بررسی وضع مطلوب و موجود تربیت علوم زیستی دانش‌آموزان و تبیین آن با توجه به عوامل درون دادی و فرایندی (محیط یادگیری)

● مقدمه:
مقصد نهایی تعلیم و تربیت اسلامی رشد همه جانبه فرد در ابعاد مختلف جسمانی، عاطفی، ذهنی، عقلانی، اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی است. تربیت بعد جسمانی به عنوان بستری برای رشد سایر ابعاد فردی (به مصداق عقل سالم در بدن سالم) دارای اهمیت ویژه‌ای است. در تعلیم و تربیت اسلامی نیز به تربیت این بعد توجه زیادی شده است. به این ترتیب اهمیت توجه به دو حوزه یادگیری اساسی در علوم زیستی یعنی بهداشت و محیط زیست آشکار می‌شود.
اگر چه بهداشت و محیط زیست هر یک به صورت یک مقوله مستقل از علوم زیستی قابل طرح‌اند. اما وقتی سلامت فرد به عنوان یک هدف بزرگ مورد توجه قرار می‌گیرد، این دو در کنار هم و در تعامل با یکدیگر اهمیت ویژه‌ای می‌یابند.
در سند چشم‌انداز (متن مصوب مجمع تشخیص مصلحت نظام) در بیان یکی از ویژگی‌های جامعه ایرانی در افق بیست ساله چشم انداز آمده است:
«برخوردار از سلامت، رفاه و امنیت اجتماعی، تأمین اجتماعی کارآمد، فرصت‌های برابر، توزیع مناسب در آمد، نهاد مستحکم خانواده، به دور از فقر، فساد، تبعیض، بهره‌مند از محیط زیست مطلوب» در جاهای دیگر نیز در همین سند مسائل زیست محیطی و بهداشت مورد توجه قرار گرفته است. به این ترتیب اهمیت بررسی و ارزیابی دو مقوله مهم بهداشت و محیط زیست به صورت سواد بهداشتی و سواد زیست محیطی معلوم می‌شود.
تحقیق حاضر که در پی تشخیص درست و به جای تهیه کنندگان سند ملی آموزش و پرورش انجام گرفته، در پی آن است که از یک سو وضع موجود تربیت علوم زیستی (سواد بهداشتی و سواد محیط زیستی) را بررسی و آن را براساس مؤلفه‌های اصلی (زیر نظام‌های پنج گانه) آموزش و پرورش ارزیابی کند و سپس راهبردهای مناسب برای رسیدن به وضع مطلوب ساحت علوم زیستی (سواد بهداشتی و سواد زیست محیطی) در زیرنظام‌های یاد شده ارائه دهد.
● اهداف پژوهش:
با توجه به اهداف تهیه سند ملی آموزش و پرورش، هدف کلی پژوهش عبارت است از:
ارزیابی تربیت علوم زیستی (سواد بهداشتی- سواد زیست محیطی) دانش آموزان براساس مؤلفه‌های اصلی آموزش و پرورش
و اهداف جزیی آن عبارتند از:
۱) بررسی وضع مطلوب دانش آموزان در ساحت علوم زیستی
۲) بررسی وضع موجود دانش آموزان در ساحت علوم زیستی
۳) تبیین نقاط قوت و ضعف ساحت علوم زیستی
۴) فرا تحلیل و ارائه راه حل‌های مناسب جهت رسیدن از وضع موجود به وضع مطلوب
● سؤالات پژوهش:
با توجه به اهداف کلی و جزیی پژوهش سؤالات پژوهش به صورت زیر طراحی شده‌اند:
۱) وضع مطلوب تربیت دانش آموزان در ساحت علوم زیستی با توجه به عملکرد یادگیری چیست؟
۲) وضع موجود تربیت دانش آموزان در ساحت علوم زیستی با توجه به عملکرد یادگیری چیست؟
۳) نقاط قوت وضعف زیرنظام برنامه ریزی درسی و آموزشی برای تحقق وضع مطلوب در ساحت علوم زیستی چیست؟
۴) نقاط قوت و ضعف زیر نظام تحقیق و توسعه برای تحقق وضع مطلوب در ساحت علوم زیستی چیست؟
۵) نقاط قوت و ضعف زیر نظام مدیریت و راهبری برای تحقق وضع مطلوب در ساحت علوم زیستی چیست؟
۶) نقاط قوت و ضعف زیر نظام تأمین منابع انسانی برای تحقق وضع مطلوب در ساحت علوم زیستی چیست؟
۷) نقاط قوت و ضعف منابع مالی و مادی برای تحقق وضع مطلوب در ساحت علوم زیستی چیست؟
● فرضیه پژوهش:
در حال حاضر راهبردهای مناسب جهت رسیدن به وضع مطلوب ساحت علوم زیستی در راستای ارتقای سواد محیط زیستی و بهداشتی وجود ندارد.
