راز سقوط شاه

جیمز آلبن بیل از پژوهشگران سرشناس آمریکایی است که به مدت ۱۸ سال (۱۹۸۶- ۱۹۶۸) به تدریس سیاست مقایسه ای در دانشگاه تگزاس اشتغال داشت و با توجه به حضورش در زمان انقلاب اسلامی در ایران تجربه ای گرانبها در زمینه مسائل ایران نیز به دست آورد.بیل از سال ۱۹۸۷ در کالج «ویلیام و ماری» در «ویلیامز برگ» کار خود را آغاز کرد و مدیریت مرکز مطالعات بین المللی «وندی اند امری روز» را عهده دار شد.تاکنون از وی در زمینه تحلیل روابط ایران و آمریکا کتاب «عقاب و شیر» به رشته تحریر درآمده است. نشر اختران به تازگی کتاب دیگری از «جیمز بیل» را روانه بازار کتاب کرده است که «سیاست در ایران» نام دارد. در این کتاب بیل مطالعه ای در باب فرآیندهای تغییر اجتماعی و نوسازی سیاسی از حیث روابط گروهی و طبقاتی انجام داده است و با تاکید خاصی روی ظهور طبقه متوسط جدید حرفه ای و تحلیل بنیادین حول محور رابطه این طبقه با دیگر طبقات جامعه شکل بندی های گروهی و فرآیند تغییر اجتماعی و نوسازی سیاسی را مورد پژوهش قرار می دهد و به خوبی نشان می دهد که چگونه سیاست حفظ نظام پهلوی (انقلاب سفید) در نبود نهادهای مردمی و عقلانیت شکست می خورد.
در نخستین فصل که «ساختار اجتماعی ایرانی- اسلامی» نام دارد بیل با بررسی ساختار طبقاتی ساسانیان، ساختار طبقاتی ایرانی- اسلامی، روابط شخصی و ساختار طبقاتی مطالعه ای کامل روی شبکه سیاست صفویه و سیاست پهلوی به انجام می رساند.
مطالعات تکمیلی بیل در دومین فصل بیانگر این نکته است که روشنفکران ایرانی در دوره پهلوی قدرت سنتی حاکم بر جامعه ایران را نمی پذیرند، از آموزش مدرن برخوردارند یا در فرآیند کسب آن بودند، به مهارت های خاصی دست یافته اند، به درجات مختلف در معرض فلسفه ها، اندیشه ها و عقاید خارجی قرار دارند و تعصبی روی گذشته و مناسبات سنتی قدرت ندارند و بنابر آمار با رشد خود می توانند در جبهه هایی روزبه روز افزایش یابنده به رویارویی با روابط پیشین بپردازند و برنامه های سنتی شاه برای حفظ حکومت را ناکام گذارند.
در سومین فصل کتاب هم بیل بر این باور است که هرچند سرکوب سیاسی پهلوی می کوشد بااستفاده از ارعاب و تهدید دانشجویان برانداز را ساکت کند.
اما دانشجوی برانداز ایرانی که نماینده بیگانه ترین، فرارترین و تهدیدکننده ترین نیروی طبقه متوسط جدید است با تهدید بیشتری با گسستن روابط و مناسبات و پیوندهای قدرت سنتی دیگر بافت های در هم تنیده از جمله نظام سیاسی مرکزی را تحت تاثیر قرار می دهد و از اینجاست که منازعه نخبگان سیاسی و شاه آغاز و شکل های پیچیده تری به خود می گیرد و برنامه های پهلوی برای اعمال قدرت مرکزی را ناکام می گذارد.
● در فصل چهارم بیل با نشان دادن
فساد گسترده سیستم سلطنتی به ویژه در سطوح عالی حکومت پهلوی به تجربه بخشداران جدیدی اشاره می کند که توسط خود حکومت به کار گرفته شدند اما در نهایت با دلسردی از کارها کناره گرفتند.
