جرم زدایی و نقش تربیت بدنی و ورزش

● مقدمه :
امروزه تربیت بدنی و ورزش به عنوان یک پدیده اجتماعی، جایگاه اجتماعی خود را در جامعه هویدا ساخته است. تربیت بدنی در ساختار جامعه وجود داشته، تحول و تکامل پیدا کرده، قوانین و مقررات و آئین‎نامه‎های خاص خود را دارد و بر اساس آنها برنامه‎های خود را اجرا می‎نماید.
تربیت بدنی و ورزش به عنوان یک واقعیت اجتماعی با پدیده‎های اجتماعی دیگر، روابط متقابل برقرار می‎کند، کارکردهای خاص خود را در جامعه بر عهده می‎گیرد و کل ساختار جامعه و هر یک از ابعاد اجتماعی از حاصل و ثمرة فعالیت‎های آن بهره‎برداری می‎نمایند.
دراین مقاله از تربیت بدنی و ورزش به عنوان یکی از سازمانهای مهم اجتماعی یاد می‎شود که در جرم‎زدائی نقش عمده‎ای می‎تواند داشته باشد. در ابتدا توضیحاتی پیرامون مفاهیم جرم و تربیت بدنی و ورزش ارائه می‎گردد و سپس ضمن برشمردن اهداف تربیت بدنی و ورزش در جامعه به نقش آن در جرم‎زدائی اشاره می‎گردد.
● ماهیت جرم :
تعاریف متعددی از جرم یا بزه توسط دانشمندان و متخصصین ارائه شده است که به برخی از آنها اشاره می‎گردد : ماهیت جرم از دو دیدگاه مورد بررسی قرار گرفته است که عبارتند از :
۱) از نظر اجتماعی
۲) از نظر قانونی
۱) از نظر اجتماعی :
باهری، محمد (۳) در این زمینه می‎نویسد : از نظر اجتماعی مفهوم جرم نظیر مفهوم اخلاق متغیر و در حال تحول می‎باشد، دلیل این مطلب آن است که وصف مجرمانه عملی از نقطه نظر اجتماعی و همچنین میزان مجازاتی که جامعه برای عمل مجرمانه در نظر خواهد گرفت، بستگی به افکار عمومی دارد.
افکار دائماً در تغییر و در حال دگرگونی است. در هر دوره و زمانی در هر کشوری، اکثریت جامعه به فلسفة خاصی پایبند است و شرایط معینی برای زندگی اجتماعی در نظر دارد. دولت بر اساس فلسفه و شرایط مزبور اصولی را برای اعتدال جامعه و بقاء آن پیش‎بینی می‎کند و افراد مجبور به اطاعت و احترام نسبت به این اصول هستند، و هرگاه از آن تخلف کنند مجازات خواهند شد. بنابراین جرم از نقطه نظر اجتماعی عملی است که نظم اجتماعی را نقض نموده باشد، و این نظم در هر عصری متناسب و درخور تمدن و سطح افکار و عقاید متعارف همان عصر می‎باشد، در نتیجه جرم از نظر اجتماعی نقض نظام جامعه است، نظام جامعه تغییرپذیر است و به همین جهت نمی‎توان مفهوم جرم طبیعی را پذیرفت.
۲-) از نظر قانونی :
جرم چنین تعریف شده است : Sutherland، (۱۱) «وقتی عملی جرم است که از طرف قانونگذار امر و نهی شده باشد و مقررات آن بوسیله مقامات صلاحیتدار تدوین و آنان آن را برای اجتماع خود به مورد اجرا گذارند».
همچنین تفت Taft (۱۲) می‎گوید : «جرم عملی است که قانون برای آن مجازات تعیین می‎کند». محقق دیگری در تعریف جرم می‎نویسد: (سمیعی، حسین) ، (۶) «جرم عبارت از عمل یا خودداری از عملی است که قانون جزا، ارتکاب آن را به قید مجازات منع کرده است.»