انتظار می‌رود با شناخت نقاط قوت و ضعف در زیر نظام‌های مربوطه و مقایسه آن‌ها با ویژگی‌های انسان مطلوب در ساحت علوم زیستی، با ارائه راهبردهای مناسب در راستای تدارک برنامه‌های کوتاه مدت و پیدا کردن راه حل‌های مناسب بتوان در فرآیندی سیستماتیک و آینده‌نگر به وضع مطلوب در ساحت علوم زیستی دست یافت.
● روش انجام پژوهش:
در این پژوهش راه‌های یافتن پاسخ سؤلات به قرار زیرند:
مطالعه و بررسی پژوهش‌های پیشین که به نوعی به زیر نظام‌های این ساحت ارتباط دارند. این پژوهش‌ها بیشتر مطالعات زمینه‌یابی (پیمایشی) اند که نتیجه آن به روشن شدن واقعیت‌های اجتماعی، عقاید و نگرش‌های مربوط به زیر نظام‌های ساحت علوم زیستی می‌انجامد. بنابراین نوع تحقیق، مطالعات کتابخانه‌ای است. از سوی دیگر برای رسیدن به برخی از داده‌ها، مصاحبه با صاحب نظران و برنامه‌ریزان نیز انجام گرفته است. با توجه به آن‌چه گفته شد روش شناسی این پژوهش را می‌توان به صورت تصویر پیوست به انتهای پیام نمایش داد.
● محدودیت‌های انجام پژوهش:
۱) متأسفانه در کشور پژوهش‌های مرتبط با این ساحت اندک‌اند و آن‌چه وجود دارد بیشتر درباره موضوعات درسی مرتبط و موجود در کتاب‌های درسی است، بنابراین مدارک و اسناد موجود در این ‌باره بیشتر شامل محتواهای برنامه‌های درسی و آموزشی است.
۲) بین برنامه‌های آموزشی موجود در ساحت علوم زیستی (بهداشتی و محیط زیست) هماهنگی و تعادل کافی وجود ندارد تا بتوان با مطالعه آن به وحدت رویه در تبیین آن‌ها دست یافت.
۳) بخش عمده‌ای از مسائل آموزش و پرورش در این ساحت در تعامل با بخش‌های دیگری در جامعه است. موضوع ساحت علوم زیستی در ارتباط با مسائل فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جامعه قرار دارد. بنابراین پیشنهادها و ارائه راهکارهای عملی این ساحت را با مشکل مواجه می‌کند.
● وضع مطلوب ساحت علوم زیستی:
وضع مطلوب علوم زیستی عبارت است از صلاحیت‌های مطلوب سواد محیط زیستی و سواد بهداشتی. این صلاحیت‌ها دلالت بر عملکرد یادگیری دارند. به عبارت دیگر راه رسیدن به صلاحیت‌های مطلوب یادگیری است. به منظور تبیین این صلاحیت‌ها اسناد و منابعی مثل قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، برنامه چهارم توسعه، سند چشم‌انداز بلند مدت جمهوری اسلامی ایران، اهداف کلی آموزش و پرورش در سه دوره ابتدایی، راهنمایی و متوسطه، طرح بررسی ویژگی‌های انسان مطلوب نظام آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران در افق بیست ساله، برنامه‌های درسی تهیه شده در سه دوره ابتدایی، راهنمایی و متوسطه، کتاب برنامه درسی و چارچوب استانداردها و برنامه جامع آموزش سلامت در مدارس مطالعه و بررسی شده‌اند.
آن‌چه در ادامه می‌آید حاصل مطالعه و بررسی اسناد فوق‌الذکر با نگاهی کارشناسانه بر روی آن‌هاست. در این رابطه از تعدادی کارشناس حوزه برنامه‌ریزی درسی نیز نظرخواهی شده است. صلاحیت‌ها و وضع مطلوب عملکرد یادگیری در سه حیطه نگرشی، مهارتی و دانشی طراحی شده‌اند. توجه به این سه حیطه با عنایت به نگاه رشد همه جانبه یادگیرندگان یعنی نگاه تربیتی اسلام به انسان انجام شده است.
