهییه رساله ای در میراث فرهنگی سعدی به درجه استادی رسید و شهرت رستم از مرزهای سرزمین خود فراتر رفت.به مراکز علمی ایران و اکثر کشورهای عربی و اروپای مسافرت کرد و در این راه با استقبال خیل عظیم دوستداران فرهنگ مشرق زمین مواجه شد.مدتی در دانشگاه هاروارد به تعلیم دانشجویان و ایراد سخنرانی پرداختو تخقیقات او در ایران با استقبال فراوانی روبرو شد.وی در سایه دقت و پشتکار علمی خود توانست نظر اهل فضل را متوجه آثار خود کندتا بدان جا که در چاپ کتابی از بوستان سعدی که با تصحیح وی به عمل آمد جهار تن از فضلای آن زمان :مینوی ، صفا ، فروزانفر و یکتایی مقدمه برآن نوشتند.این نکته بیانگر ارج و اعتبار تحقیقات وی بود.
در ۲۵ مین کنگره خاورشناسان جهان که در مسکو برگزار شد ، سخنرانی وی مورد توجه اهل فضل قرار گرفت و مقالات وی زینت بخش مجلات علمی قرار گرفت. در قلمرویی به وسعت مصرتا هند و ستان ، در کشورهای اسلامی ، در اروپا و آمریکا ، مجلات شرق شناسی به مقالات و نوشته های وی آراسته بود.
عشق وی به ایران وفرهنگ ایرانی چیزی نیست که به توان در این حوصله اندک بگنجد .سفرهای مکرر وی به ایران و دوستی و مؤانست او با اهل فضل و هنر او را بیش از پیش شیفته ایران کرد.بویژه دوستی وی با شهریار شعر ایران.دانشوران ایران همچون فروزانفر ، معین ، نفیسی و مینوی و دانشورانی که در قید حیاتند وی را به دلیل این همه عشق و علاقه به فرهنگ ایرانی و اسلامی مورد ستایش قرار داده اند.
کارنامه این مرد اهل فضل ، فصلی پر بار از تحقیقات ایران شناسی شوروی سابق است. تصحیح چهار جلد از شاهنامه فردوسی از مجموعه ۹ جلدی چاپ شده که هنوز هم مهمترین و معتبر ترین متن تصحیح شده شاهنامه محسوب می شود ، یادگار ، بخشی از حیات ادبی اوست.
آثار داستانسرای گنجه اعم از قصاید ، غزلیات و حمسه وی ، سالها عمر استاد را مصروف خود کرد.تصحیح این متون به شیوه علمی و ترجمه آن به زبان آذری و روسی کاری است سترگ که وی یک تنه به آن مبادرت ورزید. علاوه بر این کتاب زندگی و خلاقیت (باکو ۱۹۷۹) ، برگزیده اشعار نظامی ( لنینگراد، ۱۹۸۱)درباره میراث ادبی استاد گنجه به قلم وی به رشته تحریر در آمده است.
سعدی و آثار او همواره از دل مشغولی های استاد بود. و حاصل این دلمشغولی تالیف کتاب سعدی و گلستان او (مسکو ، ۱۹۵۸)تصحیح گلستان سعدی به همرام ترجمه به زبان روسی (۱۹۵۹)و تصحیح سعدی نامه (تهران ۱۹۶۸) است.
دغدغه شناخت خیام و آثار وی ، علی اف را بر آن داشت که وقت خود را در این کار صرف کند و ماحصل این کوشش دو کتاب «زندگی و آثار خیام »(مسکو ۱۹۶۰)و « رباعیات خیام همراه با ترجمه روسی» (مسکو ،۱۹۵۹) است.
همچنین از دیگر آثار او در زمینه فارسی می توان به « چاپ دیوان فضل االه نعیمی و عماد الدین نسیمی » تهران ۱۹۷۲ ،« چاپ لیلی و مجنون فضولی» (باکو ، ۱۹۶۰) ، « برگزیده اشعار فضولی»،(باکو ، ۱۹۸۵)،«داستانهای فارسی» ،(۱۹۶۸،مسکو)
سالهای پایانی عمر استاد مصرف ترجمه کلام الله مجید به زبان ترکی آذری شد.لاوه بر این مقدمه ترجمه قران وی به زبان روسی نیز چاپ شده است.