با توجه به نظام گوناگونی که مورد عمل قرار می‎گیرد می‎توان گفت : جرم رفتاری است خلاف نظام موجود که به وسیله مقامات صالحه برای آن مجازات یا طرق مختلف درمان و یا وسایل مقتضی دیگر پیش‎بینی شده باشد. (خاکپور، محمدمهدی) (۵)
با توجه به تعاریف مشخص می‎شود که اقدام به عملی که بر خلاف موازین، مقررات، قوانین و معیارهای ارزش فرهنگی هر جامعه باشد، در آن جامعه بزهکاری یا جرم تلقی می‎گردد و کسانی که مرتکب چنین اعمال خلاف می‎گردند مجرم یا بزهکار نامیده می‎شوند. در برخی موارد می‎توان آنها را افراد قانون‎شکن گفت، یعنی کسانی که از قانون تبعیت و پیروی نمی‎کنند، چگونگی وضع قانون را نمی‎شناسند و یا به اصالت وضع قوانین معتقد نیستند.
بزهکاران را از لحاظ مطالعات اجتماعی و از نقطه نظر عرف و قانون بر حسب نوع کاری که انجام می‎دهند می‎توان به سه گونة زیر تقسیم کرد: (فرجاد، محمدحسین) (۸)
الف) بزهکاری بر علیه اشخاص عادی جامعه که زندگی عادی بر اساس فرهنگ و قانون برای خود انتخاب کرده‎اند، مثلاً کشتن آنها به عمد یا غیرعمد، تهدید آنها به ضرب و حمله و تجاوز و یا تجاوز جنسی نسبت به آنها بدون میل و رغبت و از روی عنف و زور، که تمام این اعمال از لحاظ قانون، عرف و فرهنگ، جامعه‎پذیر نمی‎باشند و کسی که مرتکب چنین اعمالی ‎گردد بزهکار یا مجرم خوانده می‎شوند.
ب) بر علیه دارایی و مالکیت دیگران، البته اگر مالکیت از طریق مشروع و نتیجه دسترنج و حاصل زحمات او باشد، مانند ورود به خانة آنها به قصد دزدی و بردن اموال منقول قیمتی، جعل اسناد و مدارک مربوط به مالکیت، دزدی اتومبیل و یا غارت کردن اموال دیگران، کسانی که مرتکب چنین اعمالی شوند نیز مجرم یا بزهکار نامیده می‎شود.
ج) بزهکاری بر علیه نظم عمومی و سلامت افراد جامعه، مانند ارتکاب جرایمی از قبیل فحشاء که نظام اجتماعی خانواده‎ها را بر هم می‎زند و یا به عدم تشکیل خانواده منجر می‎گردد و یا موجب شیوع بیماریهای مقاربتی شده و بیماری را بین مردم جامعه افزایش می‎دهد و یا مبادرت به قماربازی کردن که حقوق دیگران را به مخاطره می‎اندازد و یا استعمال مواد مخدر و الکیسم که به اعمال توأم با مستی، تجاوز و از همه مهمتر نابودی نیروی انسانی سازنده اجتماع کمک می‎کنند.ارتکاب اعمال فوق، بیشتر از ضعف روابط انسانی، توزیع نامتعادل ثروت و قدرت، فرهنگ عمومی مردم و بی‎توجهی نسبت به نوع کار وفعالیت وسایل ارتباط جمعی مانند فیلم‎های جنائی تلویزیونی و سینمایی، عکس‎های محرک و کتابها و جراید تحریک‎آمیز و غیرآموزنده، سرچشمه می‎گیرد. اشاره به تمامی عوامل ارتکاب جرم از حوصلة این بحث خارج است. لیکن به اختصار به برخی از علل ارتکاب جرم در جامعه اشاره می‎گردد:
