اختلالات شایع دهان در سالمندان

افراد سالمند در معرض خطر بیماری‌های مزمن دهان از جمله عفونت‌های دندان (مانند پوسیدگی دندان، پریودونتیت)، افتادگی دندان، ضایعات مخاطی خوش‌خیم و سرطان دهان هستند. سایر اختلالات شایع دهان در این جمعیت، شامل گزروستومی (خشکی دهان) و کاندیدیاز دهان که ممکن است به کاندیدیاز حاد با غشای کاذب (برفک) منجر شود، ضایعات اریتماتو (استوماتیت دندان مصنوعی) یا شیلیت آنگولار هستند. خشکی دهان ناشی از بیماری زمینه‌ای یا مصرف دارو ممکن است با استفاده از داروهای جایگزین بزاق درمان گردند. پزشکان مراقبت اولیه می‌توانند با ارزیابی خطر، شناسایی تغییرات طبیعی ناشی از پیری در برابر تغییرات غیرطبیعی، انجام معاینه متمرکز بر دهان و ارجاع بیماران به دندان‌پزشک در صورت لزوم، به بیماران سالمند در حفظ مناسب سلامت دهان کمک نمایند. بیماران مبتلا به اختلالات طبی ناتوان کننده مزمن (مانند آرتریت، ناتوانی عصبی) ممکن است از ابزارهای کمکی سلامت دهان مانند مسواک‌های الکتریکی، مسواک‌های دستی با دسته‌های پهن و ابزارهای نگهدارنده نخ دندان بهره ببرند...
برآورد می‌شود که در سال ۲۰۳۰، ۷۱ میلیون آمریکایی که تقریبا ۲۰ جمعیت را تشکیل می‌دهند دارای سن ۶۵ سال یا بیشتر باشند. شمار فزاینده‌ای از افراد سالمند تمام یا بخشی از دندان‌های خود را به صورت کامل حفظ کرده‌اند که به خاطر افزایش مراقبت سلامت دهان مانند افزودن فلوراید به آب مصرفی جامعه، پیشرفت فناوری در زمینه دندان و بهداشت بهتر دهان است. با این حال، این جمعیت در معرض خطر بیماری‌های مزمن دهان شامل عفونت‌های دندانی (مانند پوسیدگی دندان، پریودونتیت)، افتادگی دندان، ضایعات مخاطی خوش‌خیم و سرطان دهان هستند. شواهد روزافزونی، سلامت‌ دهان و سلامت عمومی را مرتبط به هم دانسته‌اند و بیان می‌کنند که ارتباطی بین بیماری پریودونتال و دیابت، بیماری‌های قلبی‌ـ‌عروقی، پنومونی، بیماری‌های روماتولوژیک و التیام زخم وجود دارد.
بهداشت نامناسب دهان اغلب با وضعیت اقتصادی نامطلوب، فقدان بیمه جهت بیماری‌های دندانی، زمین‌گیر شدن یا قرار داشتن در خانه سالمندان و وجود ناتوانی‌های فیزیکی مانند آرتریت و ناتوانی عصبی که مانع از یک بهداشت دهانی خوب می‌گردند همراهی دارند. با توجه به آن که به نظر می‌رسد بیماران سالمند پزشکان را بیش از یک دندان‌پزشک ملاقات می‌کنند پزشکان مراقبت اولیه جهت بهبود سلامت دهان در این جمعیت با ارزیابی خطر برای سلامت دهان، شناسایی و درمان اختلالات دهانی شایع و ارجاع بیماران به دندان‌پزشک در صورت لزوم، موقعیت مناسبی دارند.
● توصیه‌های کلیدی برای طبابت
▪ توصیه بالینی رتبه‌بندی شواهد
ژل‌های فلوراید، دهان‌شویه‌ها و جلادهنده‌ها ممکن است از پوسیدگی دندان پیشگیری کنند یا آن را کاهش دهند. C
بیماران مبتلا به خشکی دهان باید تشویق شوند که آب بنوشند، از الکل و غذاها و نوشیدنی‌های حاوی شکر پرهیز کنند و در صورت لزوم از جایگزین‌های بزاق بدون نسخه استفاده کنند. C
درمان‌های موضعی ضدقارچ در درمان استوماتیت دندان مصنوعی و شیلیت آنگولار‌ دهان ناشی از کاندیدیاز موثر هستند. A
A: شواهد بیمار محور قطعی با کیفیت مطلوب؛ B: شواهد بیمار محور غیرقطعی یا با کیفیت محدود؛ C: اجماع، شواهد بیماری محور، طبابت رایج، عقیده صاحب‌نظران یا مجموعه موارد بالینی.
● ارزیابی سلامت دهان
یک فهرست ارزیابی خلاصه شده شرح حال که بیماران ممکن است خارج از مطب پزشک یا در منزل آن را تکمیل نمایند می‌تواند به پزشکان در ارزیابی خطر سلامت دهان کمک ‌کنند. همچنین روش‌های غربالگری وجود دارند که می‌توانند توسط افراد غیرکارشناس در زمینه بیماری‌های دندان در یک مرکز نگهداری سالمندان به کار گرفته شوند.
