نقش حضرت ابوالفضل در واقعه عاشورا

زندگانی حضرت عباس بن علی تا قبل از واقعه عاشورا کمتر مورد توجه مورخان قرار گرفته است. مطلبی هم که برخی نظیر مورخ الدوله سپهر در ناسخ التواریخ و به تبع او دیگران در باب شجاعت عباس در جنگ صفین نقل کرده اند، کاملاً بی پایه و اساس است؛ چرا که وی هنگام جنگ صفین نوجوانی چهارده ساله بود و در جنگ حضور نداشت. از سال ۴۰ هجری یعنی سال شهادت امام علی(ع) تا واقعه عاشورا هم در سال ۶۱ هجری رویداد برجسته یی که حضور جنگاوری مثل عباس را ضروری کند، رخ نداد و دوران جوانی عباس در صلح تحمیلی طی شد.
تقریباً کلیه مقاتل معتبر متقدم، بر این نکته اتفاق دارند که امام حسین(ع) پس از تصمیم به هجرت از مدینه به سوی مکه، همراه فرزندان، برادران، برادرزادگان و همه خاندانش به جز محمد بن حنیفه از مدینه بیرون آمد. عبدالله، جعفر و عثمان دیگر برادران کوچک تر عباس از نسل علی و ام البنین، او را در این سفر همراهی می کردند. از این چهار برادر فقط عباس متاهل بود و دو فرزند به نام های فضل و عبیدالله داشت به همین دلیل کنیه او «ابوالفضل» نام گرفت. اگر چه فضل در نوجوانی درگذشت و عبیدالله تنها وارث عباس بود.
روزها و ساعاتی را که این چهار برادر در کنار امام حسین(ع) و همراه کاروان او از مدینه تا مکه و سپس کربلا سپری کردند، تاریخ به روشنی ثبت نکرده است، اما سیر حوادث بعدی نشان می دهد که آنان لحظه یی را در کنار امام حسین(ع) به غفلت طی نکردند. تاریخ نخستین خبر از ایفای نقش عباس در واقعه کربلا را در روز هشتم محرم سال ۶۱ هجری نقل می کند. در روز هشتم کاروان امام در کربلا زمینگیر بود. ابومخنف در این خصوص می نویسد؛ از عبیدالله بن زیاد نامه یی به این مضمون به عمر بن سعد رسید؛ اما بعد از حمد و ثنای خدا بین حسین و یارانش با آب فاصله بینداز، تا قطره یی از آن را ننوشد، همان گونه که با امیرالمومنین خلیفه متقی پاک و مظلوم عثمان بن عفان کردند. عمر بن سعد، عمرو بن حجاج زبیدی را در راس پانصد سپاهی به کناره فرات فرستاد و آنها بین حسین و یارانش و آب فرات مانع شدند تا قطره یی از آن را ننوشد. این اقدام سه روز قبل از شهادت حسین(ع) بود.
وی ادامه می دهد؛ وقتی تشنگی بر حسین و یارانش عارض شد، برادر خود عباس بن علی بن ابی طالب را فراخواند و او را همراه سی سوار و بیست پیاده و بیست مشک برای آوردن آب فرستاد. آنان شبانه آمدند تا به آب نزدیک شدند. جلودار ایشان نافع بن هلال جملی با پرچم پیش آمد. عمرو بن حجاج زبیدی گفت؛ این مرد کیست؟ آمد و گفت؛ برای چه آمده یی؟ گفت؛ آمده ایم از این آبی که ما را از آن ممنوع کرده اید، بنوشیم. گفت؛ بنوش، نوش جانت. گفت؛ نه، سوگند به خدا مادامی که حسین و یارانش تشنه هستند، قطره یی از آن نخواهم نوشید.