● حیطه نگرش:
۱) توجه به نظم و عظمت آفرینش و تعظیم آفریدگار
- توجه به نقش خود در عالم هستی و ضرورت ایفای نقش مؤثر و مثبت
- باور به حضور دائمی خالق در صحنه زندگی
- توجه به تأثیر متقابل سلامت جسم و روح
- توجه به وحدت موجودات در حرکت به سوی احدیت
- توجه به پدیده‌های زیستی به عنوان نشانه‌ها و شواهد حاکمیت و تدبیر الهی
- اهمیت ارزش برخورداری از سلامت جسم و روان به عنوان نعمت الهی
- احترام و رعایت حقوق افراد با ناتوانی‌های جسمانی و روانی
۲) تمایل به یاددهی و یادگیری در حوزه محیط زیست و بهداشت در همه مراحل زندگی (یادگیری مادام‌العمر)
- توجه و انگیزه برای یادگیری فعال
- علاقه به کسب دانش پیشرفته و ادامه تحصیل
- روحیه یادگیری و تعمیم مداوم
- علاقه‌مندی به ارتقای سواد زیست محیطی و بهداشت و احساس مسئولیت در گسترش آن‌ها
- اهمیت به کار گروهی در راستای درک سواد زیست محیطی و سواد بهداشتی
- سلامت خواهی و داشتن نگرش‌های بهداشتی مطلوب
- اهمیت به پاکیزگی و آراستگی فردی
۳) ارج نهادن به یافته‌های علمی در جهت به کارگیری آن‌ها برای زندگی سالم
- ارج نهادن به کوشش‌های علمی و انسانی دانشمندان به ویژه دانشمندان ایرانی و اسلامی
- اهمیت نقش علم و علم‌آموزی در ارتقای کیفیت زندگی
- ارزش‌ گذاری به کاربردهای علمی و نه خود علم
- اعتماد به نفس در ارائه نظرات و فعالیت در حوزه علوم زیستی و بهداشت
- احترام به زیست بوم طبیعی حیات وحش و تلاش برای حفظ و صیانت از آن
- توجه به تغییر در زندگی و عادات مصرف در راستای حفظ محیط زیست و استفاده بهینه از منابع طبیعی
۴) داشتن نگرش سیستمی در برخورد با مسائل زیست محیطی و بهداشتی
- هدفمند بودن سیستم‌ها
- احساس مسئولیت در برابر حفظ زیست بوم شهری
- اهمیت هر جزء سیستم در ارتباط با سایر اجزای آن
- داشتن روحیه تعامل با دیگران در تحقق اهداف سلامت و حفظ محیط زیست
- توجه به محیط زیست و علاقه مندی توأم با احساس مسئولیت نسبت به نگهداری آن
- توجه و قدرشناسی از سلامت خود و احساس مسئولیت در حفظ بهداشت جسمی، روانی، فردی و اجتماعی
- توجه به تفاوت‌های فردی در تعامل با دیگران و احترام به هم نوعان
۵) تمایل به انجام پژوهش‌های علمی
- ارزش‌گذاری به پژوهش‌های علمی در ارتقای سلامت و داشتن محیط زیست سالم
- علاقه مندی به انجام پژوهش‌های علمی و کاربست آن‌ها
- توجه و علاقه به اهمیت پژوهش‌های زیست محیطی و بهداشتی
- علاقه‌مندی به پی‌گیری و کاربست یافته‌های پژوهش‌های علمی در حوزه‌های بهداشت و زیست محیطی
● حیطه مهارت:
۱) داشتن خلاقیت در اندیشه و رفتار
- داشتن روحیه ابتکار و نوآوری در حفظ سلامت و محیط زیست
- داشتن قدرت تخیل در راستای کشف و ابداع راه‌های مناسب حفاظت از محیط زیست
- تلاش مستمر در جهت شکوفا سازی خلاقیت‌های فردی
- سازمان‌دهی و ارائه نتایج حاصل از آزمایش‌ها
- ارائه برخی راه‌های مناسب برای جلوگیری از آسیب‌های اجتماعی به ویژه در حوزه سلامت
- ارائه برخی راه‌حل‌های مناسب برای کاستن از ناتوانی‌های افراد معلول جسمی
۲) کسب مهارت‌های ضروری در انجام کارهای علمی
- مهارت در استفاده از تجربیات دیگران
- سازمان دادن تجربیات گذشته خود در راستای بهبود عملکرد یادگیری
- کسب مهارت در مشاهده، اندازه‌گیری، فرضیه‌سازی، پیش بینی، تخمین زدن، جمع‌آوری اطلاعات، طراحی تحقیق، تفسیر یافته‌ها، مدل‌سازی و کاربرد ابزار
- محاسبه متغیرهای مطالعه در علوم زیستی و بهداشت براساس معیارهای صحیح اندازه‌گیری
- به کارگیری ابزار و مواد مناسب در مطالعه و بررسی پدیده‌های علوم زیستی و بهداشت با توجه به رعایت نکات ایمنی
- رعایت اصول زیست محیطی در فرایندهای تولیدی و خدماتی در حفظ سلامت شهری
۳) استفاده از روش حل مسئله در برخورد با مشکلات حال و آینده زندگی فردی و اجتماعی
- مهارت در شناسایی مسائل و مشکلات زندگی (زیست محیطی و بهداشتی)
- توانایی برقراری ارتباط بین مسائل مختلف زندگی (سلامت و محیط)
- ارائه راه‌حل‌های مناسب برای رفع مشکلات زیست محیطی و بهداشتی
- تسلط بر مهارت‌های امداد و نجات برای مقابله با حوادث غیر مترقبه (زلزله، سیل و...)