یک روش ساده، معتبر و قابل اعتماد غربالگری دندانی می‌باشد. تنها مواد مورد نیاز جهت ارزیابی شامل چراغ قلمی، دستکش و آبسلانگ هستند. هشت بخش سلامت دهان به صورت سالم، تغییر یافته یا ناسالم دسته‌بندی شده‌اند تا در تعیین مراحل بعدی مراقبت بیمار کمک کننده باشند.
اصولی جهت زندگی: برنامه مدون ملی سلامت دهان جهت پزشکان خانواده یک منبع آموزشی است که توسط جامعه مدرسین گروه پزشکی خانواده در مورد سلامت دهان، تهیه شده است.
پایگاه اینترنتی http://www.smilesforlife۲.org شامل کارت‌های جیبی و برنامه دیجیتال ارزیابی فردی قابل دانلود رایگان هستند.
● تغییرات دهان ناشی از سن
همراه با افزایش سن، شکل و ساختار دندان‌ها به تغییر تمایل پیدا می‌کنند. زردشدگی (شکل ۲) یا تیره‌تر شدن دندان‌ها به علت تغییر در ضخامت و ترکیب بافت عاج (dentin) زیرین و پوشش آن که مینای دندان است رخ می‌دهد. سایش‌ها و فرسایش‌ها نیز می‌توانند در تغییرات رخ داده در شکل دندان‌ها دخالت داشته باشند. شمار عروق خونی که وارد دندان می‌شوند و نیز مینای دندان کاهش می‌یابد که منجر به کاهش حساسیت می‌گردد. به دنبال کاهش حساسیت به محرک‌های محیطی، پاسخ به ایجاد پوسیدگی یا تروما ممکن است کاهش یابد. ساروج (cementum) (یعنی ماده پوشاننده سطح ریشه دندان) به تدریج ضخیم می‌گردد. به گونه‌ای که پهنای کلی تقریبا همیشه بین سنین ۷۵-۱۰ سالگی ۳ برابر می‌شود. به علت آن که ساروج ماده‌ای قویا آلی است، مقاومت کمتری به عوامل محیطی مانند شکر، اسیدهای موجود در نوشیدنی‌های سبک، و سیگار که می‌تواند اثر خشک کننده داشته باشد دارد.
تغییرات ناشی از افزایش سن در مخاط دهان و رژیم غذایی یا کمبودهای هورمونی منجر به کاهش کراتین‌دار شدن، خشکی و نازک شدگی ساختارهای اپی‌تلیومی می‌گردند. به علاوه پهنا و محتوای فیبری ‌لیگامان دوردندانی که بخشی از ساختار اتصال دور دندانی است با افزایش سن کاهش می‌یابد. پسرفت لثه (gingival recession)یک اختلال شایع دیگر در افراد سالمند است ولی تغییرات دهانی طبیعی وابسته به سن در نظر گرفته نمی‌شود. پسرفت لثه سبب نمایان شدن ساروج می‌گردد که ممکن است زمینه‌ساز پوسیدگی ریشه دندان گردد.
● ارزیابی سلامت دهان جهت غربالگری دندانی
نام فرد: نام کامل‌کننده: تاریخ:
نمره دهی: شما ممکن است دور هر کدام از کلمات خط بکشید و نیز در هر گروه نمره را محاسبه کنید.
گروه ۰= سالم ۱= تغییرات ۲= ناسالم
لب‌ها صاف، صورتی رنگ، مرطوب خشک، زخمی یا قرمز در گوشه‌ها تورم یا یک توده؛ لکه سفید، قرمز یا زخمی؛ خونریزی یا زخمی در گوشه‌ها
زبان طبیعی، مرطوب، سطوح ناصاف، صورتی رنگ لکه‌دار، شیاردار، قرمز، سطح پوشیده لکه‌ای که قرمز یا سفید است، زخمی است یا متورم است
لثه‌ها و بافت‌ها صورتی رنگ، مرطوب، صاف، بدون خونریزی خشک، بزاق، ناصاف، قرمز، متورم، یک زخم یا لکه زخمی زیر دندان‌های مصنوعی متورم، خونریزی دهنده، زخم‌ها، لکه‌های سفید یا قرمز، قرمزی منتشر زیر دندان‌های مصنوعی بزاق بافت‌های مرطوب، بزاق آب‌دار و دارای جریان آزاد خشک، بافت‌های چسبناک، بزاق اندکی وجود دارد، گزارش خشکی دهان در شرح حال فرد وجود دارد بافت‌ها به علت خشکی به هم چسبیده‌اند و قرمز هستند، بزاق بسیار اندکی وجود دارد یا ندارد، بزاق غلیظ است، خشکی دهان در شرح حال فرد وجود دارد
● پوسیدگی دندان
پوسیدگی دندان می‌تواند در هر سنی رخ دهد. با این حال به علت پسرفت لثه و پریودونتیت، افراد سالمند در معرض خطر بیشتری جهت پیدایش پوسیدگی ریشه دندان هستند (شکل ۳). میزان بروز پوسیدگی ریشه دندان در بیماران بالای ۶۰ سال ۲ برابر افراد ۳۰ ساله است، ۶۴ افراد بالاتر از ۸۰ سال مبتلا به پوسیدگی دندان هستند و تا ۹۶ پوسیدگی تاج دندان (بالاتر از لثه) دارند.