ـ توجه به ارزش‎های مادی و بی توجهی نسبت به امور معنوی و اخلاقی
ـ بی اعتقادی و بی ایمانی برخی از مردم نسبت به اصول اخلاقی و انسانی
ـ عدم آگاهی خانواده‎ها
ـ عدم هماهنگی قوانین و نظام آموزشی با نیازها و اولویت‎های جامعه
ـ محیط پرورشی نامناسب و آموزش‎های نادرست
ـ ضعف کنترل اجتماعی جامعه
ـ وضعیت نابسامان اقتصادی و اجتماعی و بر هم خوردن تعادل اجتماعی و اقتصادی
ـ مشکلات و مسائل روانی اشخاص
ـ بیماریهای روانی
ـ توسعه طلبی و جاه طلبی صاحبان قدرت
ـ وجود و بروز جنگهای گوناگون
ـ وجود تبعیض بین مردم
ـ فیلم‎های جنایی تلویزیونی و سینمایی، صفحات حوادث مطبوعات و رمان‎های پلیسی و جنایی
ـ کمبود مؤسسات آموزشی، رفاهی، تفریحی و ورزشی
ـ مهاجرت و شهرگرایی روستائیان
ـ بیکاری و ولگردی
ـ …
● ماهیت تربیت‎بدنی :
تربیت‎بدنی عبارت است از تعلیم و آموزش با استفاده از وسایل فیزیکی به نحوی که هدفهای تربیتی از طریق بکار بردن اندام و اجرای فعالیت‎های جسمانی حاصل گردد. تربیت‎بدنی بخش حیاتی و حساس تعلیم و تربیت بوده و جزئی لاینفک از مراحل تربیتی می‎باشد و به شکوفایی و تکوین استعدادهای مطلوب کمک می‎کند. (مظفری، سید امیراحمد) (۱۰)
ویلکرسون Wilkerson و دودر Dodder ، تحقیقی را با عنوان، ورزش چه کاری را برای مردم انجام می‎دهد به عمل آورده‎اند. (آزاد، احمد) (۱) آنها هفت وظیفه و عملکرد را برای ورزش در جامعه مشخص ساخته‎اند:
۱) کاهش هیجانات : ورزش راهی است برای اظهار و کاهش هیجانات و رهایی از تنش‎ها، ورزش به عنوان دریچة اطمینان است که تمایلات مهاجمانه را تلطیف می‎کند.
۲) اثبات هویت : ورزش امکان شناخته شدن و اظهار ارزش‎های وجودی را فراهم می‎آورد.
۳) کنترل اجتماعی : ورزش وسایلی را برای کنترل مردم در جامعه‎ای که انحرافات رواج دارند بوجود می‎آورد.
۴) اجتماعی شدن : ورزش وسیله‎ای است برای اجتماعی شدن.
۵) عامل تغییر : ورزش موجب تغییر جامعه، ایجاد الگوهای رفتاری جدید و عاملی است که جریان تاریخ را تغییر می‎دهد. مثلاً، ورزش برخورد و رقابت گونه‎های مختلف مردم و برتری بر اساس قابلیت را مجاز می‎سازد.
۶) بیداری و آگاهی جمعی : ورزش موجد روح جمعی است که مردم را به شیوة متحد به دنبال اهداف مشترک متشکل می‎سازد.
۷) موفقیت : ورزش موجب احساس موفقیت در تماشاگران و ورزشکاران است، هنگامی که توسط بازیکنی یا تیمی موفقیت به دست می‎آید. پیروزی در ورزش مانند پیروزی در زندگی است.
تربیت‎بدنی با تأکیدی که بر پرورش جسمی ذهنی هیجانی و برازندگی اجتماعی دارد، در صورت آموزش صحیح و اصولی نقش شایان توجهی را در فرایند تعلیم و تربیت افراد برای داشتن زندگی اجتماعی ایده‎آل ایفا خواهد کرد.