- به کارگیری برخی روش‌های مناسب برای کمک و یاری افراد ناتوان جسمی
۴) تجزیه و تحلیل منطقی و به کارگیری تفکر نقاد
- مهارت ارزشیابی نقادانه
- توانایی بررسی و نقد علمی آثار، افکار، ایده‌ها و محتوای علوم زیستی و بهداشت
- توانایی تجزیه و تحلیل مسائل و مشکلات محیط زیستی و بهداشت و ارائه راه‌حل‌ برای رفع آن‌ها
- تعمیم دانسته‌ها و تجربه‌های خود به موارد و مصادیق مشابه
- توانایی تشخیص رفتارهای پرخطر و اجتناب از آن‌ها
۵) به کارگیری روش علمی در همه مراحل زندگی
- مهارت به کارگیری روش علمی در حل مسائل روزمره زیست محیطی و بهداشتی
- ارائه فرضیه‌های مناسب برای حل مسائل زیست محیطی و بهداشتی بر اساس داده‌های جمع‌آوری شده
- رعایت قوانین مرتبط با بهداشت فردی و اجتماعی در ابعاد جسمی و روانی
- استفاده بهینه از همه حواس در مطالعه و بررسی پدیده‌های علوم زیستی
- استفاده از منابع مختلف (افراد مطلع، کتاب‌ها، مجلات و...) در جمع آوری اطلاعات برای یادگیری مفاهیم علوم زیستی
- تفسیر و مقایسه نتایج حاصل از آزمایش‌های مختلف
۶) توانایی شناسایی اجزای سیستم و تعامل آن‌ها با یکدیگر
- تأثیر نقش متقابل هر جزء از سیستم بر کل آن
- موضع‌گیری درست در برابر تغییر در سلامت فرد و محیط زیست به عنوان اجزای یک سیستم بزرگ
- ارائه راه‌حل‌های سیستماتیک در حل مسائل زیست محیطی و بهداشتی
- تأثیر متقابل محیط زیست و بهداشت در یک سیستم کلان
- به کارگیری الگوی صحیح مصرف و کاهش ضایعات غذایی و دفع مواد زاید
- حفظ شادابی در زندگی در ابعاد مختلف
● حیطه دانش:
۱) درک اسرار جهان و قوانین طبیعت و رابطه آن با انسان
- درک کلیت واحد و منسجم از نظام هستی
- آگاهی و باور از حضور ناظم مقتدر در نظم بخشی به طبیعت
- درک اهمیت سلامت روانی و جسمی به عنوان نعمت خداوندی
- درک اهمیت محیط زیست و منابع طبیعی به عنوان مواهب الهی
۲) آگاهی از مفاهیم و اصول پایه علمی- کاربردی جهت تشکیل زیر ساخت‌های یادگیری محیط زیست و بهداشت
- آگاهی از چارچوب‌ها، اصول و مفاهیم در حوزه‌های سواد بهداشتی و سواد زیست محیطی
- درک رابطه متقابل بین سواد بهداشتی و سواد زیست محیطی
- شناخت مسیر تحول و پیشرفت سواد زیست محیطی و بهداشت
- آشنایی با کاربردهای علوم زیستی در زندگی روزمره در جهان امروز
- آگاهی از الگوهای صحیح تولید و مصرف
- شناخت برخی از معلولیت‌ها و ناتوانی‌های جسمی و روانی
۳) آگاهی از اهمیت و مزایای سواد زیست محیطی و بهداشتی
- درک ویژگی‌های سواد زیست محیطی و بهداشتی
- درک کاربردهای سواد زیست محیطی و بهداشتی در حل مسائل زندگی
- کسب آگاهی‌های ضروری و مفید در زمینه‌های مختلف علوم زیستی برای زندگی سالم در زمان حال و آینده
- آشنایی با شاخه‌های علوم زیستی، تحولات و پیشرفت‌های آن در ایران و جهان
- کسب دانش و آگاهی لازم در زمینه زیست بوم شهری
- آگاهی از نحوه صحیح مصرف داروها
۴) آگاهی از آثار سوء دخالت‌های آدمی در محیط زیست
- درک تأثیرات متقابل انسان و محیط زیست
- آگاهی از تأثیرات سوء دخالت‌های مستقیم و غیر مستقیم در محیط زیست
- شناخت تأثیرات متقابل اجزای محیط زیست
- آشنایی با شیوه‌های کاهش و پیشگیری از تولید آلاینده‌ها و تخریب کننده‌های محیط زیست در حال و آینده
- آشنایی با روش‌های دفع مواد زاید و بازیافت مواد
- آگاهی از تنوع زیستی در منطقه زندگی
- درک اهمیت منابع طبیعی از نظر زیستی و اقتصادی
۵) آگاهی از فناوری‌های جدید مثل فناوری‌های زیست محیطی، بهداشت و ریز فناوری
- شناخت آثار سوء به کارگیری فناوری‌های جدید در زندگی آدمی در ابعاد زیست محیطی و بهداشت
- درک به کارگیری فناوری‌های جدید در حل مسائل زیست محیطی و بهداشتی
- شناخت فناوری‌های جدید به عنوان راهی برای پیشرفت در حل مسایل بهداشتی و محیط زیست
۶) آگاهی از مفاهیم سواد بهداشتی و درک متقابل بهداشت فردی و اجتماعی
- آگاهی از مفاهیم اولیه بهداشتی در پیشگیری از ابتلا به بیماری‌ها
- آگاهی از مبانی بهداشت اجتماعی و تأثیرات آن بر سلامت فردی
- آشنایی با بیماری‌های واگیر و غیر واگیر شایع و راه‌های پیشگیری از ابتلا به آن‌ها
- آگاهی از راه‌های جلوگیری از ابتلا به بیماری‌های کشنده عصر حاضر مثل HIV، هپاتیت، سارس و...
