واقعیت عالم ذر

همان طور که می دانیم قرآن کتاب هدایت انسان است و به همه وقایع مهم انسان که نقش اساسی سعادت و شقاوت او را دارند اشاره دارد و طبیعی است که به مسئله مهمی چون عالم ذر که جایگاه بسیار مهمی در حیات فکری و رفتاری او است اشاره داشته است. بیش از ده آیه در سوره های مختلف قرآن آمده است که به این عالم اسرار آمیز مربوط می شوند مثل (سوره اعراف /۱۷۲) که تفاسیر و روایات فراوانی از سوی شیعه و سنی وارد شده است. خداوند در این آیات از پیامبر (ص) می خواهد تا واقعه ای را که در صدر خلقت بشر صورت گرفت و ذریه بنی آدم را از پشت آنها برگرفته و از همه آنها بر ربوبیت خود اقرار گرفت به یاد آورد. قطعا خداوند این کار را به خاطر آن انجام داد که کسی در آخرت بهانه غفلت و شرک پدران و نیاکان خود را نیاورد. چون انسان باید در این دنیا مورد آزمایش قرار گیرد تا سعادت و شقاوت او تعیین گردد. اما آورده اند که دنیا به تنهایی برای آزمون کافی نیست بنابراین باید یک عالم دیگر باشد که همان عالم ذر است که حقیقت انسان ها بدون وجود هر گونه بهانه آشکار می سازد و ذمه آنها را هم در این مقطع از دنیا به پیمانی بزرگ مشغول می سازد . خدای متعال به چهار صورت انسان را به توحید رهنمون کرده و حجت را بر او تمام می کند. سه صورت آن نقلی، عقلی و فطری است و صورت چهارم آن هم در این آیه مطرح است و آن اقراری است که خداوند از او گرفت و برای اثبات عالم ذر به چند نمونه آیه و روایات متذکر می شویم:
(سوره یونس/ ۷۴) فما کانوا لیومنوا بما کذبوا به من قبل
«به چیزی که از پیش آن را تکذیب کرده بودند ایمان نیاوردند»
(سوره تغابن/ ۲) هو الذی خلقکم فمنکم کافر و منکم مومن
«او کسی است که شما را آفرید، گروهی از شما کافر و گروهی مومنید»
و از امام صادق روایت شد که در باره ( سوره یونس /۷۴) می فرمایند:
خداوند فرستادگان خود را به سوی خلق فرستاد در حالی که در پشت مردان و رحم زنان بودند پس کسی که در آن هنگام تصدیق کرد پس از آن هم تصدیق نمود و کسی که در آن هنگام تکذیب کرد بعد از آن هم تکذیب نمود.
و امام صادق (ع) در (سوره تغابن/ ۲) می فرمایند:
خداوند ایمان و کفر آنها را به ولایت ما شناخت روزی که در صلب آدم از آنها پیمان گرفته شد در حالی که ریز بودند.
از این آیات و روایات متوجه می شویم که عالم ذر همان عالمی است که قبل از خلقت دنیا وجود داشت و ذر همان ذریه است که خداوند آنها را از ذریه های آدم به وجود آورد. درباره زمان عالم ذر نیز تفاسیر و روایات متعددی مطرح است و ذهن آدمی که جستجوگر است این سوال برایش پیش می آید که عالم ذر چه زمانی بوده است؟
بعضی ازروایات استفاده می شود که پس از خلقت آدم در آفرینش فعلی بوده است و پس از اتمام آن همه به صلب او بازگشتند که در این صورت عالم میثاق همزمان با اوایل خلقت آدم بوده است.
امام کاظم(ع) فرمودند: خداوند پیامبران و جانشینان آنها را روز جمعه آفرید و جمعه همان روزی است که خداوند از آنها پیمان گرفت.
بنابراین در روایات فراوانی آمده است که روز جمعه و روز اول فروردین که نوروز خوانده می شود از اهمیت بسزایی برخوردار است. درباره مکان عالم ذر نیز نظرات و روایات متعددی آمده است: مثلا ابن عباس می گوید: وقتی آدم از اعمال حج خود فارغ شد و در وادی نعمان که پشت کوه عرفات است خوابید، خدای تعالی همه ذریه او را تا روز قیامت از پشت او بیرون آورد و آدم آنها را مشاهده کرد.