اما آنچه برای ایران و ایرانی مهم است ، عشق عمیق او به ایران و فرهنگ ایران بود . در سالهای پس از انقلاب اسلامی پرفسوررستم علی اف از هواداران جدی انقلاب اسلامی و از دوستداران فرهنگ ایران محسوب می شد. پس از منازعه فرهنگی پس از پروستوریکا و گلاسنوگست پرفسوررستم اوغلی علی اف همواره از مدافعان نزدیکی آذربایجان به ایران بود. این هواداری در شرایطی صورت می گرفت که همسایگان ما و غربی ها به سرمایه گذاری های کلان دست زده و توانسته بودند نظر گروهی از سیاستمداران و اهل فرهنگ آذربایجان را به خود جلب نمایند. امام پرفسوررستم اوغلی علی اف به تعبیری ایرانی بود.چندین دهه تحقیق و تعلیم و توغل در ادبیات و فرهنگ و تاریخ ایران از او انسانی ایرانی ساخته بود.
مرگ وی ضایعه ای بزرگ در تحقیقات ایران شناسی این حوزه محسوب می شد .و سختکوشی و مجاهدت وی سر مشقی است برای همه آنها که قدم در این واهی می نهند.با این امید که روندگان این راه را هردم افزون تر باشد.
گوی خوبی که برد از تو که خورشید آنجا نه سواریست که در دست عنانی دارد
روانش شاد باد.
● بازگشایی «مخزن اسرار» نظامی گنجوی
نظامی گنجوی شاعر متفکر و دارای اندیشه های تابناک و مضامین جاودانه فلسفی و هنری است وی هنرمندی منسوب به کل جامعه بشری است،آنچه از انساندوستی در آثار خود ترنم کرده ،آرزوها و آمال و احساسات پاک مقدسی است که به قله های شعر رسانده است. نظامی گنجوی ، در ادبیات جهان دوره جدیدی گشوده است و طرز تفکر فلسفی ، زیبائی شناسی ، اخلاقی و هنری ملتها ی خاور نزدیک و میانه را روشن کرده و به مجموعه آنها جهت داده است. وی در حیات فرهنگی ملتها ی همزما ن خود ، جریان قدرتمندی به وجود آورده و راه و سمت و سوی این جریان فرهنگی را معین کرده است.
آنچه که اکنون در این نوشتار می آوریم تصحیح و تنقیح «منظومه مخزن الاسرار» نظامی گنجوی به قلم استاد فقید و گرانمایه ،پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی ، ایرانشناس برجسته جمهوری آذربایجان پرفسوررستم علی اف صورت پذیرفته است. تصحیح و تنقیح «منظومه مخزن الاسرار» زمانی به زیور طبع اراسته شد که این فرزند بزرگ و فهیم فرهنگ ایران و اسلام روی در نقال خاک کشیده است.
تحقیق همه جانبه در شرح حال وآثار شاعر ، ذر کشور ما بعد از دهه دوم قرن حاضر شروع شده است،وتاکنون در این باره کارهای زیاذی انجام شده است.اما این کارهادرسطح دلخواه نبوده ومناسب اهمیت جهانی این شاعربزرگ نیست .موقعیت نظامی گنجوی در ادبیات جهانی چنانکه باید و شاید نشان داده نشده است و ترجمه ای نیک از آثار وی صورت نگرفته است.
قبل از آنکه به خصوصیات هنری «منظومه مخزن الاسرار» که در میان اثار نظامی جایگاه خاصی دارد، بپردازیم و پیش از اینکه در باب کیفیت متن حاضر و ترجمه جدید این منظومه حرفی بزنیم ، نگاهی به محیط اجتماعی زمان خلق این اثر را ضروری دانستیم.
نظامی گنجوی از نظر خاستگاه اجتماعی جزو روشنفکران شهری بود ه که دایره منافع و افکار این گروه در آثارش ترسیم شده است ، شاعر در قرن دوازدهم میلادی در پایتخت استان اران یعنی در شهر گنجه به خلق اثر خود پرداخته است . سالهای زندگی و خلاقیت نظامی گنجوی یکی از ادوار درخشان تاریخ طولانی ملل ایران _ آذربایجان می باشد. قرن دوازدهم نقطه اوج تشکیل نیروهای تولیدی ، بازرگانی ، رشد افکار اجتماعی ، علم ، ادبیات ، هنرهای ظریفه همچنین ایجاد شهرها و شهر نشینی در این حوزه است.
در زمان نظامی گنجوی ، آذربایجان و کشورهای همجوار مناسبات فئودالی به نقطه اوج خود رسیده و زمینه را برای به میدان آمدن صورت بندی اجتماعی فراهم کرده بود . اما استیلای مغولها مانع این ترقی شد و رشد اجتماعی را چندین قرن راکد گذاشت.