پنجمین فصل کتاب هم به بررسی فن سالارانی اختصاص یافته که همانند هویدا به حکومت پیوستند اما در نهایت جز لفاظی پوشالی کاری نکردند و هرچند شعار تغییر می دادند اما باز تولید مناسبات پوسیده سلطنتی را در دستور کار خود داشتند. بیل هوشمندانه در این بخش معتقد است شاه و فن سالاران جدید به زبان روابط جدید سخن گفتند اما در قالب روابط قدیم عمل کردند که این امر ظهور پیامدهای جدی ناخواسته ای را رقم زد. فصل پایانی این کتاب که با هم آن را می خوانیم هم به «انقلاب سفید» پهلوی اختصاص دارد که در آن شاه اطلاعات منفعلانه در تمامی روابط دیگران در قبال خود و رقابت توازن یافته در دیگر تعاملات شخصی، گروهی و طبقاتی را طلب می کرد که در نهایت با افزایش فشار نخبگان سیاسی ناراضی در طبقه متوسط ناکام ماند.
● پیامدهای ناخواسته سیاست حفظ نظام (انقلاب سفید)
آغاز انقلاب سفید در ایران نماینده تلاشی دراماتیک برای حفظ روابط سنتی قدرتی بود که نظام شبکه ای را انباشته ساخته بود. این مطلب بدین دلیل درست است که این انقلاب راه حلی طبقاتی را در وضعیتی ارائه می کند که در آن روابط طبقاتی قرن هاست در میان چالش های خشونت بار دوام آورده است. با وجود ظهور و سقوط شاهان، قبیله ها و سلسله ها روابط طبقاتی در ایران شیعی در مقابل تغییر مقاومت کرده است. با ظهور روشنفکران حرفه ای - دیوان سالار که مشخصه آن تعداد زیاد افرادی است که مخالف الگوهای موجود بودند، محافظان این الگوها مجبور شدند تاکتیک های اساساً متفاوتی اتخاذ کنند. با به وجود آمدن برنامه اصلاحات ارضی و نیز با فرستادن سپاهیان رفاه به روستاها امید آن می رفت که نخبگان سیاسی که در مرکز نظام سیاسی قدیمی عمل می کردند بتوانند اتحادی با توده های روستایی برقرار سازند. توده های روستایی قرن ها طبق نظام شبکه ای قدیمی زندگی کرده بودند و به نظر می رسید حمایتی اساسی از این نظام به عمل آورند. مقصود از این سیاست تضعیف اشرافیت زمین دار بود که تهدیدی مستمر علیه هر پادشاهی محسوب می شد. مهم تر اینکه تمایل بر این بود که کشاورزان را در مقابل طبقه متوسط حرفه ای که نماینده تهدیدی بنیادین علیه الگوهای سنتی بودند، تقویت کنند و نخبگان سیاسی از این رهگذر به خواسته خود دست یافتند و توانستند موجودیت خود را حفظ کنند اما برنامه انقلاب سفید نیز دربردارنده پیامدهای ناخواسته گسترده ای است، بسیاری از این پیامدها در حال حاضر شروع به ظاهر شدن کرده اند حال آنکه پیامدهای دیگر احتمالات مهمی هستند که نیازمند تحلیل انتقادی اند.
با آغاز واقعی بسیاری از این برنامه های اصلاحی، نخبگان سیاسی ایران قدم در راهی بدون بازگشت گذاشتند. دستگاه اداری اصلاحات ارضی ضعیف و ناکافی بوده است و کمبود مدیران، متخصصان اقتصاد کشاورزی،مهندسان کشاورزی و نیروهای اداری باعث شده است که برنامه به سمت مسیری غیرقابل کنترل منحرف شود. شبکه مهم تعاونی ها صرفاً روی کاغذ آمده است و ناظران و مدیران تعاونی بسیار اندک و کم تجربه هستند. در سال ۱۳۴۹ نظام بدیل شرکت های کشت و صنعت به صورت آزمایشی به اجرا گذاشته شد.
در همان حال روستاییان تقاضاهای خود را افزایش داده و انتظارات جدیدی را مطرح کرده اند. برنامه سوادآموزی باعث شده است که نوسوادان خواستار آموزش رسمی و حق شرکت در دبیرستان و هنرستان شوند. حضور پراکنده اما سراسری سپاه بهداشت باعث شده است که روستاییان تقاضای پزشک، درمانگاه و بیمارستان کنند. بدین ترتیب نه تنها بسیاری از این برنامه ها دارای نتایجی ناخواسته بوده اند بلکه مردمی که قرار بود از این برنامه ها منتفع شوند خواسته بیشتری را مطرح می سازند.