- شناخت تأثیر متقابل سلامتی و محیط زیست
۷) آگاهی از عملکرد سیستمی و داشتن نگاه کل‌گرا
- آشنایی با اصول و قوانین علوم زیستی به عنوان مجموعه‌ای مرتبط با یک‌دیگر(سیستم)
- آشنایی با روابط متقابل علوم زیستی با سایر علوم
- آگاهی با برخی تئوری‌های علوم زیستی و درک غیرقطعی بودن یافته‌های علمی
- آگاهی از اکوسیستم‌های محلی و جهانی و آثار سوء نابودی آن‌ها
- آگاهی از بیماری‌های مشترک بین انسان و دام و راه‌های پیشگیری و مبارزه با آن‌ها
- آشنایی با عوامل و آثار آلودگی خاک، هوا، آب و آلودگی صوتی
● نقاط قوت و ضعف ساحت علوم زیستی در زیرنظام‌های پنج گانه:
نقاط قوت و ضعف ساحت علوم زیستی حاصل مطالعه، بررسی و تحلیل وضع موجود ساحت با توجه به عملکرد یادگیری دانش‌آموزان است. آن‌چه در ادامه می‌آید تبیین نقاط قوت و ضعف به تفکیک زیرنظام‌های پنج‌گانه است. بدیهی است به منظور دریافتی دقیق‌تر از نقاط قوت و ضعف زیرنظام‌ها، مراجعه به اصل پژوهش ضروری می‌نماید.
● زیرنظام برنامه ریزی درسی و آموزشی:
۱) در مجموع برنامه‌های درسی در آموزش و پرورش به ساحت علوم زیستی از بعد کمی و کیفی توجه نسبتاً خوبی شده است.
۲) در دروس مرتبط مثل علوم تجربی در دوره ابتدایی و راهنمایی، ادبیات فارسی در دوره ابتدایی، آموزش حرفه و فن و جغرافیا در دوره راهنمایی، شیمی و علوم زیستی و بهداشت در سال اول متوسطه، زیست شناسی و جغرافیا در دوره متوسطه و پیش‌دانشگاهی رشته علوم تجربی و رشته ادبیات و علوم انسانی و تربیت معلم، مطالب نسبتاً خوبی در ارتباط با این ساحت وجود دارد.
۳) برنامه‌ریزان درسی در حوزه‌های مختلف یادگیری مرتبط با ساحت علوم زیستی بر عملکرد یادگیری توجه و تأکید دارند و با طراحی و سازماندهی‌های ویژه سعی در ارتقای سواد محیط زیستی و بهداشتی دارند.
۴) شرایط اجرا در برنامه‌های درسی تناسب کافی با اهداف برنامه‌های درسی ندارند، به عبارت دیگر شرایط یادگیری برای تحقق اهداف برنامه‌های درسی مناسب نیست.
۵) ارتباط کافی بین محتوای مرتبط با ساحت علوم زیستی و زندگی روزمره دانش‌آموزان وجود ندارد.
۶) هماهنگی و انسجام کافی بین محتوای درسی و آموزشی ساحت علوم زیستی در برنامه‌های درسی مختلف وجود ندارد.
۷) استانداردهای مشخص برای پرداختن به موضوعات مرتبط با ساحت علوم زیستی و انتخاب محتوای مناسب تهیه نشده است.
۸) تناسب موضوعات مرتبط با ساحت علوم زیستی در برنامه‌های درسی با پیشرفت‌های روز دنیا مشخص نیست.
۹) محتوای موجود در برنامه‌های درسی در ساحت علوم زیستی کاملاً براساس نیازهای فرد و جامعه انتخاب و طراحی نشده‌اند.
۱۰) به معلمان، مدیران مدارس و سایر دست‌اندرکاران امر آموزش، آموزش‌های لازم درباره مطالب مربوط به ساحت علوم زیستی داده نشده است.
۱۱) منابع لازم و کافی در زمینه سواد محیط زیستی در کتابخانه‌های مدارس کشور وجود ندارند.