نام اصلی نظامی گنجوی ، الیاس است. پدرش یوسف ، پدر بزرگش زکی الدین و پدر پدر بزرگش مؤید فی الدین از زمره علماو روشنفکران عالی مقام گنجه آن زمان بوده و به عنوان خادمین مشهور علم ، عرفان و معنویت شناخته شده اند. خواجه عمر دایی نظامی گنجوی در سایه سواد عمیق و تجربه عملی خود در دربار اتابکان گنجه دارای منصب عالی وزارت بوده است.
پرفسوررستم علی اف می گوید : نرفتن او به بغدادو دیگر مراکز علمی دو علت اساسی داشت شاید اگر الیاس جوان دوست می داشت ، خانواده اش می توانست او را به نظامیه بغداد یا مدارس مشهور دیگر بفرستد . اما شاعر که از جوانی علاقه ای به سیرو سیاحت نشان نمی داد و مجنون وار شهر خود را دوست داشت و عاشق ملت خود بود و زادگاهش را ترک نمی کرد.
بعدها ، نظامی گنجوی در اثارش کرارا قید کرده است که انسان در کشور خودش ، حتی اگر در معرض مشکلات زندگی قرار داشته باشد ، می تواند خوشبخت باشد ، نظامی گنجوی در آخر «منظومه مخزن الاسرار» ، عشق ناب خود را به زادگاهش کنجه به سان گردنبند ی می داند که نمی تواند آن را به دور اندازد.
گنجه گره کرده گریبان من / بی گرهی گنج عراق آن من
در نتیجه فعالیت شمس الدین ائلده گیز و پسرانش شمس الدین جهان پهلوان و قیزیل (قزل ) ارسلان امپراطوری از هم پاشیده سلجوقیان برای اینکه به نوعی از نو بر پا شود ، حکومت بزرگی بوجود امد که مرکز آن به پایتخت اران یعنی گنجه منتقل شده بود . بزرگترین دانشمندان ، شعرا ، نویسندگان ، معماران و هنرمندان شناخته شده خاور نزدیک و میانه در گنجه جمع شده بودند و گنجه به مرکز بزرگ علمی تبدیل شده بود. در آنجا صدها کتابخانه شخصی و عمومی فعال بود ودر نتیجه الیاس جوان آنچه در اقصی نقاط عالم اسلام نوشته شده و برای مطالعه لازم بود ن می توانست در زادگاه خود بدست آورد . بزرگترین و غنی ترین کتابخانه گنجه ، کتابخانه دربار اتابکان بود. و در این کتابخانه به دلیل مساعدت خواجه عمر ، همیشه به روی شاعر باز بود.
نظامی گنجوی ، علاوه بر علوم دقیق ، علوم انسانی را نیز یاد گرفت ، و از رهگذر ترجمه های عربی از فلسفه دنیای قدیم و تاریخ و فرهنگ باستانی ایران ، ترک ، عرب و چین با خبر بود.
نظامی گنجوی از سنین جوانی به ادبیات گرایش وژه نشان می داد و استعدادها ی فطری و قذرت شعر ،او را از جوانی به میدان هنر و سخن وارد کرده بود. وی ادبیات گذشته ملتهای عرب ، فارس و ترک ،و آثا ر معاصرینش همچون ابو العلاء گنجوی ، فلکی شروانی ، خاقانی ، عزالدین شروانی ، و مجیر الدین بیلقانی را یاد گرفته بود و به حافظه خود سپرده بود.
پرفسوررستم علی اف می نویسد :از تذکرات نظامی معلوم می شود که قبل از سروده شدن سومین منظومه خمسه یعنی لیلی و مجنون دیوانی از غزلیات داشته است . بنابراین اقوال تذکره نویسان عصر میانه ، همین مجموعه غزلیات مشتمل بر بیست هزار بیت اشعار غنایی بوده است. متاسفانه اکثر این اشعار به دست ما نرسیده است.در آخرین نشر دیوان نظامی که از طرف دانشمند مشهور ایرانی سعید نفیسی منتشر شده است نزدیک به دو هزار بیت گنجانده شده که بصورت غزل ، قصیده ، رباعی و قطعه می باشد.
رودکی ، انوری ، ابو العلاء گنجوی ، فلکی شروانی، مجیر الدین بیلقانی و دیگران در غزلسرایی موفقیت کسب کرده اند ، ولی در این نوع شعر نظامی بیشتر از همه مشهور می باشد.زیرا نظامی تکمیل کننده این نوع شعر از نظر مضمون و شکل می باشد ودر قله رفیع شعر ایستاده است . یاد آوری این نکته لازم است که در اثار اسلاف نظامی ، همه عناصر غزل از نظر شکل مراعات نشده است. مثلا در اکثر اثار انوری و خاقانی در بیت آخر که « مقطع » نام دارد ، تخلص شاعر ذکر نشده است. در بعضی از غزلیات به جای تخلص شاعر از صاحب منصبی که شعر به او تقدیم گردیده ، نام برده شده است. اشعاری از این نوع به معنای دقیق غزل نیست بلکه قسمت آغازین و تغزلی قصیده است که نسیب نامیده می شود.