نخبگان سیاسی ایران در چنین وضعیتی نیازمند نیروی انسانی ماهر برای هدایت و کنترل نیروهایی هستند که به تازگی آزاد شده اند. تنها روشنفکران حرفه ای - دیوانسالار مایل به مشارکت و متعهد از عهده این کار برمی آیند اما طبقه متوسط جدید تعهدی در قبال این برنامه ندارد زیرا بسیاری از اعضای آن از مشارکت در حفظ نظامی که علیه آنها کار می کند،سر باز زده اند. انقلاب سفید که خود براساس الگوهای سنتی به اجرا درآمده است یادآور باقی ماندن گذشته در سراسر جامعه است. براندازان و فن سالاران مطمئناً نسبت به پیوستن به چنین برنامه ای تردید دارند حتی بند و بست چیانی که سمت هایی را در دستگاه اداری اصلاحات ارضی پذیرفته اند تعهدی در قبال وظایف موجود ندارند بلکه بیشتر سرگرم منازعه شخصی و خصوصی هستند که مشخصه نظام شبکه ای سنتی است. یکی از جدی ترین دلالت های انقلاب سفید این است که می کوشد با الگوهای سنتی شخصی گرایی، پارتی بازی و تنش فراگیر اصلاحات موفقی به وجود آورد. نبود نهادها و عقلانیت باعث عدم امنیت و ناکارآمدی شده است که هم اکنون در جای جای روستاهای ایران مشاهده می شود. این امر باعث از خودبیگانگی بسیاری از روستاییانی شده است که به آنها گفته شده بود قرار است زندگی جدیدی آغاز کنند اما در واقع خود را قربانیان کارگزاران دولتی می بینند اما حتی در جاهایی که برنامه اصلاحات قرین موفقیت بوده مشکلات جدیدی به وجود آمده است. فرزندان روستاییان از طریق باسوادی و اصلاحات ارضی به ابزاری دست یافته اند که به آنها امکان می دهد بیشتر و به تعداد بیشتری به درون طبقه متوسط راه یابند. یکی از عمیق ترین پیامدهای ناخواسته انقلاب سفید رشد شتابان طبقه متوسط حرفه ای است، این دقیقاً همان طبقه ای است که الگوهای سنتی را مورد تهدید قرار می دهد و دقیقاً همین طبقه است که باید این برنامه اصلاحات انفجاری را کنترل و هدایت کند به این ترتیب معمایی که نخبگان سیاسی ایران با آن روبه رو هستند درست در ذات همان برنامه اصلاحاتی قرار دارند که آنها برای تقویت نظام سنتی به وجود آوردند؛ نخست اینکه نخبگان برای به اجرا درآوردن و کنترل اصلاحات، نیازمند مشارکت و تعهد همان طبقه ای هستند که آنها را تهدید می کند، دوم اینکه بسیاری از کشاورزانی که از این اصلاحات منتفع می شوند، به سمت طبقه متوسط حرفه ای در حال گسترش تحرک می یابند و در اینجاست که سطح جدیدی از انتقادات و تقاضاها پیدا می شود. جبر زمانه اجتناب ناپذیر بودن تفوق طبقه متوسط حرفه ای را آشکار می سازد. اینکه آیا این طبقه روابط جدیدی را به وجود می آورد یا برداشت خاص خود از نظام شبکه ای سنتی را می سازد، امری است که باید منتظر ماند و دید. آخرین پیامد ناخواسته سیاست محمدرضاشاه و نخبگان سیاسی ایران به تلاش خاصی برای وارد کردن این طبقه جدید به درون شبکه قدیمی الگوهای قدرت مربوط می شود. تاثیر شکاف هایی را که درون طبقه متوسط حرفه ای به وجود آمده و تشدید شده است می توان پس از گذشت مدت زمانی طولانی از دستیابی این طبقه به قدرت سیاسی احساس کرد.
«سیاست در ایران، گروه ها، طبقات و نوسازی»، نوشته «جیمز آلبن بیل»
با ترجمه «علی مرشدی زاده» را انتشارات اختران در ۲۸۰ صفحه و با قیمت ۴۰۰۰ تومان رهسپار بازار کتاب کرده است.

جواد لگزیان

منبع : روزنامه دنیای اقتصاد