۱۲) تاکنون مطالعه تطبیقی در آموزش و پرورش به منظور یافتن استانداردهای بین‌المللی آموزش محیط زیست، انجام نگرفته است.
۱۳) ماهیت مفاهیم و مطالب مرتبط با علوم زیستی به گونه‌ای است که فرد را در تعامل با دیگران و محیط قرار می‌دهد. شیوه آموزش چنین مفاهیمی، روش‌های نوین مشارکتی است، که متأسفانه در روش‌های تدریس معلمان کمتر به آن توجه می‌شود.
۱۴) بین محتوای برنامه‌های درسی تولید شده در دفاتر برنامه ریزی درسی با سایر دفاتر آموزش و پرورش از جمله دفتر سلامت و تندرستی هماهنگی وجود ندارد.
● زیرنظام مدیریت و راهبری:
نقاط قوت و ضعف مدیریت و راهبری در دو بعد، یکی راهبردهای آموزشی و درسی که در برنامه‌های درسی آمده و دیگری شامل مدیریت آموزشی در سطوح مختلف است. بدیهی است این دو در تعامل با یکدیگرند.
۱) در بعد راهبردهای آموزشی ودرسی، برنامه ریزان به ساحت علوم زیستی توجه نسبتاً خوبی داشته‌اند، مشکل جدی در این بعد تمرکز شدید مدیریت است، به گونه‌ای که امکان بسیاری از فعالیت‌ها را از مدیریت بخش دوم سلب کرده است.
۲) در بعد مدیریت آموزشی عدم هماهنگی بین توانایی‌ها و تخصص‌های مدیران در رابطه با پست مورد تصدی آن‌ها به شدت آسیب زاست. علاوه بر این مواردی مثل نبود هماهنگی کافی دانش و مهارت مدیران در زمینه‌های تکنولوژی آموزشی و نبود آگاهی کافی آن‌ها از فعالیت‌های آموزشی نیز قابل ذکرند.
● زیرنظام تأمین نیروی انسانی:
مهم‌ترین عامل مؤثر در زیرنظام تأمین نیروی انسانی معلم است. به جز معلمان، مدیران، معاونین، مشاوران، راهنمایان تعلیماتی و مربیان بهداشت در مدارس نیز بر عملکرد یادگیری تأثیر دارند. نقاط ضعف و قوت این زیرنظام به طور خلاصه عبارتند از:
۱) به طور کلی معلمان در هر سه دوره تحصیلی از جهت داشتن دانش کافی در محتوایی که به تدریس آن اشتغال دارند، دارای ضعف‌اند. این ضعف در دوره‌های ابتدایی و راهنمایی چشمگیرتر است.
۲) از بعد روش آموزش نیز معلمان از وضع مطلوبی برخوردار نیستند. این ضعف نسبت به ضعف اول، شدیدتر است.
۳) موارد ۱ و ۲ در مورد سایر دست‌اندرکاران امر آموزش نیز قابل تعمیم است.
● زیرنظام مالی و مادی:
۱) میانگین دانش‌آموزان هر کلاس با میانگین دانش‌آموزان در سطح جهانی تفاوت چندانی ندارد.
۲) کمبود مواد آموزشی و کمک آموزشی، نامساعد بودن سیستم گرمایی، سرمایی و نوری، نبود کامپیوتر و نرم افزارهای آموزشی و کمبود وسایل سمعی و بصری
۳) کمبود سرانه آزمایشگاه و کارگاه به ویژه در مدارس راهنمایی
۴) نبود میز و نیمکت‌های مناسب در کلاس‌ها با توجه به رویکردهای جدید مشارکتی آموزش و فعالیت‌های گروهی
● زیرنظام تحقیق و توسعه:
۱) تولید برنامه‌های درسی پژوهش محور و توجه به رویکردهای آموزشی فعال در تعداد زیادی از دروس
۲) برگزاری هفته پژوهش و قدردانی از پژوهشگران نمونه
۳) نبود هماهنگی بین عناوین پژوشی و نیازهای آموزشی
۴) کافی نبودن مراکز پژوهشی در استان‌های مختلف کشور
۵) کافی نبودن اعتبارات پژوهشی
۶) نبود نظارت بر کاربست پژوهش‌های انجام شده
۷) نبود تشویق کافی دانش‌آموزان به انجام پژوهش
۸) کلی بودن عناوین پژوهش‌ها و در نتیجه غیر کاربردی بودن نتایج کلی آن‌ها
۹) انجام نشدن پژوهش‌های مرتبط با ساحت علوم زیستی
● راهبردهای رسیدن به وضع مطلوب در ساحت علوم زیستی:
راهبردهای رسیدن به وضع مطلوب ساحت، براساس فراتحلیلی که روی وضع موجود ساحت و نقاط قوت و ضعف آن در ارتباط با وضع مطلوب ساحت صورت گرفته است، اتخاذ و پیشنهاد شده‌اند. راهبردها به تفکیک زیرنظام‌های پنج‌گانه ارائه شده‌اند.