دل انگیز ترین سالهای عمر نظامی ایامی بود که با آفاق گذرانده بود. در این سالها ایده های جوانی شاعر پخته تر و قدرت قلم او زیادتر و آثار بعدی وی پایه گذاری شد. سعادت شخصی نظامی در سال ۱۱۷۴م به اوج رسید . در همین سال محمد که مایه تسلی خاطر و مورد محبت بیش از حد وی بود، متولد شد.
شاعر در خوشبخت ترین دوران زندگی خود حقیقتی را درک نمود : اگر انسان بتواند امکانات طبیعی خود را تابع عقل و اراده خود کند ، فدای احساسات جسمانی و شهوات خود نشده و می تواند با درک معنای حقیقی زندگی مسلک نوین و موفقی برگزیند.شاعر شاید در جوانی از دربار و مجالس پر سرو صدا برای همیشه دور شده باشد با پرورش جسم خود در انزوا و زهد و روزه داری امیال جسمانی خود را تابع اراده نموده است. او تمامی اوقات خود را که فارق از امور دنیوی بود صرف آفرینش هنری می کرد. شاعر ، در اکتبر ۱۱۷۷.م در طرز تفکر و ادبیات ملتهای شرق ،دور تازه ای گشود و اثر بزرگش «منظومه مخزن الاسرار» را تمام کرد.
شاعر این اثر را به فخرالدین بهرام شاه بن داود حاکم ارزنجان اهداء نمود و به ارزروم فرستاد . ابن بی بی مورخ سلجوقیان ارزروم رسیدن این اثر در تاریخ ۱۱۷۸.م به ارزروم وتقدیم ان به بهرام شاه و مقبول افتادن آن را بطور مفصل شرح داده است.مخزن الاسرار در مدت کمی به حادثه بزرگ ادبی ، فلسفی ، فرهنگی و هنری تبدیل شد، نظامی بزودی این حقیقت ساده را دریافت که ، از آمال و ایده های بزرگ آنچه را می خواهد به خواننده القا نماید ، با زنده نمودن احساسات روای انسان در تابلوهای رنگارنگ و به تصویر کشیدن احساسات ذوق اشتیاق و هیجانات قابل حصول است.
درست به همین دلیل نظامی در اثار خود ، تبیین شخصیت انسانی ، ترسیم جهان آمال و آرزوها ن زنده کردن دنیای درونی انسان &#۰۳۹; کشمکشهای روحی ومبارزه بین عقل و دل ، خواستها و آرزوها را با رنگهای هنری وظیفه خود تلقی کرد.
اگر برآن باشیم که به زبا نخود شاعر سخن بگوییم ، باید گفت : او برآنست که احساسات ناب و شوق و هیجان همه کسانی را که گرفتار عشق و محبت شده اند با انچنان شوری به تصویر بکشد که ، دلسوختگان مجبور باشند آثار او را بخوانند:
مر چون مخزن الاسرار گنجی / چه باید در هوس پیمود رنجی
ولیکن در جهان امروز کست / که اورا در هوس نامه هوس نیست
هوس پختم به شیرین دستکاری / هوسناکان غمر را غمگساری
چنان نقش هوس بستم بر او پاک / که عقل از خواندنش گردد هوسناک
در آثار بعدی او ، سر نوشت و گردش فلک در حکمرانی به انسانها ، آنها را گرفتار خود نمی کند. بلکه انسان مالک سر نوشت خود است ، اراده اش با جهت دادن به حوادث ، جریانها را تغییر می دهد. تالیف خسرو شیرین ، لیلی و مجنون ، هفت پیکر و اسکندر نامه بر این اساس است.موضوع دورنمایه و قلم نقاشی مربوط به آثار بعدی عوض شده است و تازگی و طراوت نوینی یافت.
ظریفترین و اسرارانگیزترین حرکات روحی به ماهیت اساسی مکتب نوین شاعری تبدیل گردید.نظریه انسانگرایی ،آزادی شخصیت ،و رها شدن اراده از یوغ موهومات و خرافات که نقطه عطف رشد فرهنگ بشری و مضمون بیداری معنوی انسانهاست ،در آثار نظامی زیباترین تجسم معنوی را یافته است.
