خرمشهر؛ اسطوره پایداری

همواره در بسیاری از شاهکارهای ادبی جنگ جهان، از شهرهایی نام برده می شود که به خاطر مقاومت های مردمی درمقابل متجاوزان، به سمبل مقاومت ملی تبدیل شده اند. مقاومت مردم مسکوعلیه لشکر ناپلئون، ایستادگی مردم فرانسه در زمان اشغال، مقاومت مردم لنینگراد با ۸۷۲ روز محاصره و... دستمایه صدها کتاب در جهان قرار گرفت است، اما خرمشهر در آثار ادبی ما چگونه بوده است؟
ارتش عراق در شهریور ۱۳۵۹ با هدف تصرف چند روزه ایران و با حمایت گسترده برخی قدرت های بزرگ جهان و منطقه، حمله وسیعی راعلیه ایران آغاز کرد. هدف تصرف، خرمشهر بود، اما در همان روز های نخست، ارتش آماده و مجهز عراق در مقابل مقاومت های مردمی در این شهر زمین گیر شد. این مقاومت ۳۵ روز طول کشید. خرمشهر ۵۴۵ روز در اشغال دشمن ماند؛ تا در عملیات «بیت المقدس» در روز سوم خرداد سال ۱۳۶۱ آزاد شد. این در حالی بود که در سده های اخیر، هر گاه متجاوزی بخشی از ایران را تصرف کرده بود، دیگر آن بخش خاک هرگز به میهن باز نگشته بود. این حوادث، خرمشهر را به مهم ترین شهر جنگ تبدیل کرد، چرا که جنگ تحمیلی با حمله به آن شهر آغاز شد و حماسه های پرشور مقاومت های مردمی برای ایستادگی در برابر دشمن و در نهایت، اشغال آن و باز پس گیری اش، خرمشهر را به پایتخت و مرکز جنگ مبدل کرد. بعدها هم رفته رفته این شهر به عنوان نماد مقاومت ملی و پایداری شهرت یافت. البته این شهر در دوران های مختلف تاریخی، بستر حوادث و رویدادهای دیگری هم بوده است اما شاید هیچ کدام از این حوادث به بزرگی و اهمیت رویداد های اخیر نبوده است.
نشر«شاهد» به تازگی کتاب پژوهشی مهمی را با عنوان «تحلیل محتوایی کارنامه بیست و شش سال نشر کتاب در باره خرمشهر» نوشته «محمد جواد جزینی» منتشر کرده است. این کتاب در سه فصل «تحلیل کارنامه نشر کتاب خرمشهر»، «سالشمار کارنامه نشر» و «کتاب شناسی خرمشهر» تدوین شده است. در فصل نخست، نویسنده تاریخ شهر خرمشهر را از روزگار باستان تا حمله صدام، مقاومت های مردمی، اشغال و در نهایت باز پس گیری شهر، به صورت خلاصه و مختصر بازمی گوید. نویسنده در باره تاریخچه شهر خرمشهر می نویسد؛ «در گذشته ای دور، در محلی که امروز دو رودخانه « کارون» و«شط‌ العرب» در اروند رود به هم می‌ رسند، پادگان شهری ساخته بودند به نام «ناژینو»، که قلعه ‌ای مستحکم در شمال‌ غربی خلیج فارس و پاسدار سرزمین های خوزستان و بین ‌النهرین بوده است. هخامنشیان نیز در همین محل شهر دیگری به نام «آگنیس» ساختند. این شهر تا پیش از اسلام، «بارما» نامیده می ‌شد. مدارک تاریخی گویای آن است که تا سده چهارم هجری هنوز آثاری از این شهر برجای بود تا اینکه پس از تخریب کامل این آثار در نزدیکی ویرانه ‌های شهر، بر کناره رودخانه بهمنشیر، شهر تازه ‌ای به نام «بیان» بنا شد که بعدها این نام نیز به «محمره» تغییر یافته است. محمره به معنی سرخ رنگ است و به احتمال زیاد، وجه تسمیه این نام، رنگ آب رودخانه کارون است که در فصول بارندگی، رسوبات رسی زیادی دارد.»
او همچنین در ذکر روایت های دیگر از وجه تسمیه شهر خرمشهر می نویسد: «البته در برخی منابع آمده است که پس از دستگیری بابک خرمدین، بازماندگان این فرقه به این سرزمین‌ تبعید شدند. با این تفاسیر، بعضی از مورخان ادعا کرده‌ اند که واژه محمره نامی است که بومیان منطقه بر محل استقرار این گروه تبعیدی و فرقه آنان گذارده بودند، زیرا آنها همیشه جامه قرمزمی پوشیدند. درسال ۱۳۱۶ به پیشنهاد «فرهنگستان ایران» و دستور پهلوی اول، نام محمره به خرمشهر تغییر یافت. این شهر به دلیل اهمیت تجاری، نظامی، همواره دستخوش حوادث گوناگون قرار گرفته است.»
