جزیره ‌های شگفت‌انگیز در میان دریای شن‌های روان

آب و هوای بیابانی و نیمه‌بیابانی، بخش وسیعی از فلات مرکزی و کناره‌های جنوب ایران را پوشش می دهد. این نواحی بیابانی و صحراها حدود یک چهارم مساحت کشور را شامل می‌شود.
وسعت بیابانهای ایران بالغ بر ۳۴ میلیون هکتار است که ۱۲ میلیون هکتار آن را شنزار و ماسه‌زار تشکیل می‌دهند. ۵ میلیون هکتار از این ماسه‌زارها فعال و روان هستند. وسعت ماسه‌زارها و نواحی کویری کشور ما بیش از وسعت کشورهایی مانند قطر، بحرین و کویت است.
اما این پهنه وسیع سرشار از شگفتیهایی است که گاه بسیار ناشناخته مانده‌اند. شاید به خاطر طبیعت کویر که تنها طبیعت گران اهل دل را به خود می‌خواند و یا دشواری سفر به این نواحی علت اصلی این امر باشد. از نظر دور ماندن جزیره‌هایی شگفت در میان دریای شنهای روان.
● دریاچه نمک‌
در حدفاصل استانهای اصفهان، سمنان و قم، فرشی سفید و بلورین بر زمین گسترانیده شده است.
وسعت و عظمت دریاچه نمک و طرح‌های هندسی بلورهای نمک؛ بیننده را به حیرت فرو می‌برد.
این دریاچه حاصل چندین هزار سال ورود آب شور رودها و سیلابهایی است که نمک خاک شور منطقه را در خود حل کرده و پس از تبخیر در این دریاچه برجا گذاشته است.‌
در میان دریاچه کوهی به چشم می‌خورد. این کوه که به کوه سرگردان معروف است، کوهی آتشفشان است که از سطح دریا ۸۰۸ متر ارتفاع دارد. این کوه دارای خاکی سرخ رنگ و سطح مملو از سنگ‌ها و گدازه‌های آتشفشانی است.
● کاروانسرای مرنجاب‌
در حاشیه جنوبی دریاچه، کاروانسرای مرنجاب قرار دارد. این بنای آجری در مسیر یکی از شاخه‌های معروف جاده ابریشم قرار گرفته است. سردر زیبای آن مشرف به قناتی پرآب و زیبا است.
در ایران معمولاً مسافت بین کاروانسراها حدود ۶ فرسنگ (۳۶ کیلومتر) بود تا مسافران پس از طی مسافتی در یک روز، شب را در کاروانسرای بعدی پناه گیرند. کاروانسرای مرنجاب در عصر طلایی ایجاد کاروانسراهای ایران، یعنی دوره صفوی بنا شد.
این کاروانسرا به شکل قلعه‌ای مربع شکل ساخته و ۶ برج در دیوارهای آن تعبیه شده است. ابعاد حیاط۰۲۳۰x متر است و چندین اتاق و شاه‌نشین در دور آن قرار دارد.
قنات نزدیک این بنا، استخری به ابعاد۱۰ ۴x را پر می‌کند. وجود چنین قنات پرآبی به همراه استخر و درختان اطراف آن در میان کویر نعمتی بزرگ محسوب می‌شود. محوطه اطراف استخر توسط آجرهای مربع شکل به طرز زیبایی فرش شده و برای سپری کردن شب، بهترین محل است.
● سیاه کوه‌
در شمال کاروانسرای مرنجاب سیاه کوه دیده می‌شود این کوه سیاه رنگ به ارتفاع ۱۸۶۰ متر دارای طبیعتی منحصربه‌فرد است و به دلیل دور از دسترس بودن از دست یغماگر بشر، هنوز طبیعتی بکر دارد. اطراف کوه باتلاقهایی است که تاکنون بارها مسافران بی‌تجربه را به کام خود کشیده و هرگز اثری از آنها یافت نشده است.
به همین دلیل فقط با راهنمای محلی مجرب می‌توان از این کوه دیدن کرد. از آنجا که این کوه در پارک ملی کویر قرار دارد، داشتن مجوز از اداره منابع طبیعی برای بازدید از محل الزامی است.‌
● جندق‌
جندق شهری است کوچک و قدیمی که تا تهران ۶۵۰ کیلومتر فاصله دارد. این شهر که در ۳۵۰ کیلومتری شمال شرق اصفهان قرار دارد از شمال به کویر بزرگ، از غرب به کویر ریگ جن و رشته‌کوههای جندق، از جنوب به بیابانهای اطراف خور و از شرق به حاشیه جنوبی دشت کویر محدود می‌شود.
این شهر در ۲۶۰ کیلومتری جنوب دامغان واقع است. سراسر این ۲۶۰ کیلومتر هم صرف‌نظر از چند روستای کوچک ابتدای مسیر، بیابان و دور از دستکاری و خرابکاری بشر در طبیعت است.