پرفسوررستم علی اف می نویسد :«منظومه مخزن الاسرار» نظامی با سایر منظومات پنج گانه به دلیل ساختار داخلی و مضمونش فرق می کند. آنچه این منظومه را با دیگر آثار شاعر همسان می سازد ایده مشترک و منطق هنری آن می باشد . همین ایده ، غایت و هدف تعلیم نظریه انسان گرایی است که دورنمایه اصلی تمامی اثارنظامی است. اگر نظریات اخلاقی ، اجتماعی ، زیبای شناسی ، و انسانگرایی شاعر در خسرو شیرین ، لیلی و مجنون ، هفت پیکر و اسکندر نامه به واسطه تابلوهای رنگارنگ زندگی بیان می شود .اما این مطالب در «منظومه مخزن الاسرار» به صورت تعلیمات و نصایح ابراز می گردد. هدف اصلی شاعر القای احترام به مولدین نعمات مادی و ایجاد احساس عدالت ،کمال در زندگی ، و تربیت اخلاقی خوانندگان می باشد.
نظامی تعلیمات اصلی خود را نه با ایده مجرد ، خطبه و موعظه های خشک ، و نصایح دل آزار بلکه با افکار پر تحرک ، زبان شاعرانه زنده و مؤثر ابراز می دارد. به دیگر سخن منظومه مخزن الاسرار اثر هنری جاودانه ای است که از وحدت فکر عمیق و هیجان شاعرانه قدرتمند به وجود آمده است.
منظومه مخزن الاسرار از نظر ساختار و درونمایه از بیست مقاله و چند باب مستقل فلسفیو نعت خدا و پیغمبرو مناجات تشکیل شده است.مخزن الاسرار از نظر ساختار و درونمایه ای از بیست مقاله و چند باب مستقل فلسفی و نعمت خدا و پیغمبر و مناجات تشکیل شده است. دو باب جداگانه و مستقل در این اثر جایگاه ویژه ای دارد. شاعر در این بابها ملاحظات و داوری خود را در مورد هنر سخنوری و وظایف اجتماعی و طبیعت آن بیان کرده. و کلام موزون را بر کلام غیرموزون ترجیح میدهد. بعد از این فصلی است که جایگاه مهمی دارد و مبنای تعلیمات فلسفی و انسانگرایانه‘ نظامی را تشکیل میدهد . در این فصل که «دنیای دل و همرازی با آن» نام دارد دل منبع انسانگرایی شمرده می شود. اگر چه بابها و مقالات از نظر مضمون در یک ردیف تیستند، اما آنها را نوعی مفهوم کلی به هم می پیوندد. این منظومه در کل مربوط به موضوعی فلسفی و اجتماعی است وم آن نظمی است که بین فرد، جامعه و طبیعت وجود دارد و وجود این نظم ناشی از نوعی ضرورت است. شاعر، برای برپایی جامعه ای که در آن برابری، برادری، عدالت و سعادت حاکم باشد، تعلیمات جهانشمول انسانگرایانه خود را مقصد نهایی کتابش قرار داده است.
پرفسوررستم علی اف عنوان می دارد :مقالات اول در برگیرنده دیدگاههای فلسفی شاعر درباره عشق و محبت می باشد. عشق سرچشمه و علت هستی است. خدا آن را قبل از هستی آفریده است، قبل از آفریده شدن عشق بزرگترین خصوصیت طبیعت انسانی بوده و نعمتی است که اگر با عقل همراه شود، انسان را از تمامی آفریده های جاندار خدا، حتی از فرشته ها برتر می کند.
دنیای معنوی انسان به وسیله عشق و عقل اراده می شود، اعضایی که دارای خصوصیات حیوانی هستند، بر جهان جسمانی حکمرانی می کنند. به عبارت دیگر وجود انسان دارای دو قسمت است: غرایز زیستی و معنویات. غرایز زیستی به اعتبار وجودی پس هستند . و اگر خواستشان برآورده نشود، وجودش جسمانی – حیات حیوانی- نمی تواند ادامه یابد. حیات طبیعی انسان باید شکل زندگی، خواستهای غریزی زیستی را در چارچوب عقل تاّْمین کند. انسان برای زنده مانده باید با همنوعان خود متحده شده و با دیگران تلاش نماید. زندگی خارج از جامعه غیرممکن است. اما بزرگترین فاجعه بشر در این است که ، چون انسانها قادر به اداره امور زیستی خود نیستند هنوز نتوانسته اند شکل همکاری مشترک را پیدا کرده و زندگی اجتماعی بر مبنای عشق و شعور ایجاد کنند در نتیجه محصول و نعمتهای حاصل از کار جمعی عادلانه و مساوی تقسیم نمی شود.