واقعه عالم ذر بر روی زمین انجام گرفت چه این که در روایات آمده است و در جای دیگر مکه و در کنار حجرالاسود را نام برده اند که این نقطه از زمین از اهمیت والایی برخوردار است. و علامه طباطبایی درباره مکان عالم ذر می فرمایند: که انسان دارای دو وجهه ملک و ملکوت است و وجهه ملکوتی او مقدم بر وجهه دنیایی اش می باشد و تفاوت ملکوت و ملک همان تفاوت کن و یکون خواهد بود. در این جا اشکالاتی وارد کردند که آن عالم ، عالم ملکوت است، ولی در جواب باید گفت این عالم جدای از عالم ملکوت است. زیرا معصومین در روایات و تفاسیر چیزی درباره این نیاورده اند و در نتیجه عالم میثاق عالم ملکوت نیست بلکه مقطعی از همین نشات دنیوی بوده است و در مورد مدت عالم ذر باید بگوییم که زمان این عالم کوتاه بوده است و آیا کوتاه بودن آن را انسان احساس کرده است یا خیر معلوم نیست زیرا مدت زمان دنیا با عوالم دیگر متفاوت است و انسان چیزی را در این دنیا درک می کند که می بیند و ما معتقدیم که در عالم آخرت زمان معنا ندارد و شاید عالم ذر نیز زمان نداشته باشد.
برخی ازمحققان فراموشی عالم ذر را کوتاهی آن دانسته اند ولی فلسفه فراموشی عالم ذر در روایات مطرح نشده است و تنها به اصل فراموشی اشاره گردیده است. مثلا آنچه در عالم ذر واقع شد شهود عینی حقایق چون ربوبیت و نبوت و ولایت بود و اگر این شهود همواره درخاطره ها می ماند می توانست از ارزش هدایت انسان و تلاش او در راه خدا در این دنیا بکاهد و یا خداوند وقایع آن عالم را به بستر فراموشی برد تا در مقطع بعدی دنیا که زندگی فعلی انسان باشد به او خبر دهد و بار دیگر او را در پذیرش خیر خود مورد آزمایش قرار داده و معلوم گردد چه کسی به صدق گفتار خداوند پایبند است ،اینها احتمالاتی است که اکثر افراد داده اند. و در پایان مطلب می توانیم بگوییم: فلسفه وجودی عالم ذر همان فلسفه مقطع کنونی دنیاست. آفرینش انسان در دنیا، آزمایش او و نیل به مراتب کمال است که با کسب معرفت عبادت و اطاعت خداوند به دست می آید. زیرا عالم ذر و عالم کنونی دو مقطع از دنیا هستند که هر کدام بخشی از تاریخ زندگی انسان را تشکیل می دهند. ویژگی فلسفه عالم ذر به دلیل اتمام حجت و تجلی ربوبیت پروردگار نبوت انبیا و ولایت جانشینان آنها به ویژه امیرالمومنین است. در سوره اعراف /۱۷۴ -۱۷۲) بنابراین این آیه، فلسفه عالم ذر گرفتن بهانه از دست انسان ها بود.
خداوند این پیمان را گرفت تا کسی در قیامت نتواند بگوید من از ربوبیت خدای یکتا غافل بودم یا به خاطر شرکت پدران خود مجبور به پذیرش شرکت گردیدم. و یکی دیگر از فلسفه عالم ذر همان تجلی توحید، نبوت و ولایت در زندگی بشر است زیرا اگر عالم ذر نبود فلسفه آفرینش انسان و حتی مواخذه قیامت هم با دشواری روبه رو می شد. و سومین فلسفه همان آزمایش فکری و عملی انسان هاست و نتیجه این آزمایش که با شهادت فرشته ها همراه است زمینه حرکت فکری و عملی او در دنیا و معیار رسیدگی به امور او در آخرت باشد و همه اینها برای رسیدن انسان به آن کمال حقیقی است که موجب سعادت وی خواهد بود. حاصل آنکه: عالم ذر و عالم ملکوت دو عالم جدا از هم هستند زیرا عالم ذر عالمی است که پیش از خلقت انسان بوده است و عالم ملکوت یکی از عوالم انسان بعد از خلقتش است و اگر با هم ارتباطی داشته باشند مربوط به عالم آخرت است که اینک برای انسان مشخص نیست.

زهرا یوسفی مصری

منبع : روزنامه جوان