طبق آخرین سرشماری، جمعیت جندق حدود ۴ هزار نفر است که بیشتر آنها دامدار و کشاورزند.از مهمترین محصولات آن می‌توان به زعفران، سیر، گندم و جو اشاره کرد، البته نانهای محلی شهر جندق را نیز نباید از یاد برد.زبان مردم جندق فارسی است ولی مردم بعضی از روستاها مثل گرمه، اریب، ایراج و فرخی لهجه ویژه‌ای دارند و در زبانشان واژگان پهلوی بسیار است.‌
جندق در زمانهای گذشته در مسیر شاهراه ارتباطی کاروان گذر جندق به بیدستان قرار داشت و کاروانهایی که از سمت جنوب ایران قصد عزیمت به ری و شمال کشور را داشتند، پیش از گذر از دریای کویر، در جندق اتراق می‌کردند.
درحال حاضر جندق محور ارتباطی اصفهان، نائین، انارک، جندق، دامغان، مشهد است و مسافرانی که از اصفهان و شهرهای جنوبی ایران قصد عزیمت به مشهد را دارند، از این محور استفاده می‌کنند.
تاریخ این شهر به دوران ساسانی برمی‌گردد. زمانی که انوشیروان ساسانی این مکان را به عنوان تبعیدگاه برگزید، در آن قلعه و بارویی ساخت که در سالیان دراز دور قلعه را خانه‌هایی محصور کرده بود و حالا جندق، شهری در دل کویر است.‌
مردم این شهر اندک زراعتی دارند و در خانه‌های ساده‌شان دار قالی برپاست. طاقها و رواق‌های کوتاهی در کوچه‌ها دیده می‌شود.
چون در قدیم راهزنها به شهر حمله می‌کردند، در خانه‌ها را کوتاه می‌ساختند و طاقهای کوتاهی را در کوچه‌ها بنا می‌کردند تا اسبهای راهزن‌ها وارد خانه‌هایشان نشوند.
چاههایی که به قنات وصل می‌شوند در همه خانه‌های قلعه وجود دارند. اما این چاهها شکل عجیبی دارند. برای اینکه راهزن‌ها نتوانند وارد حیاط خانه‌ها شوند، این چاهها به شکل مارپیچ ساخته شده‌اند و اکنون این سؤال مطرح است که چه کسی این چاهها را حفر کرده است؟
اینجا شهر شاعریست به نام یغمای جندقی. خانه قدیمی این شاعر عهد قاجار در قلعه جندق واقع است.
شهر جندق چیزی کمتر از ابیانه ندارد اما از اقبال ابیانه نصیب نبرده است. همه جای این شهر به‌خصوص قلعه، بافتی قدیمی، حتی ۱۵۰۰ ساله دارد.
● مصر
و اما روستای مصر، روستایی محصور در میان موج‌های بلند اما آرام شن‌های روان. این روستا در ۴۰ کیلومتری شرق جندق و ۵۰ کیلومتری شمال خور از توابع استان اصفهان قرار دارد.
شن‌های روان این منطقه که محلی‌ها با ترکیب زیبای فارسی <ماسه‌بادی رمل> از آن نام می‌برند. همه چیز این دریاست که برخلاف دریای مرسوم کمتر موجودی زنده یا مرده در آن یافت می‌شود، این ماسه بادی‌ها تا دیوار به دیوار چینه‌های روستا و زمین‌های کشاورزی آن پیش‌ آمده‌اند.
اما مردمان این روستا، با توسل به کاریز (قنات)، جزیره‌ای ساخته‌اند، بستر نعمت: خرما، انار، صیفی و... شاید هم همین نخلهای استوارند که این سرسبزی‌ها را میان این همه بی‌آبی به ارمغان آورده‌اند.‌
این روستا واحه‌ای است در ۴۰ کیلومتری شرق جندق که حضور جهانگردان خارجی در آن، یکی از شیرین‌ترین خاطرات ۴۰ خانوار ساکن در آن است و جندق نیز شهر کویری کوچکی است که درست در میانه راه دامغان و نایین و اصفهان قرار دارد.
مصر دهکده‌ای است جدا افتاده از جاده اصلی که بیشتر به آوردگاهی می‌ماند که در آن درختان کهن و راست‌قامت نخل به همراه سازه‌های خشتی و بادگیرهای آفتاب‌خورده‌اش، مدتهاست مشغول زورآزمایی با تپه‌های لغزان شن هستند.
نام این روستا خود داستانی دارد. بنیانگذار این روستا فردی بود به نام یوسف، که به کار شبانی مشغول بود. از عمر این روستا شاید ۱۰۰ سال بیشتر نمی‌گذرد.
نام پیشین آن به نام بنیانگذار روستا، <مزرعه یوسف> بود و بعدها به چاه دراز تغییرنام داد. زیرا آب مصر از چاهی عمیق در حدود ۲۵ کیلومتری روستا تأمین می‌شود.
چون چاه عمیق است اهالی منطقه، این روستا را به نام <چاه دراز> می‌شناختند تا آنکه یوسف با توجه به نام خودش، از داستان حضرت یوسف(ع) در قرآن الهام گرفت و آن را مصر نام نهاد که تاکنون به همین نام خوانده می‌شود.