بشنو ازین پرده و بیدار شو خلوتی پرده اسرار شو
جسم را پاکتر از جان کنی چونکه چهل روز به زندان کنی
مرد به زندان شرف آرد به دست / یوسف ازین روی به زندان نشست
قدر دل و پایه جان یافتن /جز به ریاضت نتوان یافتن
سیم طبایع به ریاضت سپار / زر طبیعت به ریاضت برآر
تا زریاضت به مقامی رسی / کت به کسی درکشد این ناکسی
توسنی طبع چو رامت شود / سکه اخلاص به نامت شود
تعلیمات نظامی مواعظ و نصایح محکمی است که از منافع تمامی مظلومان و زحمتکشان دفاع می کند، او حاکمان مستبد را به پروردن دین و عدالت، رعیت پروری، و تلاش در جهت رفاه مردم و حفظ امنیت دعوت می کند:
دل به خدا برنه و خورسندیی / اینت جداگانه خداوندیی
آن دل کز دین اثرش داده اند / زان سوی عالم خبرش داده اند
چاره دین ساز که دنیات هستد / تامگر آن نیز بیاری به دست
دین چو به دنیا بتوانی خرید / کن مکن دیو نباید شنید....
کار تو پروردن دین کرده اند دادگران کار چنین کرده اند
دشمن درجه یک کشور که آن را ویران می کند، ظلم است.
از مخزن الاسرار: در توحید
ای همه هستی زتو پیدا شده / خاک ضعیف از تو توانا شده
زیر نشین علمت کائنات / ما به تو قائم چو تو قائم به ذات
هستی تو صورت و پیوند نه - / تو به کس و کس به تو مانند نه
آنچه تغیر نپذیرد توئی / آنچه نمرده است و نمیرد توئی
ما همه فانی و بقابس تر است / ملک تعالی و تقدس تر است
ساقی شب دستکش جام تست / مرغ سحر دستخوش نام تست
پرده بر اندازد و برون آی فرد / گر منم آن پرده به هم در نورد
عجز فلک را به فلک وانمای / عقد جهان راز جهان واگشای
ای به ازل بوده و نابوده ما / وی به ابد مانده و فرسوده ما
دور جنبیت کش فرمان تست / سفت فلک غاشیه گردان تست
پرفسوررستم علی اف ادامه می دهد :بدین ترتیب بنابر تعلیمات نظامی، جامعه مطلوب و کامل و زندگی معنوی فقط موقعی می تواند به وجود آید که، تمام اعضای جامعه و در درجه اول هیئت حاکمه غرایز نفسانی خود را تربیت کرده تمامی قوای خود را صرف کارهای مفید کنند، قلب انسان با پاکی خود نفس را خفه کرده و برخواسته های جسمانی پیروز می شودو معرف نیازهای روحی و معنوی می شود. شاعر صورت قلبی را که تربیت یافته و از کثافت نفس اماره خلاص شده در اول آثارش مطرح می کند، و سیر قلب را به کاخ دل به تصویر می کشد. شاعر به هنگام ورود به قصر ، الاهه محبت یعنی دل را می بیند که «هفت خلیفه» را- هفت عضو بدن که مصداق غرایز نفسانی است- تابع و مطیع اراده خود نموده است. او بعد از گفتگوی طولانی با قلبی که نور محبت را به انسانیت می تاباند، حقیقت فلسفی بزرگی را درک می کند: هر شخصی که به سطح انسانیت مطلوب رسید، نه فقط در آسمانها بلکه در زمین هم در بهشت است.
یکی از بزرگترین خدمات نظامی مبارزه آشتی ناپذیر در احیای دین اسلام است. پیش از این متذکر شدیم که در زمان شاعر در نتیجه فعالیتهای طریقت های مختلف مثل اسماعیلیه، قرامطه و از طرف دیگر در اثر جنگهای خونین صلیبی علیه اسلام و مسلمانان که بیش از صد سال ادامه داشت و مخصوصاً به دلیل فساد اخلاق طبقه حاکمه، قسمتی بزرگ از جامعه روحانیان، اسلام نوعی ضعف پیدا کرده و دین محمدی دچار رکود شده بود. شاعر در عنفوان جوانی علیه دشمنان اسلام برخاسته و با کوششهای شاعرانه خود می خواست اسلام را از آلودگیها پاک و منزه کرده و دین پاک محمدی را احیا کند. شاعر مسلمانی مؤمن و متقی بود و بهتر از همزمانان خود درک کرده بود که اسلام دین آزادی، برابری، برادری به اصلاح امروز دین حقوق بشر، آزادی و پاسدار حقوق مستضعفان و برابری تمام ملل و قبایل است. برای ترویج ایده ها و احیای اسلام ناب مناجاتهای زیاد خطابها و نصایح پرشور و هیجان سروده است هم به شکل مستقل و هم در مقدمه منظومه های خود، برای مثال مقدمه کتاب مخزن الاسرار دارای پنج مناجات است.