▪ زیر نظام‌ برنامه ریزی درسی و آموزشی
۱) تعیین استانداردهای آموزشی در راستای ارتقای سواد زیست محیطی و بهداشتی هماهنگ با استانداردهای بین‌المللی و بومی
۲) تولید برنامه درسی آموزش محیط زیست و بهداشت در سطح ملی و منطقه‌ای، در این برنامه باید سهم هر یک از برنامه‌های درسی در مقاطع و دوره‌های تحصیلی مختلف در ارتقای سواد زیست محیطی و بهداشتی مشخص شود. هم‌چنین این برنامه باید سبب برقراری ارتباط افقی و عمودی بین برنامه‌های درسی مرتبط با محیط زیست و بهداشت گردد و از این طریق انسجام و وحدت بین برنامه‌های مختلف محیط زیست و بهداشت حاصل شود.
۳) در تولید برنامه‌های درسی مناسب در ساحت علوم زیستی با توجه به ماهیت مفاهیم مربوطه، تحقق اهداف نگرشی در اولویت اول، اهداف مهارتی در اولویت دوم و اهداف دانشی در اولویت سوم قرار گیرند.
۴) در تولید برنامه‌های درسی به اهمیت محیط زیست و سلامت به عنوان دو موهبت بزرگ الهی توجه شود و دانش آموزان به قدردانی از این مواهب تشویق و ترغیب گردند.
۵) در تولید برنامه‌های درسی، طراحی سیستماتیک برنامه‌های درسی محیط زیست و تقابل دو جانبه آن با برنامه‌های ارتقای سلامت مورد توجه قرار گیرد.
۶) سازماندهی برنامه‌های درسی در ساحت علوم زیستی باید توجه به یادگیری فعال، احساس مسئولیت در حفظ محیط زیست، تمایل به انجام پژوهش‌های علمی، توانایی شناسایی اجزای سیستم، آگاهی از فناوری‌های جدید زیست محیطی و بهداشت، کسب مهارت‌های ضروری به کارگیری روش‌های علمی، آگاهی از آثار سوء دخالت انسان در محیط زیست و... مورد توجه قرار گیرد.
۷) روش‌های یاد دهی-یادگیری بایستی به شیوه‌های فعال طراحی شوند و کسب مهارت‌های ضروری در انجام کارهای علمی در برنامه‌های درسی لحاظ شوند.
۸) توجه به به‌کارگیری روش علمی در حل مشکلات محیط زیستی و بهداشتی مورد توجه قرار گیرد.
۹) در شیوه‌های ارزشیابی معمول و مرسوم باید تجدید نظر کلی صورت گیرد. ارزشیابی باید با رویکرد فرایندی انجام گیرد و صرفاً نتایج پایانی ملاک ارزشیابی نباشند.
۱۰) ارزشیابی از فرایند کسب مهارت‌ها مورد توجه قرار گیرد و راه‌هایی برای ارزشیابی از نگرش‌های ایجاد شده در دانش آموزان تدارک دیده شود.
۱۱) برای تهیه و تولید برنامه درسی نیاز سنجی انجام گیرد و برنامه‌های درسی و آموزشی در ساحت علوم زیستی براساس نیازهای فرد و جامعه در حال و آینده طراحی شوند.
۱۲) تهیه برنامه‌های درسی و آموزشی در ساحت علوم زیستی هماهنگ با پیشرفت‌های علم و تکنولوژی روز دنیا در این ساحت تهیه شوند.
۱۳) بین برنامه‌های درسی مرتبط با ساحت علوم زیستی در دفتر برنامه ریزی و تألیف و سایر دفاتر به ویژه دفتر سلامت و تندرستی ارتباط و هماهنگی ایجاد شود.
▪ زیرنظام‌ مدیریت و راهبری
۱) کاهش تمرکز در مدیریت تصمیم‌گیری و کاهش تمرکز در تولید و انتخاب مواد آموزشی، در این ساحت با توجه به ویژه بودن مسایل محیط زیستی و بهداشتی در هر محیط، لازم و ضروری است. بنابراین مراکز برنامه‌ریزی باید در تدارک تهیه و تولید برنامه‌های محیط زیستی و بهداشتی برای هر استان و منطقه باشند.
۲) بازنگری برنامه‌های درسی محیط زیستی و بهداشت در راستای تدارک راهبردهای جدید آموزشی در ساحت علوم زیستی و هماهنگی با تکنولوژی روز دنیا در این حوزه
۳) انتخاب مدیران قوی و توانا در حوزه برنامه‌ریزی درسی و آموزشی برای مدیریت و نظارت بر تولید محتوای آموزشی مناسب برای ارتقای سواد محیط زیستی و سواد بهداشتی
۴) انتخاب مدیران مطابق شرایط احراز پست مدیریت در سطوح مختلف از صف تا ستاد
۵) هماهنگی برقراری ارتباط و تعامل بین مدیران ستاد و صف در راستای اخذ تصمیمات واحد برای پیشرفت آموزش‌های ویژه در ساحت علوم زیستی
۶) تشویق، ترغیب و دادن اختیارات لازم به مدیران آموزشی مناطق برای تهیه و تولید برنامه‌های آموزشی محیط زیستی و بهداشتی بومی و منطقه‌ای.
