ایران تا ۴۰ روز قبل از انقلاب در محرمانه‌های بریتانیا

اولین شماره از « آخرین سال پهلوی در محرمانه‌های بریتانیا»
● پیش درآمد:
آرشیو ملی بریتانیا مطابق سنت دیرینه خود در نیمه دسامبر سال جاری، در مراسمی شماری از پرونده‌های محرمانه و هنوز آزاد نشده مربوط به تحولاتی که سی سال تمام از وقوع آن گذشته را در اختیار حدود سی نفر از پژوهشگران برگزیده مدعو داخلی و بین‌المللی گذاشت تا در زمان باقیمانده تا موعد خارج شدن این اسناد از طبقه‌بندی و قرار گرفتن آنها برای استفاده عمومی، مقاله یا مقالات خود بر اساس این مدارک را در رسانه‌های همگانی معتبر بین‌المللی منتشر کنند. من ـ دکتر مجید تفرشی ـ که برای نهمین سال متوالی به این مراسم دعوت شده بودم، توانستم در یک فرصت کوتاه تقریبا ده روزه با یک کار فشرده ۱۶ ساعت در روز با پژوهش روی این اسناد، گزارش‌های جداگانه ـ و در عین حال مرتبط با هم ـ درباره تحولات ایران در دوره یادشده را نوشته و در اختیار علاقه‌مندان قرار دهم. گزارش‌های من در سال‌های پیش در دیگر رسانه‌های فارسی زبان داخلی و خارجی منتشر شده‌اند و امسال برای نخستین بار در پایگاه اینترنتی «تابناک» منتشر می‌شوند.
امسال در مجموع حدود ۷۰ پرونده و در حجم تقریبی حدود ۱۵ هزار صفحه سند مرتبط با ایران طی دو روز، نخست مورد بررسی سریع و اجمالی نگارنده و همکارانش قرار گرفته و سپس حدود ۶ هزار صفحه از آنها برای تصویربرداری برگزیده شدند که مجموعه مقالات ارایه شده در این مجموعه، حاصل بررسی و مطالعه این مدارک رسمی در آستانه آزادسازی توسط نگارنده هستند. دوره زمانی اسناد آزادشده و مورد مطالعه، عمدتا از اول ژانویه تا ۳۱ دسامبر ۱۹۷۸ میلادی مطابق با یازدهم دی ۱۳۵۶ تا دهم دی ۱۳۵۷ شمسی، یعنی تا یک ماه و نیم یا شش هفته پیش از پیروزی انقلاب اسلامی است، ولی در موارد خاص و به فراخور نیاز، به ویژه در موضوعاتی که از سال قبل ادامه داشته‌اند، اسناد سال‌های گذشته نیز مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
همانند سال‌های قبل، تعداد محدودی از پرونده‌های مربوط به ایران که قاعدتا باید بر اساس قانون سی سال، در سال جدید از طبقه‌بندی خارج شوند، به دلایل مختلف هنوز آزاد نشده‌اند. موضوعات این پرونده‌ها عبارتند از: «پیشنهاد سفر خانواده سلطنتی بریتانیا به عربستان و ایران در سال ۱۹۷۹» (۱۱ پرونده)، «وضعیت سیاسی داخلی ایران» (یک پرونده) و «شهروندان ایرانی در بریتانیا» (یک پرونده) از طبقه بندی خارج نشده‌اند. درصد کمتری از اسناد تازه آزاد شده نیز با حذف بند یا بندهای خاصی از محتویات آن ـ از طریق قراردادن کپی بدون موارد حذف شده ـ از طبقه بندی خارج و ارایه شده‌اند. از سوی دیگر، نگارنده امسال نیز مانند سال گذشته موفق شد با استفاده از حق شکایت بر اساس قانون آزادی دسترسی به اطلاعات به تعدادی از پرونده‌های تاکنون آزاد نشده مربوط به مناسبات دفاعی و هسته‌ای ایران و بریتانیا دسترسی پیدا کند که این اسناد در گزارشی بررسی خواهند شد.