همراهان عمرو بن حجاج متوجه آنها شدند. عمرو گفت؛ آنان نمی توانند آب بنوشند. ما را اینجا گذاشته اند که نگذاریم آنها آب بنوشند. وقتی یاران نافع نزدیک شدند، وی به پیادگان گفت؛ مشک هایتان را پر کنید، پیادگان با سرعت مشک ها را پر کردند. عمرو بن حجاج و یارانش به طرف آنها هجوم بردند. عباس بن علی و نافع بن هلال نیز حمله آنها را دفع کردند. سپس به طرف خیمه ها بازگشتند.۱
● خبر دوم؛ عصر روز نهم محرم
در این روز عبیدالله بن زیاد نامه شدیداللحنی برای عمر بن سعد فرستاد و او را به جنگ با حسین(ع) تشویق و ترغیب کرد و نامه را به شمر بن ذی الجوشن سپرد. شمر بن ذی الجوشن نامه را گرفت با عبدالله بن ابی المحل به عبیدالله گفت؛ خدا کار امیر را سامان دهد، خواهرزاده های ما با حسین هستند، اگر صلاح می دانی برای ایشان امان نامه بده. ام البنین دختر حزام همسر علی بن ابی طالب(ع) بود که عباس، عبدالله، جعفر و عثمان را برای او به دنیا آورده بود. ام البنین عمه عبدالله بن ابی المحل بن حزام بن ربیعه بن الوحید بن لعب بن عامر بن کلاب بود. عبدالله بن ابی المحل امان نامه را به وسیله غلام خود کزمان فرستاد. وقتی وی رسید آنها را فرا خواند. او گفت؛ این امان نامه را دایی شما برایتان فرستاده است. جوانان به او گفتند؛ سلام ما را به او برسان و بگو ما نیازی به امان شما نداریم. امان خدا بهتر از امان پسر سمیه است.
راوی گفت؛ شمر بن ذی الجوشن با نامه عبیدالله بن زیاد نزد عمر بن سعد آمد. هنگامی که عمر بن سعد نامه را خواند، گفت؛ وای بر تو، خدا خانه ات را خراب کرده و این نامه را نابود کند، سوگند به خدا مطمئن هستم تو مانع پذیرش پیشنهادهای من به او شده و کاری را که امید اصلاح داشتیم، خراب کردی. به خدا قسم حسین هرگز تسلیم نمی شود، چون روح پدرش در اوست. شمر گفت؛ چه خواهی کرد؟ آیا دستور امیر را اجرا کرده و دشمنش را خواهی کشت؟ اگر چنین نمی کنی سپاهیان را به من واگذار. عمر بن سعد گفت؛ نه تو لیاقت نداری، خود این کار را به عهده می گیرم و تو فرمانده پیادگان باش.
راوی گفت؛ شب پنجشنبه نهم محرم عمر بن سعد به حسین و یارانش حمله کرد. شمر در مقابل یاران حسین ایستاد و گفت؛ خواهرزاده های ما کجایند؟ عباس، جعفر و عثمان فرزندان علی بن ابی طالب جلو آمده و گفتند؛ چه می خواهی؟ گفت؛ شما در امانید. جوانان به او گفتند؛ خدا تو و امانت را لعنت کند، چون دایی ما هستی در امانیم، ولی پسر رسول خدا در امان نیست،
راوی گفت؛ سپس عمر بن سعد فریاد زد؛ ای لشگر خدا غبر اسبان خودف سوار شوید و خوشحال باشید. آنان سوار شدند و بعد از نماز عصر برای جنگ با حسین آماده شدند.حسین در مقابل خیمه خود دو زانو نشسته و به شمشیرش تکیه داده بود. خواهرش زینب فریادی شنید. نزدیک برادر آمد و گفت؛ ای برادر، آیا نمی شنوی صداها نزدیک شده است، حسین(ع) سر خود را بالا کرد و گفت؛ من رسول خدا صلی الله علیه و آله را در خواب دیدم که به من گفت؛ تو به سوی ما می آیی. راوی گفت؛ زینب به صورت خود زده و گفت؛ ای وای بر ما، حسین(ع) گفت؛ خواهرم چرا وای بر تو، آرام باش، خدا تو را رحمت کند. عباس بن علی گفت؛ ای برادر، لشگر آمد. حسین برخاست، سپس گفت؛ عباس، ای برادر سوار شو و از ایشان سوال کن چه شده و چه اتفاق تازه یی افتاده است و برای چه آمده اند؟ عباس همراه بیست سوار از جمله زهیر بن قین و حبیب بن مظاهر نزد سپاه عمر بن سعد رفت و گفت؛ چه شده؟ و چه می خواهید؟ گفتند؛ فرمان امیر آمده که به شما اعلام کنیم یا بر حکم گردن نهید یا به این کار مجبور خواهید شد. عباس گفت؛ عجله نکنید تا نزد ابا عبدالله برگشته و پیغام شما را به او برسانم. گفتند؛ برو و او را از این خبر آگاه کن و به ما بگو او چه گفته است. عباس با شتاب نزد حسین آمد و مطلب را به او گفت. یاران امام غنیزف در این فرصت برای سپاه عمر خطابه می خواندند.
راوی گفت؛ عباس بن علی با شتاب خود را به لشگر عمر رساند و گفت؛ ای مردم، ابا عبدالله از شما می خواهد که امشب را برگردید تا در این کار اندیشه کند زیرا در مساله یی که میان شما و او واقع شده سخن ره به جایی نمی برد. پس صبح هنگام یکدیگر را خواهیم دید ان شاءالله. اگر درخواست شما را پذیرفتیم پس بدان گردن می نهیم و اگر مایل نبودیم؛ نخواهیم پذیرفت. حسین امشب را فرصت می خواهد تا به کارهایش رسیدگی کرده و به خاندانش وصیت کند. هنگامی که عباس بن علی این پیغام را داد، عمر بن سعد گفت؛ ای شمر نظر تو چیست؟ شمر گفت؛ تو چه می گویی؟ تو فرمانده هستی. نظر، نظر توست، عمر بن سعد گفت؛ ای کاش نبودم. سپس عمر بن سعد به لشگر گفت؛ نظر شما چیست؟ عمرو بن حجاج سلمه زبیدی گفت؛ سبحان الله، به خدا سوگند اگر مردم دیلم هم چنین درخواستی از تو می کردند باید قبول می کردی. قیس بن اشعث گفت؛ قبول کن، به جان خودم سوگند صبح زود برای جنگ با تو آماده می شوند. عمر بن سعد گفت؛ سوگند به خدا اگر بدانم که چنین خواهند کرد هم امشب به ایشان می تازم.
راوی گفت؛ هنگامی که عباس بن علی پیام عمر بن سعد را برای امام آورده بود، امام گفت؛ به سوی ایشان برو اگر توانستی تا فردا از ایشان مهلت بگیر و امشب آنان را دور کن، تا این شب را به نماز و دعا و استغفار پروردگار بگذرانیم. او خود می داند که من خواندن نماز و قرائت قرآن و دعای فراوان و استغفار نمودن را دوست دارم.۲
● خبر سوم؛ شب عاشورا
پس از دفع عمر بن سعد، حسین(ع) شب هنگام یارانش را جمع کرد و گفت؛ خدا را به بهترین شکل ممکن حمد و ثنا نموده و او را در خلوت و جلوت ستایش می کنم. خدایا تو را می ستایم که ما را به وسیله نبوت گرامی داشتی و به ما قرآن آموختی. در دین، بصیرتمان عنایت کردی و برای ما گوش و چشم و دل نهاده و از مشرکانمان قرار ندادی. اما بعد، من هیچ کس را شایسته و بهتر از یاران خود و هیچ خاندانی را صادق تر و متحد تر از خاندانم ندیده ام. خداوند از جانب من به شما بهترین پاداش را بدهد. آگاه باشید من گمان می کنم فردا سرانجام ما و این گروه مشخص شود. بدانید که من همه شما را آزاد کرده و بیعت خود را از شما برداشتم. تاریکی شب پوشش مناسبی است که سوار شده و بروید.