۷) آموزش مدیران ستادی و اجرایی در راستای مدیریت، نظارت و هدایت آموزش‌های زیست محیطی و بهداشتی در راستای توجه به عملکرد یادگیری دانش‌آموزان
▪ زیرنظام تأمین نیروی انسانی
۱) آموزش و تربیت نیروهای کارشناسی کارآمد در برنامه‌ریزی درسی و آموزشی مسایل مربوط به ساحت علوم زیستی در دو بعد آموزش‌های محتوایی و روشی در مراکز ستادی و اجرایی در راستای درک اهمیت محتوای ساحت.
۲) تأمین و بهبود موقعیت شغلی متخصصانی که در آموزش و پرورش به کار اشتغال دارند.
۳) انتخاب و انتصاب مدیران براساس ضوابط انتصاب مدیران
۴) آموزش ضمن خدمت مسایل مربوط به ساحت علوم زیستی مدیران در سطوح مختلف از مدیران ستادی تا مدیزان اجرایی. نکته‌ای که مورد غفلت قرار گرفته این است که ظاهراً مدیران خود را بی‌نیاز از آموزش می‌دانند، در حالی که به نظر می رسد این گروه نیز همانند بقیه نیروها نیازمند آموزش‌های تخصصی و حرفه‌ای ضمن خدمت هستند. آموزش تخصصی مدیران به ویژه در مراکز برنامه‌ریزی از اهمیت و حساسیت بسیار برخوردار است.
۵) تقویت و برگزاری آموزش‌های ضمن خدمت معلمان در دو بعد محتوایی و روشی، به ویژه در مراکز استان‌ها در راستای ارتقای سواد محیط زیستی و بهداشتی در آن‌ها
۶) ایجاد انگیزه و رغبت در معلمان برای شرکت در کلاس‌های آموزش ضمن خدمت در راستای به کارگیری یافته‌های آن‌ها در کلاس درس.
۷) آموزش ویژه مربیان تربیتی مدارس در راستای درک اهمیت سواد محیط زیستی و بهداشتی
۸) توجه به بازده و عملکرد یادگیری در آموزش معلمان، مدیران مدارس و کارشناسان آموزشی مراکز برنامه‌ریزی و دفاتر ستادی
۹) توجه به عملکرد معلمان در دوره‌های آموزشی در راستای تأثیر آن بر ارتقای عملکرد دانش‌آموزان
▪ زیر نظام مالی و مادی
۱) انجام نیاز سنجی در راستای تشخیص نیازهای درسی آموزشی در ساحت علوم زیستی (سواد محیط زیستی و سواد بهداشتی) در سطح ملی و منطقه‌ای
۲) انجام مطالعه تطبیقی در جهت یافتن استانداردهای جهانی آموزش محیط زیست و بهداشت
۳) ایجاد بانک اطلاعاتی عناوین پژوهشی در جهت جلوگیری از انجام پژوهش‌های غیر مرتبط و تکراری
۴) آموزش و هدایت برنامه‌ریزان درسی و کارشناسان دفاتر ستادی در جهت ساختن برنامه‌های پژوهش محور در ساحت علوم زیستی
۵) مدیریت، نظارت و هدایت کاربست یافته‌های پژوهشی در بهینه ساختن برنامه‌های درسی و آموزشی
۶) انجام پژوهشی در راستای تعیین میزان سواد محیط زیستی و بهداشتی دانش‌آموزان در راستای بهبود عملکرد یادگیری آن‌ها
▪ زیرنظام تحقیق و توسعه
۱) انجام نیازسنجی در راستای تشخیص نیازهای درسی آموزشی در ساحت علوم زیستی (سواد محیط زیستی و سواد بهداشتی) در سطح ملی و منطقه‌ای
۲) انجام مطالعه تطبیقی در جهت یافتن استانداردهای جهانی آموزش محیط زیست و بهداشت
۳) ایجاد بانک اطلاعاتی عناوین پژوهشی در جهت جلوگیری از انجام پژوهش‌های غیر مرتبط و تکراری
۴) آموزش و هدایت برنامه‌ریزان درسی و کارشناسان دفاتر ستادی در جهت ساختن برنامه‌های پژوهش محور در ساحت علوم زیستی
۵) مدیریت، نظارت و هدایت کاربست یافته‌های پژوهشی در بهینه ساختن برنامه‌های درسی و آموزشی
۶) انجام پژوهشی در راستای تعیین میزان سواد محیط زیستی و بهداشتی دانش‌آموزان در راستای بهبود عملکرد یادگیری آن‌ها

منبع : خبرگزاری ایسنا