برای تشریح کامل این نقش به قدرت تربیت‎بدنی و ورزش در سه حوزة تربیتی (شناختی، احساسی و روانی حرکتی) اشاره مختصری می‎شود:
▪ حوزه شناختی :
۱) تربیت بدنی در موفقیت تحصیلی و فرهنگی مؤثر است.
۲) فعالیت حرکتی با جریان فکری پویا و متعالی در ارتباط است.
۳) تربیت‎بدنی موجب شناخت تمرین و ورزش، تندرستی و بیماری است.
۴) تربیت‎بدنی موجب شناخت بدن انسان است.
۵) تربیت‎بدنی روشنگر نقش فعالیت جسمانی و ورزش در فرهنگ ملل است.
۶) تربیت‎بدنی و ورزش به مصرف معقول و استفاده مطلوب از خدمات و تسهیلات کمک می‎کند.
▪ حوزه احساسی (عاطفی) :
۱) تربیت‎بدنی به خودشگفتگی Self actualization و عزت نفس Self esteen و واکنش سالم و اصولی در مقابل فعالیت جسمانی کمک می‎کند.
۲) تربیت‎بدنی موجب باور و تصدیق زیبایی است.
۳) تربیت‎بدنی در جهت دادن زندگی به سوی اهداف ارزشمند سهیم است.
۴) برنامه‎های تربیت‎بدنی دارای اهداف انسان دوستانه هستند.
۵ )برنامه‎های تربیت‎بدنی از طریق بازی، لذت از تجارب غنی اجتماعی را فراهم می‎سازد.
۶)برنامه‎های تربیت‎بدنی فرصت بازی گروهی را فراهم می‎آورد.
۷) تربیت‎بدنی تواضع، بازی عادلانه، روحیه ورزشکاری و خصایل پهلوانی را می‎آموزد.
۸) تربیت‎بدنی دارای اهداف بشردوستانه است.
▪ حوزه روانی حرکتی :
۱) تربیت‎بدنی مهارتهای حرکتی را در ورزشکاران و تماشاگران بهبود می‎بخشد.
۲) تربیت‎بدنی به کسب مهارتهای استفاده از اوقات فراغت پس از اشتغال ذهنی کمک می‎کند.
۳) تربیت‎بدنی مهارتهای اساسی محافظت از محیط زیست را توسعه می‎دهد.
علاوه بر موارد فوق برخی از مزایای روانی فعالیتهای تربیت‎بدنی و ورزش عبارتند از:
۱) افرادی که به طور منظم در فعالیتهای جسمانی شرکت می‎کنند عقیده دارند، هنگام تمرین کردن نسبت به هنگامی که تمرین نمی‎کنند احساس بهتری دارند، احساس سلامتی و تندرستی موجب احساس خوب بودن در افراد می‎شود.
۲)شرکت در فعالیتهای تربیت‎بدنی و ورزش وسیله‎ای است برای کاهش افسردگی‎ها و تنش‎ها و موجب رهایی از دلسردی‎ها و انزواجویی‎هاست.
۳) ورزش و فعالیتهای حرکتی وسیله‎ای برای اتحاد و پیوستگی با دیگر انسانهاست.
۴) ورزش و فعالیتهای بدنی پدیده‎هایی مهیج هستند و برای افراد وسیله نشاط‎آوری هستند.
۵) فعالیت‎های حرکتی موجب آرامش و تنوع، پس از یک مدت طولانی کار، مطالعه و تحمل فشارهای روانی است افراد پس از آن با انرژی تازه‎ای به کار خود مراجعه می‎کنند.
۶- تسلط به مهارتهای جسمانی، اعتماد به نفس و خودباوری افراد را تقویت می‎کند، با کسب مهارت آنها احساس کمال می‎کنند که این احساس، حس رضایت و صلاحیت آنها را افزایش می‎دهد.