حسین(ع) ادامه داد؛ از تاریکی شب استفاده کرده و بر شتر سوار شوید و هر کدام شما، دست یکی از افراد خانواده مرا بگیرد و به روستاها و شهرهای خود ببرد تا زمانی که خدا گشایشی حاصل کند زیرا اینان مرا خواسته و اگر به من دست یابند دیگران را دنبال نمی کنند. پس برادران، پسران، برادرزادگان و فرزندان عبدالله بن جعفر گفتند؛ چنین نمی کنیم که بعد از تو باقی بمانیم، خداوند این کار را هرگز از ما نبیند. ابتدا عباس بن علی چنین گفت. سپس دیگر یارانش مطالب مشابهی بیان کردند.۳
● خبر چهارم؛ صبح عاشورا
در صبح عاشورا وقتی که دشمن آماده نبرد شد بار دیگر حسین(ع) آنان را نصیحت کرد و گفت؛ ای مردم، سخنم را بشنوید و عجله نکنید تا به دلیل حقی که بر من دارید شما را اندرز داده و علت آمدن خود را شرح دهم. اگر عذرم را بپذیرید و سخنانم را صادقانه یافتید و منصفانه قضاوت کردید، چاره یی جز پرهیز از جنگ با ما ندارید و اگر عذر نپذیرفته و با حق و انصاف رفتار نکردید فîأîجٍمًعïواٍ أîمٍرîکïمٍ وîشïرîکîاءکïمٍ ثïمٌî لاî یîکïنٍ أîمٍرïکïمٍ عîلîیٍکïمٍ غïمٌîةً ثïمٌî اقٍضïواٍ إًلîیٌî وîلاî تïنظًرïونً (۷۱)۴، إًنٌî وîلًیًٌـیî اللٌهï الٌîذًی نîزٌîلî الٍکًتîابî وîهïوî یîتîوîلٌîی الصٌîالًحًینî (۱۹۶)۵. شما با آن خدایانتان که شریک خدای جهان می دانید، همدست شوید و کار خود را به شورا بگذارید تا مطلبی بر شما پوشیده نماند. سپس تصمیم خود را درباره من به مرحله اجرا بگذارید و مهلتم ندهید، به یقین مولا و یاور من خدا است و از صالحان حمایت خواهد کرد.
راوی گفت؛دختران و خواهران امام حسین(ع) با شنیدن این سخن فریاد زدند و گریستند.حسین(ع) عباس و پسرش علی را نزد آنان فرستاد و به آن دو گفت؛ آنان را آرام کنید.به جان خود سوگند از این پس زیاد گریه خواهند کرد و آنان برای ساکت نمودن زنان رفتند.۶
پس از آن امام یاوران خویش را برای جنگ به صف کرد و پرچم جنگ را به دست برادرش عباس سپرد.از این به بعد تا لحظه شهادت عباس خبر معتبری درباره او به دست نداریم.
