تیتراژ سرگیجه

سیزده سال پیش و برای درس تحلیل فیلم ، مقاله‌ای نوشتم درباره تیتراژ فیلم سرگیجه که به زنده‌یاد استاد حمید هدی نیا ارائه دادم. این مقاله را با نگاه دوباره برای کتابی که در دست تالیف و انتشار دارم (سینما و گرافیک) آماده کردم. بخش‌هایی از این مقاله بلند به انگیزه تجدید یاد و خاطره آن معلم صبور و باسواد و نیز نمایش این فیلم از تلویزیون ، پیش روی شماست:
● داستان فیلم
داستان فیلم سرگیجه بر مبنای رمان "از میان مردگان" نوشته شد. این فیلم ۱۲۸ دقیقه‌ای را آلفرد هیچکاک در ۱۹۵۷ کارگردانی کرد که جیمز استوارت و کیم نواک دو بازیگر شاخص آن هستند. داستان فیلم درباره مامور پلیسی به نام اسکاتی است که در حین ماموریتش و بر اثر بروز یک حادثه که در ابتدای فیلم به آن اشاره می‌پردازد ، دچار ترس از ارتفاع می‌شود.
به همین دلیل از کارش استعفا می‌دهد ، اما از طرف یکی از دوستان قدیمی‌اش ، ماموریت می‌یابد تا همسرش (مادلین) را زیر نظر گرفته و دلیل رفتارهای مشکوک او را پیدا کند. در جریان این موضوع رابطه عاطفی بین اسکاتی و مادلین بروز می‌کند که البته در نسخه نمایشی تلویزیون ، از این موضوع خبری نیست! مادلین ظاهرا خودکشی می‌کند و اسکاتی که بدلیل ترس از ارتفاع نتوانسته بود وی را از این اقدامش منصرف کند ، مایوس و سرخورده می‌شود.
پس از مدتی و بطور اتفاقی با زنی روبرو می‌شود که شباهت زیادی به مادلین دارد و پس از جستجوی بسیار درمی‌یابد که این زن همان مادلین است و کسی که در آن حادثه خودکشی کرده ، همسر واقعی دوستش بوده است. اسکاتی در حالی به این موضوع واقف می‌شود که بر ترس از ارتفاع‌اش چیره شده و دیگر دلهره و سرگیجه ندارد ، اما حالا مادلین واقعا خودکشی می‌کند.
این داستان دراماتیک با کارگردانی هیچکاک زنده می‌شود. بطوریکه سکانس‌های تعقیب و گریز آن ، بدون استفاده از ریتم‌های تند (تصویری و موسیقایی) که معمولا در سایر فیلم‌ها و در این قبیل صحنه‌ها رایج است ، همچنان تماشاگر را محو تماشای خود می‌کند.
● ایده تیتراژ
ایده تیتراژ نیز براساس موضوع اصلی فیلم یعنی ترس از ارتفاع و سرگیجه ناشی از آن شکل گرفته است. سائول باس طراح این تیتراژ است که شاخصه‌های منحصر بفردی در این هنر دارد. باس اگرچه موضوع را محور اصلی کارش قرار می‌دهد اما فرمالیسم را هم نادیده نمی‌گیرد. او در اغلب تیتراژهایش ، صریح و واضح موضوع را مصور نمی‌کند و بخاطر همین ویژگی است که آثار او را در ادامه تحولات مدرسه باوهاوس ارزیابی می‌کنند. آنچه در حوزه طراحی پارچه ، حروف ، پوستر و . . . در باوهاوس دهه ۱۹۲۰ رخ داد ، در دهه ۱۹۵۰ و بعد از آن توسط سائول باس در حوزه طراحی تیتراژ بوقوع پیوست.
● فرم‌های پیچشی ـ حلزونی