در یکی از مناجاتها خطاب به حضرت محمد(ص) می گوید:
ای مدنی برقع و مکی نقاب / سایه نشین چند بود آفتاب
گر مهی از مهر تو مویی بیار / ورگلی از باغ تو بویی بیار
منتظران را به لب آمد نفس / ای ز تو فریاد به فریاد رس
سوی عجم ران ، منشین در عرب / زرده روز اینک و شبدیز شب
ملک برآرای و جهان تازه کن / هر دو جهان را پر از آوازه کن
سکه تو زن تا امرا کم زنند / خطبه تو کن تا خطبا دم زنند
خاک تو بویی به ولایت سژپرد / باد نفاق آمد و آن بوی برد
بازکش این مسند از آسودگان / غسل ده این منبر از آلودگان
خانه غولندت بپردازشان / در غله دان عدم اندازشان
کم کن اجری که زیارت خورند / خاص کن اقطاع که غارتگرند
ما همه جسمیم بیا جان تو باش / ما همه موریم سلیمان تو باش
از طرفی رخنه دین می کنند / وز دگر اطراف کمین می‌کنند....
شب به سر ماه یمانی درآر / سر چو مه از برد یمانی برآر
با دو سه در بند کمربند باش / کمزن این کم زده چند باش
اولین چاپ مخزن الاسرار با ترجمه انگلیسی از طرف دانشمند و ایرانشناس معروف انگلیسی ویلیام جونز در سال ۱۷۸۶ . م در کلکته صورت گرفت. با آنکه هم متن فارسی و هم ترجمه انگلیسی پاک و صحیح بود اما چاپ کامل نبود. بعدها دانشمند دیگر انگلیسی ن. بلند متن کامل منظومه را از روز نسخه های معتبر و قدیم تهیه کرده در سال ۱۸۴۴.م در لندن چاپ نمود. طی سالهای طولانی این چاپ بهترین و صحیح ترین متن کتاب حساب می شد و بارها در تبریز (۱۲۷۰، ۱۳۱۲ هـ.ق) و کانپور (۱۲۸۵هـ ق) تجدید چاپ شد.
در مورد تهیه ، چاپ و تبلیغ آثار ادبی نظامی بزرگترین کار را که نوعی رشادت علمی است، وحید دستگردی شاعر، دانشمند و ناشر ایرانی انجام داده است. وحید دستگردی عاشق نظامی بود. وی از سال ۱۹۳۵ . م متن خمسه را بر اساس سی نسخه خطی قدیم و شروح مختلف از تحریفات بی حد و حساب زدود و با توضیحات علمی- انتقادی منتشر نمود. متاسفانه وحید دستگردی بعضی از ویژگیهای مهم متن شناسی معاصر را رعایت نکرده در موقع انتخاب متون اساسا ذوق و سلیقه شخصی خود را معیار قرار داده و فرقهای موجود مابین نسخه ها را به شکل درست ارائه نداده است. به همین دلیل خاورشناسان شوروی تحت رهبری ا.برتلس مجددا شروع به تهیه متن علمی- انتقادی آثار نظامی نمودند.
متن علمی انتقادی مخزن الاسرار را مرحوم ا.ا.علیزاده تهیه کرد و تحت نظر برتلس چاپ نمود. اما با تاسف باید بگوییم که همین نشر نیز از نظر عملی نتوانست از چاپ وحید دستگردی برتری یابد و حتی در بسیاری موارد تحریفهایی را که وحید دستگردی زودوده بود، تکرار کرد.
چند سال پیش از این دکتر بهروز ثروتیان به تصحیح آثار نظامی از جمله مخزن الاسرار پرداخت و در این کار بیش از بیست سال زحمت کشید. چاپ دکتر ثروتیان مزایای زیادی دارد، مهمترین این ویژگیها: شرح مفصل، فهرستها، تهیه مجموعه امثال و حکم ، واژه نامه و غیره است.
یادآور می شوم ماخذ چاپ دکتر ثروتیان چاپ ناقص باکو بوده است. ناشر، چاپ باکو را عینا تجدید چاپ کرده است. ماخذ چاپ باکو نسخه ای خط است که در سال ۷۶۳هـ.ق استنساخ شده است. این نسخه صد و شصت سال بعد از وفات نظامی نوشته شده که این زمان برای تحریف متن وقتی کافی بوده است، خود نظامی می دانست که کاتبان حتی موقعی که وی در قید حیات است آثارش را تحریف می نمایند شاعر خطاب به نا سخان می نویسد:
کمر بستم به عشق این داستان را / صلای عشق در دادم جهان را
مبادا بهره مند از وی خسیسی / بجز خوشخوانی و زیبا نویسی
زمن نیک آمد این گر بد نویسد / به مزد من گناه خود نویسد.