● خبر آخر
خبر آخر، شیخ مفید می نویسد؛ چون تشنگی بر امام حسین(ع) سخت شد به سوی فرات به راه افتاد و برادرش عباس همراه او بود. سواران دشمن راه بر او گرفتند. مردی از بنی دارم تیری به سوی امام پرتاب کرد که زیر چانه آن حضرت نشست و... امام به جای خویش باز گشت. از آن سو لشگر دور عباس را گرفته به او حمله ور شدند و آن جناب به تنهایی با ایشان جنگ کرد تا شهید شد و عهده دار شهادت آن جناب، زید بن ورقاء حنفی و حکیم بن طفیل سنبسی بودند و این پس از آن بود که زخم های سنگینی برداشته بود و نیروی جنبش نداشت.۷
اخبار فوق را اکثر مقاتلی که تا قرن هشتم هجری نگارش یافته است درخصوص عباس بن علی ذکر کرده اند. برخی از آنها چهره او را چنین توصیف کرده اند؛ عباس بن علی مرد خوش صورت و زیبارویی بود، چون سوار اسب می شد پاهای مبارکش به زمین کشیده می شد و به او «ماه بنی هاشم» می گفتند. ابوالفرج می نویسد؛ «حرمی بن ابی العلا از زبیر و عمویش نقل کرده فرزندان عباس بن علی او را «سقا» نامیده و کنیه اش را «ابوقربه» گذارده بودند، ولی من از هیچ یک از فرزندان عباس بن علی و آنانی که پیش از ایشان بودند، چنین چیزی نشنیده ام.»۸
عباس بن علی تقریباً جزء آخرین افرادی است که قبل از امام حسین(ع) به شهادت رسید. آنچه در اقوال بیان می شود و بیشتر ناشی از نقل روضه خوانان است، مبنی بر آوردن آب از فرات و قطع دست راست و سپس دست چپ ایشان و به دندان گرفتن مشک آب و سخنان جانسوز عباس، پرداخته ملاحسین کاشفی در روضه الشهدا است و مجلسی نیز مطالب خود را از ایشان اخذ کرده است اگر چه نامی از او نمی برد. نویسندگان، مداحان و مرثیه خوانان هم به نوبه خود، بعدها این تصویر غم انگیز را به شکل سوزناک تری تکمیل کردند.
متاسفانه بسیاری از مداحان، شجاعت عباس بن علی در غلبه بر هوای نفس را نادیده انگاشته و فقط از زور بازوی او سخن رانده اند. در حالی که می بینیم در شب عاشورا، سخنان عباس بن علی «فصل الخطاب» برای همه یاران و خویشاوندان امام حسین(ع) بود. وی اعلام داشت هرگز از امام جدا نخواهد شد. همچنین در روز عاشورا، عباس بن علی احتمالاً برای اکمال وفاداری، از برادران تنی کوچک تر خود خواست تا زودتر از او به میدان نبرد بروند و او با صبوری نظاره گر شهادت ایشان شد و آنگاه به نبرد با دشمن برخاست. با بررسی اخبار مربوط به عباس بن علی در کربلا به این نکته واقف می شویم که پندار (ظن و گمان) مردم باعث ستم مظاعفی بر این پرچمدار باوفای نهضت حسینی شد. کاش این مردم به پیروی از این آیات؛ وîلاî تîقٍفï مîا لîیٍسî لîکî بًهً عًلٍمی إًنٌî السٌîمٍعî وîالٍبîصîرî وîالٍفïوادî کïلٌï أïولـئًکî کîانî عîنٍهï مîسٍوولاً (۳۶) و نیز یîا أîیٌïهîا الٌîذًینî آمîنïوا اجٍتîنًبïوا کîثًیرًا مًٌنî الظٌîنًٌ إًنٌî بîعٍضî الظٌîنًٌ إًثٍمی معرفت علمی را سرلوحه کار خود قرار می دادند و از معرفت ظنی دوری می کردند.

حجت الله جودکی
پژوهشگر تاریخ اسلام
پی نوشت ها؛
۱- قیام جاوید، ترجمه مقتل الحسین ابی مخنف، ترجمه حجت الله جودکی، انتشارات تبیان، ص۶۷
۲- همان منبع، صص ۷۴- ۷۱
۳- همان منبع، ص ۷۴
۴- سوره یونس، آیه ۷۱
۵- سوره اعراف، آیه ۱۹۶
۶- همان منبع، ص ۸۱
۷- ترجمه ارشاد شیخ مفید
۸- ترجمه مقاتل الطالبین. ص ۸۱

منبع : روزنامه اعتماد