سرگیجه از چشم شروع می‌شود و با دیدن. باس تیتراژ را با چشم زنی آغاز می‌کند که محور اصلی داستان است و از درون همین محور اصلی داستان ، وارد فرم و گرایش‌های فرمی می‌شود. فرم‌های چرخشی که با موسیقی ملودیک خود ، هر لحظه ، بر دورانی شدن احساس ناشی از آن می‌افزاید.
به گفته یکی از منتقدان سینما این فرم‌های پیچشی و حلزونی که در تیتراژ باس مشاهده می‌شود ، در جای جای فیلم حضور دارد: در دکور (راه پله ، درختان و . . .) ، در آرایش متناوب مادلین ، کارلوتا و جودی (که هر سه نقش را کیم نواک ایفا می‌کند) ، در حرکت‌های حلزونی دوربین (مثل وقتی که جودی به اسکاتی نامه می‌نویسد و دوربین گرداگردش حرکت می‌کند) و . . .
در نوشته‌های تیتراژ هم این احساس دور تا دور بودن دیده می‌شود. عنوان فیلم ،‌ کارگردان و بازیگران در حالتی دو خطی نمایش داده می‌شود تا همین احساس را در تماشاگر تقویت کند.
● اتصال به فیلم
یکی از بهترین ویژگی‌های تیتراژهای باس ، اتصال خوب به ابتدای فیلم است. غالبا تیتراژهایی را از طراحان مختلف دیده‌ایم که علیرغم برخورداری از ایده سینمایی – گرافیکی و سایر محاسن ، درست و حسابی با فیلم چفت نشده‌اند. اما اغلب تیتراژهای باس با یک ترفند خاص و مثال‌زدنی به فیلم متصل شده‌اند ، بطوریکه تماشاگر آن دو (تیتراژ و فیلم) را از این جنس احساس می‌کند.
در سرگیجه هم همین طور است. آخرین نمای تیتراژ ، عنوان " آلفرد هیچکاک" که در یک سطر و بصورت مستطیل افقی و با رنگ روشن (روی زمینه سیاه) دیده می‌شود. نخستین نمای فیلم هم یک سطح باریک فلزی افقی (به ارتفاع همان نوشته آخر) و با نورپردازی روشن (روی زمینه تاریک و شب) است که دقیقا در همان موقعیت سطر افقی آخرین نوشته تیتراژ قرار می‌گیرد. این اتصال خوب باعث می‌شود تماشاگر ، تیتراژ و فیلم را چفت شده می‌بیند و سکته‌ای بین این دو بوجود نمی‌آید.
● اندازه فونت
ویژگی دیگر تیتراژهای باس ، تنوع اندازه فونت‌هاست. باس اندازه نوشته‌ها را بسته به کاربرد و جای‌گیری‌شان تغییر می‌دهد ، اما کمتر پیش می‌آید که فونت‌ها را تغییر دهد. در سرگیجه حداقل چهار اندازه فونت را بکار برده است. بزرگترین اندازه را برای عنوان فیلم ، جیمز استوارت ، کیم نواک و آلفرد هیچکاک بکار می‌گیرد و سایر نوشته‌ها را در سه اندازه دیگر می‌آورد.
● ظرافت حرف O
ظرافت حرف O را نادیده نمی‌گیرد. سائول باس معمولا حرف O را با فرم دایره منطبق و تراز می‌کند. او بالاخره یک حرف O پیدا می‌کند تا این بلا را بر سرش بیاورد. در سرگیجه ، آنجا که نام فیلمبردار (Robert Brecks) را می‌آورد ، حرف O را در مرکز یک سری دوایر متحدالمرکز قرار می‌دهد. در فیلم کشور بزرگ ، همین حرف O را در مرکز چرخ یک کالسگه می‌گذارد و . . .
● چند سطر چینش
چینش‌های چند سطری همراه با آرم که بصورت ظریف و کوچک در پایین کادر لی‌آوت می‌شود ، در اغلب تیتراژهای باس حضور دارند و به یک ویژگی تبدیل شده‌اند. در سرگیجه نیز این چینش مشهود است

مهدی صادقی

منبع : سایت رسم