● ارتباط تربیت‎بدنی و ورزش با جزم زدائی :
کارکرد اجتماعی تربیت‎بدنی و ورزش در توسعه و تحکیم روابط انسانی، کارکردی زیربنایی و بنیادی است که در کل ساختار جامعه و روابط موجود بین اقشار و آحاد اجتماعی اثرات قابل توجهی بر جای می‎گذارد (آقاپور، سید مهدی) (۲)
به جرأت می‎توان گفت : « در جوامعی که نارسائیهای کمی و کیفی ورزش وجود دارد، عقب افتادگی آن جامعه نیز چشمگیر است و از این روست که ورزش امروز در جوامع مترقی دنیا، علاوه بر اثرات بهداشتی و نقش مهم آن در سلامت یک ملت به عنوان یک پدیده اجتماعی و عامل اقتصادی مورد مطالعه و پژوهش علمی قرار می‎گیرد. (جاوید، سیروس) (۴)
از آنجا که پدیده جرم و بزهکاری یک مشکل اجتماعی است و عنوان نمودیم، تربیت‎بدنی نیز یک پدیدة اجتماعی است که با سایر پدیده‎ها در رابطه است و با توجه به فواید ارزشمند و اهداف تربیت‎بدنی و ورزش که عنوان شد، مشخص می‎شود که تربیت‎بدنی در کاهش بزهکاری، اثرات قابل توجهی داشته و دارد.
تربیت‎بدنی در کاهش ناسازگاریهای فردی و اجتماعی و کاهش فشارهای روانی مؤثر بوده و تعادل روانی ارگانیزم را برقرار می‎سازد. افراد از طریق شرکت در فعالیت‎های حرکتی از نظر ذهنی، جسمی و روانی تعادل لازم را کسب می‎نمایند وتوانایی مقابله با مشکلات وفشارهای ناشی از زندگی مدرن را بدست خواهند آورد و همانطور که مشخص شده است، جرم نتیجة جمع جبری عوامل مؤثر در بزهکاری است که تحت تأثیر تعارضات گوناگون و مناقشات روانی و فشار بر نقاط ضعف شخصیت افراد و عدم توانایی مقاومت در برابر فشارهای مزبور و بهم خوردن موازنه روانی ارگانیزم، در شرایط خاص اتفاق می‎افتد. (خاکپور، محمدمهدی) (۵)
بنابراین فردی که به صورت صحیح از طریق فعالیت‎های حرکتی ، تربیت شده باشد از جرم دوری می‎جوید.
دکتر دوگریف Degreff می‎گوید : نکتة اصلی این است که بدانیم تا چه حدی فرد می‎تواند وضع خود را با اوضاع و احوال و غیرنشیب و فراز زندگی تطبیق دهد و از میان مسائل گوناگون و طرق مختلف کدامیک را برگزیند که مضر بحال اجتماع نباشد. فرد بهنجار بزهکار کسی است که بتواند با استفاده از تجارب قبلی خود خط مشی زندگی خویش را چنان برگزیند که نه فقط منافی نظم اجتماعی نباشد بلکه با زندگی اجتماعی قابل تلفیق باشد. (کی‎نیا، مهدی) (۹)
همچنین کین برگ Kinberg می‎گوید : ناسازگاری اجتماعی عبارت از این است که فرد قادر نباشد رفتار خود را با قواعدی که معمولاً برای اجتماع مفید و مورد احترام قاطبة افراد آن اجتماع است منطبق سازد. (کی‎نیا، مهدی) (۹)
نظم اجتماعی و تطابق سازگاری اجتماعی یکی از اهداف عالیة تربیت‎بدنی و ورزش می‎باشد. افراد شرکت کننده در فعالیت‎های حرکتی و ورزشی در محیط فعالیت که همچون یک آزمایشگاه کوچک اجتماعی است، رعایت قوانین و مقررات، احترام به دستورات و نظرات دوار، رعایت حقوق دیگران، همکاری و تعاون با افراد تیم خود و یا سایر ورزشکاران، رعایت نظم و انضباط، رعایت مسائل اخلاقی و انسانی، گرایش به فضائل اخلاقی و دوری جستن از رذائل اخلاقی و … را مستقیماً تجربه می‎کنند و آموزش می‎بینند و برای اینکه در فعالیت خودموفق باشند ملزم به رعایت موارد فوق می‎باشند، بنابراین افراد شرکت کننده در فعالیت‎های حرکتی ورزشی این مواردی که آموزش دیده‎اند را در جامعه نیز در شرایط گوناگون تعمیم داده و رعایت می‎کنند و افرادی منظم و سازگار می‎باشند بنابراین از بزهکاری، ناسازگاری و اقدام به انجام اعمال خلاف قانون و در نهایت مرتکب شدن جرم خودداری می‎کنند.