لازم به ذکر است که نقل قول‌های مستقیم یا غیر مستقیم و اغلب قریب به اتفاق اظهار نظرات مندرج در این مجموعه، از متن خود اسناد و یا فشرده‌ای از محتویات آن هستند، مگر آن که منبع دیگری برای آنها ذکر شود. در این مجموعه سعی شده به جز در موارد ابهام‌زدایی و یا تکمیل مشخصات یک فرد یا جزییات یک رویداد، از منابع چاپ شده استفاده نکرده و حتی‌المقدور بخش‌های تکمیلی را نیز بر پایه دیگر اسناد منتشر نشده در آرشیوهای بریتانیا انجام دهم. دیگر آن‌که در متن این مقالات اگر سال وقایع ذکر نشده، همواره منظور سال ۱۹۷۸ میلادی است و در غیر این صورت سال تحولات ذکر شده است.
نیازی به توضیح نیست که گزارش‌های رسمی و دیپلماتیک و اسناد تاریخی، به ویژه مجموعه مدارک محفوظ در آرشیو ملی بریتانیا حاوی اطلاعات مهمی از تاریخ معاصر ایران و روابط خارجی آن هستند که در بسیاری موارد نظیر و جایگزین آنها در منابع و آرشیوهای داخلی وجود ندارند. با این همه باید دانست که این مدارک منابع تاریخ‌نگاری و نقطه‌نظرات دیپلمات‌ها و دیگر مقامات رسمی بریتانیایی به شمار می‌روند و مثل هر گزارش رسمی دیگری با همه اهمیتشان، نمی‌توانند خالی از حب و بغض یا پیش داوری و اشتباه باشند. از این رو، با وجود اهمیت انکارناشدنی آنها برای استفاده در پژوهش‌های تاریخی، به هیچ وجه نباید به آنها به دیده تاریخ خالص و محض نگریست.
این گزارش‌های رسمی در واقع روایتی بسیار فشرده از یک مجموعه مهم و دست نخورده درباره تاریخ انقلاب ایران هستند که در مدت زمان کوتاهی تهیه و منتشر شده‌اند. از این جهت، ناگزیر ممکن است اشتباهاتی سهوی در این روایت راه یابد که نگارنده از همه پژوهشگران و علاقه‌مندان درخواست می‌کند تا برای رفع این نواقص و توضیح ابهامات آن به او کمک کنند. انتشار این مجموعه گزارش به همراه گزارش‌های سال‌های قبل که در واقع برشی از روایت دست اول و لحظه به لحظه توصیفی و تحلیلی تاریخ انقلاب ایران و رویدادها و جریانات سال‌های منجر به آن هستند، در واقع باید مقدمه‌ای برای گردآوری کامل این منابع و سپس انتشار مقالات و کتب تحقیقی و ترجمه بر اساس آنها و یا انتشار مستقیم برگزیده یا همه آنها باشد که امیدوارم به زودی با حمایت افراد و مؤسسات علاقه‌مند در راه رسیدن به چنین اهدافی کوشا و سهیم باشم.
مطالعه این مدارک منتشر نشده به درستی نشان می‌دهد که با وجود گذشت سی سال از سرنگونی نظام سلطنتی و استقرار نظام جمهوری اسلامی در ایران، هنوز تا چه حد هنوز اطلاعات دست نیافته و مدارک منتشر نشده و دست اولی در باره آخرین انقلاب بزرگ قرن بیستم وجود دارد. به باور نگارنده، برخلاف باور عمومی، چنان‌که تاریخ یک علم صرفا مورد استفاده خواص و نخبگان نیست، استفاده از آرشیوها و اسناد تاریخی نیز اگرچه امری تخصصی و آموختنی است، ولی صرفا وظیفه انحصاری متخصصان و مورخان نیست. آمارهای منتشر شده نشان می‌دهد که بیشترین مراجعه کنندگان به آرشیو ملی بریتانیا را افراد عادی پی گیر ریشه‌های خانوادگی و تاریخی خود و یا علاقمند به بررسی تاریخ‌های محل سکونت خود یا اجدادشان تشکیل می‌دهند.
شایان ذکر است که نگارنده در نقل قول مستقیم از متن اسناد، در صورت نیاز به افزودن کلمه یا عباراتی برای بهتر منتقل کردن مفاهیم به مخاطب، کلمات افزوده شده را به این صورت [] و بین دو کروشه آورده است. در برخی موارد نیز که قصد داشته‌ام مطلب را کوتاه کرده ولی همچنان نقل قول مستقیم بیاورم، در بین مطالب نقل شده مستقیم، از ... استفاده کرده تا ضمن حفظ اصالت متن نشان دهم که بخشی از مطلب کوتاه شده است.

با تشکر از همکاری
مریم تهرانی
دکتر رضا مسعودی نژاد
دکتر علی فرد
خانم سورین گولد