ده نسخه خطی دیگر که اساس چاپ باکو قرار گرفته، مدت زیادی بعه از وفات نظامی نوشته شده اند این نسخه ها پر از تحریف و اشتباه است.
پرفسوررستم علی اف می گوید خیلی خوشحالم که، چند سال پیش قدیمی ترین و معتبرترین نسخه خطی مخزن الاسرار نظامی را کشف کردم و به دست آوردم. یکی از این نسخه ها در موزه لندن نگهداری می شود. این نسخه سی و هفت سال بعد از وفات شاعر نوشته شده است. خط آن از نوع خط نسخ قدیم بوده و تمامی ویژگیهای دستنویسهای مربوط به قرن ششم و هفتم را داراست. مثلا به جای چ، ج، به جای پ، ب به جای گ،ک . بعد از صامتها به جای د،ذ به جای که، کی به جای چه،چی به جای چونکه، حونک به جای آنکه، آنک به جای آنچه، آنچ به جای همین، هم این به جای امید، اومید به جای خورشید، خرشید به جای دانه ایست، دانه ئست به جای لاجورد، لازورد به جای آغوش، آکوش به جای بلکه، بلکی به جای گرچه ، کرجی نوشته شده است.
در ادامه می گوید بدین ترتیب مخزن الاسرار را به دقت با هم مقابله و مقایسه کرده و تمامی نسخه بدلها را در پاورقی آورده ایم تا خواننده در مورد صحیح بودن یا نبودن هر نسخه داوری کند. این متن که در اختیار خوانندگان گذاشته می شود، براساس قدیمیترین نسخ تهیه شده است، سپس آن را به زبان روسی و آذربایجانی ترجمه کرده و با شرحی مفصل در باکو چاپ کرده ام، چون این ترجمه را با شرح حاشیه زیاد منتشر کرده ام تکرار آنها را در اینجا مصلحت ندانستم. برای نشان دادن نسخه هایی که مورد استفاده قرار گرفته است، این علامتها به کار رفته است:
«ب»- نسخه موجود در موزه بریتانیا، «ل» نسخه لنینگراد، «د» نشر دستگردی، «ع» چاپ باکو که علیزاده تهیه کرده است.
در اینجا باید متذکر شوم که برای احیای بعضی واژه های قدیم و نادر و ابیات دشوار آقای ثروتیان از نسخه های قدیم اینجانب استفاده کرده است.
تصویر این نسخه ها و علامتهای آنها در مقدمه چاپ باکو و چاپ آقای ثروتیان آمده است و اینجا احتیاج به تکرار نیست.
بالاخره این را هم بگویم که ، ترجمه مخزن الاسرار را من در ۱۹۸۱. م به زبان آذربایجانی و در ۱۹۸۳. م به زبان روسی چاپ کرده ام. این ترجمه ها براساس متن علمی- انتقادی که تهیه کرده و از نو تکمیل نموده ام صورت گرفته است. به یقین متن کنونی و ترجمه های آن به زبان روسی و آذربایجانی الگوی ترجمه های بعدی قرار خواهد گرفت.
نظامی در بزم سرایی، بزرگترین شاعر ادبیات پارسی است. به جرأت می توان گفت که او در سرایش لحظه های شادکامی بی همتاست، زبانش شیرین است و واژگانش نرم و لطیف، و گفتارش دلنشین. آن گونه که در بازگویی لحظه های رزم، نتوانسته از فشار بزم رهایی یابد به اشعار رزم نیز ناخودآگاه رنگ غنایی داده است.
شاعر بزرگ سده ششم، خود را به اخلاق پایبند می داند و برخلاف بسیاری از شاعران و سرایندگان، هرگز در سروده هایش بی پرده سخن نگفته است.
نظامی گنجوی استاد مسلم شعر غنایی و داستانهای عاشقانه در ادب فارسی است.
مرگ وی ضایعه ای بزرگ در تحقیقات ایران شناسی این حوزه محسوب می شد .و سختکوشی و مجاهدت وی سر مشقی است برای همه آنها که قدم در این واهی می نهند.با این امید که روندگان این راه را هردم افزون تر باشد.
گوی خوبی که برد از تو که خورشید آنجا / نه سواریست که در دست عنانی دارد
این مقاله در زماتی نوشته می شود که وی روی در نقاب خاک کشیده است.
روانش شاد باد.

نویسنده :علی معروفی