برای تشخیص ناسازگاری اجتماعی باید امکان سازگاری بزهکار یعنی شرایط محیطی که بزهکار بتواند استعداد بزهکاری یا حالت خطرناک خود را از دست بدهد جستجو کرد تا در جهت سازندگی هدایت شود (علومی، رضا) (۷)
برای اینکه فرد ناسازگار در جهت سازندگی هدایت شود یکی از بهترین روشها وارد نمودن آن در فعالیتهای حرکتی و ورزشی می‎باشد. این افراد در شرایط دوستانه و صمیمی و نشاط‎آور محیط‎های ورزشی سازگاری اجتماعی را تجربه می‎کنند و از این طریق اصلاح خواهند شد.
به نظر می‎رسد جانشین کردن سیستم اصلاح و تربیت بجای سیستم اجرای مجازاتها برای کاهش بزهکاری و جرم در جامعه مفید خواهد بود. برای جلوگیری از ازدیاد ارتکاب جرایم در هر جامعه ابتدا باید محیط اجتماعی و نوع جرم را شناخت و به علل وقوع آن توجه کرد. تا از طریق آموزش صحیح و ایجاد محیط سالم و بازآموزی روش زندگی درست، تأمین زندگی اقتصادی مردم و فراهم آوردن وسایل و امکانات زندگی به شکل صحیح و در حد نیاز انسانی، رعایت و اجرای قانون بصورت عادلانه برای همه به طور یکسان، ایجاد مؤسسات درمانی برای شناخت و درمان مشکلات و مسائل روانی-اجتماعی مجرمین و افزایش برنامه‎های تربیت‎بدنی و ورزش، شانس بازگشت مجدد این افراد ناسازگار و بزهکار را به جامعه و زندگی عادی بیشتر کرد.
● پیشنهادات :
در نهایت توصیه‎های زیر برای استفاده از برنامه‎های تربیت‎بدنی وورزش برای جرم‎زدایی ارائه می‎گردد :
۱) توجه بیشتر به موضوع و محتوا و طرز اجرای درس تربیت‎بدنی در مدارس و تأکید بر نقش تربیتی این درس برای دانش‎آموزان، که قشر عظیمی از جامعه جوان ایران را تشکیل می‎دهند.
۲) ایجاد و احداث اماکن ورزشی چند منظوره در مناطق مختلف کشور، خصوصاً نواحی جرم‎خیز و جذب افراد در سنین مختلف به این اماکن و فضاهای ورزشی.
۳) قرار دادن وسایل و تجهیزات ورزشی به صورت رایگان در اختیار عموم مردم در اماکن عمومی و تشویق افراد به استفاده از این وسایل ورزشی.
۴) توسعه و گسترش ورزش عمومی و همگانی در جامعه و توجه به آن به عنوان یک اولویت و نیاز اصلی عموم مردم.
۵) آموزشهای همگانی و ‌آموزش والدین و آشنا نمودن آنان به نقش تربیت‎بدنی و ورزش در پرورش مطلوب و شایسته فرزندانشان و علاقمند نمودن آنان به شرکت در فعالیتهای ورزشی و توجه به این امر مهم که ایجاد فرصتهای حرکتی بهترین هدیه برای فرزندان می‎باشد.