دومین فصل کتاب، سالشمار و تحلیل کارنامه بیست و شش سال نشر کتاب در باره‌ خرمشهر از شهریور ۱۳۵۹ تا شهریور ۱۳۸۵ است. به دلیل اهمیت نظامی، سیاسی ، تاریخی و ملی خرمشهر، این شهر در اغلب کتاب های مربوط به جنگ، جایگاه ویژه ای داشته است. کمتر کتابی در باره جنگ نوشته شده که شاید نامی از خرمشهر در آن برده نشده. پرسش اصلی از این گونه کتاب های موضوعی این است که حدود تعریف موضوع چیست و مرزهای روشن آن کجاست؟ نویسنده اما توضیح روشنی در این باره نداده است و تنها به ذکر این نکته بسنده می کند؛ «خرمشهر از مهم ترین نقاط جنگ محسوب می شود. مقاومت سی و پنج روزه و اشغال ۵۴۵ روزه و در نهایت پیروزی ایران در فتح دوباره این شهر، آن را به یکی از مهم ترین رویدادهای جنگ تبدیل کرده است. به همین دلیل خرمشهر، پایتخت و مرکز جنگ تلقی می شود. این اهمیت باعث شده است که این شهر دراغلب کتاب های مربوط به جنگ، جایگاه ویژه ای داشته باشد. در طول سال های جنگ و بعد از آن در حوزه کتاب، آثار متنوعی به چاپ رسیده که در آنها به توصیف و تحلیل و نقل و نقد این حوادث پرداخته شده است. این کتاب ها در حوزه های متنوع سیاسی، نظامی، اجتماعی، ادبی و... به شرح ابعاد و زوایای هشت سال جنگ، مقاومت ها و ویرانی ها و پیامدهای آن پرداخته اند. طبق آمارهای رسمی منتشر شده‌ از سال ۱۳۵۹ تا شهریور ۱۳۸۵ نزدیک به شش هزار عنوا ن کتاب در باره جنگ منتشر شده‌ است... از همین رو در همه کتاب های نوشته شده در باره جنگ، به خرمشهر نیز پرداخته اند. اما در بررسی، تنها کتاب هایی مورد توجه قرار گرفته است که حد اقل بخشی از آن مستقیما به خرمشهر پرداخته شده است که این حد اقل چندان روشن نیست. البته در مقدمه ذکر شده است که؛ «خرمشهر به دلیل اهمیت نظامی، مقاومت های مردمی و فتح پیروزمندانه اش در همه کتاب های جنگ، نام و یادی دارد، اما ملاک این کتابشناسی، آثاری بود که درآن، همه و یا حد اقل یک چهارم اثر به خرمشهر اختصاص داشته باشد.» البته ممکن است این مبنا، چندان تعین روشنی نداشته باشد، چرا که احتمال این هست که هر پژوهشگر در باره این مرز تلقی خاص خود را داشته باشد که در این صورت، ممکن است حاصل کار هم متفاوت باشد.
نویسنده در باره نخستین کتاب های منتشر شده در باره خرمشهر از کتاب «یادواره‌ دو مجاهد شهید در جنگ‌ تحمیلی‌ با کفار بعثی؛‌ برادر شهید احمد سلیمانی‌ و برادر شهیدمجید سلیمانی» نام می برد که در شهر قم و توسط «سازمان‌ مجاهدین‌ انقلاب‌ اسلامی» در سال ۱۳۵۹ در ۴۰ صفحه منتشر شده است. او همچنین از پرکاربرد ترین قالب ‌های نگارشی در حوزه کتاب خرمشهر، از ادبیات داستانی یاد می کند که جلوه‌ های مقاومت شهری، مظلومیت مردم غیر نظامی، آوارگی‌ ها، مقاومت ‌های مردم این شهر و تلاش جمعی مردم برای آزادسازی دوباره خرمشهر به ‌عنوان قله پیروزی‌ های جنگ همواره دستمایه بسیاری از داستان نویسان بوده است و از نخستین کسانی که در باره خرمشهر نوشته اند، از«پرویز مسجدی»‌ با کتاب «روزهای ‌مقاومت‌ در خرمشهر» نام می برد. نویسنده از نخستین مجموعه شعری در باره خرمشهر ازکتاب «در سوگ‌ سپیداران» از «اکبر اکبر» نام می برد. والبته ده ها داستان نویس و شاعر و پژوهشگر دیگر. اما با این وجود، گمان می کنیم خرمشهر هنوز جایگاه ویژه خود را در آثار مکتوب پیدا نکرده است، در حالی که در بسیاری از کشور های جهان که تجربه جنگ و یا مقاومت ملی و مردمی را دارند، هر رویداد به مراتب کوچک تر از حوادث خرمشهر را به یک اسطوره ماندگار ادبی تبدیل کرده اند. اما کارنامه نویسندگان ما در این کتاب، اگر چه گواه تلاش آنها برای روایت حماسه بزرگ ملی و افتخار آمیز خرمشهر است، اما مطمئنا همچنان راه طولانی طی نشده ای پیش پای نویسندگان ما وجود دارد.

مریم پورتقی

منبع : روزنامه رسالت