● پریودونتیت
هنگامی رخ می‌دهد که التهاب لثه سبب جدا شدن لیگامان دور دندانی از ساروج و ساختار دندان گردد که به افزایش عمق فرورفتگی لثه، شل شدن دندان و در نهایت افتادن دندان منجر می‌شود. بسیاری از افراد سالمند به علت بهداشت نامناسب دندان و پسرفت لثه، مستعد جدا شدن پریودونتال و افتادگی دندان هستند. پریودونتیت با بیماری‌های قلبی‌-‌ عروقی، دیابت قندی با تنظیم نامناسب، التیام نامطلوب زخم و پنومونی ناشی از آسپیراسیون به ویژه در بیماران نگهداری شده در خانه سالمندان همراهی دارد.
درمان بیماری پریودونتال شامل مسواک‌زدن روزانه و استفاده از نخ دندان و مراقبت دندانی کارشناسانه می‌باشد که از برداشتن پلاک تا دبرید کردن جراحی پریودونتیوم عفونی متغیر می‌باشد. آنتی‌بیوتیک‌های خوراکی مانند دوکسی‌سیلین به عنوان درمان کمکی در کنار جرم‌گیری و صاف کردن ریشه دندان در افراد سالمندی که در خانه سالمندان نگهداری می‌شوند به کار می‌رود. در کنار پاک‌سازی منظم دندان، این مداخله‌ها می‌توانند نیاز به دبرید کردن و برداشتن دندان را کاهش دهند.
● خشکی دهان
خشکی دهان به معنی احساس فرد به صورت دهان خشک می‌باشد که به علت کاهش تولید بزاق رخ می‌دهد و ۵۷-۲۹ افراد سالمند به آن مبتلا هستند. بزاق سبب لغزندگی حفره دهان می‌شود،با بهبود رسوب مجدد مواد معدنی از پوسیدگی دندان جلوگیری می‌کند و از عفونت‌های قارچی و باکتریایی پیشگیری می‌ نماید. تظاهرات بالینی خشکی دهان علاوه بر دهان خشک شامل احساس سوزش، تغییرات ایجاد شده در مزه‌ها و دشواری در بلع و تکلم هستند. اگر چه جریان بزاق با افزایش سن به تنهایی کاهش نمی‌یابد برخی از داروها و ناخوشی‌ها خطر خشکی دهان را در افراد سالمند افزایش می‌دهند.
اگر بیمار دارویی را دریافت کند که به صورت مشخص سبب کاهش جریان بزاق می‌شود، آن دارو باید در صورت امکان تغییر یابد یا حذف شود. بیماران باید تشویق شوند که آب بنوشند، از الکل پرهیز کنند و مقدار مصرف غذاها و نوشیدنی‌هایی را که سبب تشدید خشکی دهان یا پوسیدگی می‌شوند کاهش دهند (مانند ترکیبات حاوی قهوه یا شکر). هرگونه آدامس یا آب نبات مورد استفاده برای تحریک بزاق باید فاقد شکر باشد. ترکیبات جایگزین بزاق بدون نسخه ممکن است بهبود موقتی ایجاد کنند. داروهایی مانند پیلوکارپین و سوی‌ملین (cevimeline) به ویژه در بیماران مبتلا به نشانگان شوگرن ممکن است سودمند باشند. مطالعات اندکی نشان داده‌اند که طب سوزنی و مسواک‌های الکتریکی سبب افزایش جریان بزاق می‌شوند.
● ابزارهای مراقبت دهان
مهارت دستی مناسب و انگیزه بیمار ارتباط مستقیم با برداشتن موثر پلاک دارد. کاهش شناخت، کاهش حدت بینایی، یا از بین رفتن قدرت یا کارکرد دست‌ها ممکن است توانایی فرد را برای حفظ بهداشت مناسب دهان به صورت واضح تغییر دهد. ابزارهای تخصصی بهداشت دهان مانند مسواک‌های الکتریکی، مسواک‌های دستی با دسته پهن، وسایل نگهدارنده نخ دندان ممکن است برای برداشتن پلاک در بیماران مبتلا به وضعیت‌های ناتوان کننده‌ مزمن مانند آرتریت یا ناتوانی عصبی ضروری باشند.

ترجمه: دکتر ساسان دبیری
منبع:
Gonsalves WC, et al. Common oral conditions in older persons. American Family physician October ۱, ۲۰۰۸; ۷۸: ۸۴۵-۵۲.

منبع : هفته نامه نوین پزشکی