۶) انجام اقدامات لازم جهت تفکیک بزهکاران و مجرمین حرفه‎ای و اعتیادی، از سایر بزهکاران و اجرای برنامه‎های حرکتی و ورزشی به صورت جداگانه برای هرکدام از آنها.
۷) از بین بردن نقاط آلوده و کنترل و نظارت بیشتر در نقاط و مراکز مزبور و توجه بیشتر به اجرای برنامه‎های اصلاحی تربیت‎بدنی ورزش در این نقاط.
۸) سرمایه گذاری درکانونهای ورزشی و جذب جوانان و سایر اقشار جامعه در این مراکز و پر کردن اوقات فراغت افراد جامعه به نحو شایسته با شرکت کردن افراد در برنامه‎های ورزشی این مراکز.
۹) رفع موانع موجود در مسیر ورزش خواهران و توسعه مراکز و فضاهای ورزشی مناسب خواهران.
۱۰) توجه بیشتر به نقش بازپروری تربیت‎بدنی و ورزش برای بازگشت افراد بزهکار و مجرم به جامعه.
۱۱) همکاری و تشریک مساعی بیشتر سایر سازمانهای فرهنگی-اجتماعی با سازمانهای تربیت‎بدنی و ورزش برای طراحی و اجرای برنامه‎های مفید و سازنده ورزشی برای عموم مردم جامعه.
۱۲) انجام تحقیقات بیشتر در ارتباط با نقش تربیت‎بدنی و ورزش در جرم‎زدایی در جامعه.

نویسنده : دکتر محسن شیرعلی- عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مبارکه
منابع و مأخذ
۱- آزاد، احمد (۱۳۷۴)- مبانی تربیت‎بدنی و ورزش- ترجمه اثر دبوراآ. وست، چارلز.آ.بوچر- انتشارات کمیتة ملی المپیک جمهوری اسلامی ایران- چاپ یازدهم- تهران.
۲- آقاپور، سیدمهدی، (۱۳۶۸)- جامعه شناسی ورزشی- سازمان تربیت‎بدنی جمهوری اسلامی ایران- دفتر تحقیقات و آموزش- چاپ اول- تهران.
۳- باهری، محمد- حقوق جزای عمومی سال ۳۹ و تقریرات دوره فوق لیسانس سال ۴۶-۴۵ دانشکده حقوق دانشگاه تهران.
۴- جاوید، سیروس- زمینه ورزش شناسی.
۵- خاکپور، محمدمهدی (۱۳۵۴)- جرم شناسی زنان ناسازگار- تهران.
۶- سمیعی، حسین- حقوق جزای اختصاصی ۱۳۱۸.
۷- علومی، رضا (۱۳۴۵)- جرم شناسی- ترجمه اثر پنیاتل (ژان)- چاپخانه پیروز- تهران.
۸- فرجاد، محمدحسین (۱۳۷۱)- آسیب شناسی اجتماعی و جامعه شناسی انحرافات- دفتر تحقیقات و انتشارات بدر- چاپ پنجم- تهران.
۹- کی‎نیا، مهدی (۱۳۴۵)- علوم جنایی- انتشارات آذر- تهران.
۱۰- مظفری، سیدامیراحمد (۱۳۶۶)- اصول و مبانی تربیت‎بدنی- جزوة درسی- دانشگاه تربیت معلم- دانشکده تربیت‎بدنی- تهران.
۱۱- The late Edwinh. Sutherland & Donaldr Cressey.
“Principles of criminology” ۱۹۶۰, university of california, los-Angeles. T.B Lippincott company. Chrcago, phladelphia, Newyork.
۱۲- Donaldr . Taft & Ralphw. England “Criminology” ۱۹۶۰, university of illinois.