یوسف، چاه را برای دستیابی به منبع آب کافی برای گوسفندانش کند و به کمک خوانین منطقه، آب چاه را با حفر قنات تا مصر هدایت کرد.
روستای مصر با ۲ روستای بسیار کوچک دیگر به نام‌های امیرآباد و فرحزاد در یک خط شمالی - جنوبی به طول حدود ۶ کیلومتر واقع هستند. تعداد خانوارهای ساکن در فرحزاد کمتر از انگشتان یک دست است و امیرآباد نیز فقط محلی است برای کشاورزی اهالی مصر. آنجاست که آدمی به سختکوشی مردمان کویر پی می‌برد. در امیرآباد بوی باغ ایرانی حس می‌شود. هوایی مطبوع و دلپذیر، خرمن‌های گندم و جو و در بهار بوی گل سنجد است که توجه آدمی را جلب می‌کند.
ورودی روستا دو اتاق کوچک مقابل هم قرار گرفته‌اند که داخل یکی ژنراتور بزرگی است که برق مصر و روستای همجوار آن یعنی فرحزاد را تأمین می‌کند. دیگری تنها مغازه روستا است که تنها خط تلفن ثابت برای اهالی روستا و مسافران در آن قرار دارد. ارتباط با تلفن همراه در این روستا میسر نیست.
شمار اهالی روستا را ۱۷۰ نفر تخمین می‌زنند. البته در گذشته این رقم بیشتر بود، اما سیل بزرگی که چند سال پیش رخ داد و نیمی از مصر را ویران کرد، موجب مهاجرت بسیاری از اهالی آن شد.
● تخت عروس‌
در اصطلاح جغرافیایی تخت‌های مناطق کویری، به نقاطی اطلاق می‌شود که نسبت به زمین‌های اطراف ارتفاع بیشتری دارند و بلندترین نقطه آنها مانند یک تخت صاف و هموار است.
وجود بادهای شدید در مناطق کویری و فرسایش بادی باعث شده که قله این تپه‌ها بر اثر مرور زمان صاف و هموار شود. همچنین باد، خاک نرم را با خود حمل کرده و قلوه‌سنگها و سنگریزه‌ها را به جا گذاشته است. در زمانهای گذشته از تختها به عنوان عوارض طبیعی راهنما استفاده می‌شد.
وجود علامتهای نشان‌دهنده مسیر بر بالای تخت عروس، بیانگر این مطلب است. تختها به علت وسعت و ارتفاع قابل‌توجه در مناطق کویری عوارض طبیعی مناسبی برای جهت‌یابی و تعیین مسیر بوده‌اند.
تخت عروس در استان اصفهان و در جنوب کویر بزرگ مرکزی ایران واقع است. علت نامگذاری این منطقه به تخت عروس وجود مناظر زیبا بر بالای این تخت است. مردمان حاشیه کویر به مناطق زیبا لقب عروس می‌دادند.
نامهایی چون روستای عروسان در شرق مصر و تخت عروس از جمله این نامگذاری‌ها است.
در بالای این تخت و در منظره جنوبی، تپه‌های شن روان، چال سلکنون و روستای مصر قابل مشاهده هستند. در منظره شمالی نیز تپه‌های وسیع شن‌های روان، تخت شور و در شمال غربی، کوههای دامغان، قله دماوند در صورت صاف بودن هوا نیز باتلاقهای کویر مرکزی قابل مشاهده هستند.
پوشش گیاهی بسیار ضعیف تخت عروس اغلب گیاهان شورپسند مانند تاق، ترخ، اسفند و نسی است.
وجود سنگریزه‌های فراوان در بالای تخت، نشانگر وجود بادهای شدید است. باد غالب در این منطقه جهتی غربی - شرقی دارد که از شکل تپه‌های شنی قابل تشخیص است.‌
● تخت عباسی‌
این تخت نیز که در استان اصفهان و جنوب کویر بزرگ مرکزی ایران واقع است، در بالای تخت عباسی در منظره غربی و جنوبی تپه‌های شن روان، چال سلکنون و روستای مصر و فرحزاد به چشم می‌خورد. در منظره شمالی و در منظره شرقی آن نیز دریاچه نمک سلکنون قابل روِیت هستند.‌
تخت عباسی بدون پوشش گیاهی است و بر روی آن فقط انبوه سنگریزه‌ها، دیده می‌شود.
● چال سلکنون‌
چال سلکنون در شمال روستای مصر قرار دارد. چال‌ها به مناطقی گفته می‌شود که نسبت به اطراف دارای ارتفاع کمتری هستند و حالت فرورفتگی در زمین دارند.
چال سلکنون فرورفتگی زیبایی است که توسط تپه‌های شنی محصور شده و درون آن باتلاقی کوچک وجود دارد که منظره زیبایی پدید آورده است.

برگرفته از سایت بیابان‌ها و کویرهای ایران‌

منبع : روزنامه اطلاعات