قنات ، حرکت زندگی سازوگوارا در ایران زمین

ایرانیان از نظر آن که بیشتر نقاط کشورشان را مناطق خشک و کم آب فرا گرفته، همواره ارزش ویژه و گرانقدری برای آب قائل بودند. آنان از هنگامی که در چندهزار سال پیش وارد فلات ایران شدند، همواره در جنگ با بی آبی بودند و می دانستند که برای ساختن تمدن و مدنیت بزرگ ایرانی در درجه اول باید منابع آب کافی داشته باشند، امری که یقیناً در باروری ارزش های اعتقادی آب نیز نقش اساسی داشته است، اصولاً نبودن رودخانه های بزرگی مانند دجله و فرات و نیل که در کنار آنها تمدن های بزرگی شکل گرفته، در فلات ایران، موجب آن شد که مردم ایران با توجه به طبیعت سرزمین شان به آب اهمیتی فراوان و حتی نیایشی داده و در پی آن باشند که راه های مناسبی را برای دستیابی به آب و شکوفایی فرهنگ و تمدن خود برگزینند. ایرانیان ابتدا با جوی ها و کانالها به فکر انتقال آب از سرچشمه ها و رودخانه ها به مناطق خشک بودند ولی بزودی متوجه شدند که صحراهای خشک و دشت های وسیع ایران و آفتاب گرمی که بر آنها می تابد، موجب تبخیر شدید آب و پائین آمدن میزان بهره وری از آب می شود و به همین دلیل یکی از شگفت انگیزترین کارهای مهندسی آب یعنی قنات را پی ریزی کردند و آب پاکی را از کوهپایه ها در دالان های زیرزمین به سمت دشت ها و حتی کویرها هدایت کرده و برای نوشیدن، کار کشاورزی و دامداری و ایجاد باغها و بوستانها از آن استفاده کردند. ایرانیان با فناوری ساخت قنات در واقع کشور و سرزمین خود را در مقابل بی آبی حفظ کردند، آنها با کندن چاه های زیاد از دامنه کوهستان تا دشت ها و متصل کردن آنها به یکدیگر آب مورد نیاز خود را به صورت دائمی به جریان می انداختند، حرکتی زندگی ساز و آب گوارایی که پس از چندین هزار سال هنوز هم در سرزمین ایران زندگی بخش و حیات آفرین دشت ها و صحراهاست و علی رغم گذشت سالها از ابداع قنات و با وجود وقوع پیشرفت های شگفت انگیز در دانش و فن بهره برداری از منابع آب زیرزمینی، هنوز هم قنات های ایرانی، شریان های زندگی ساز، در بسیاری از روستاهای کشور می باشد و معاش بسیاری از دهات کشور به قنات بسته است، اصولاً با استفاده از قنات، حل چند مسئله اصلی و مهم آبرسانی به بهترین وجهی امکان پذیر می باشد که عبارتند از:
۱) آب از کوه ها به شهرها و روستاهای واقع در دشت ها، انتقال می یابد.
۲) به علت کانال های زیرزمینی ، عبور آب در قنات، آب اتلاف و تبخیر نمی شود. موضوعی که بسیار مهم و در مناطق خشک که تبخیر آب زیاد است، در جلوگیری از اتلاف آب مؤثر است.
۳) آب قنات، صاف، زلال و خنک بوده، از آلودگی های سطحی به دور می باشد.
۴) آبی که از قنات به دست می آید چون از مناطق کوهستانی به دشت انتقال داده می شود، آبی شیرین و گوارا است در حالی که آب هایی که به جهت حفر چاه های عمیق در دشت ها به دست می آید اغلب دارای املاح بیش از اندازه بوده و به علت شوری تدریجاً موجب شوری زمین های کشاورزی شده و علاوه برآن به علت تبخیر شدید در صحراهای ایران علاوه بر شوری زمین هایی که مشروب می سازند موجب حرکت نمکها با وزش باد در کشتزارها و زمین های کشاورزی و تخریب مزارع در مقیاس وسیع می گردد.
«بزرگ ترین قنات حفرشده در ایران مربوط به حومه گناباد است که طول آن ۷۰ کیلومتر و مادرچاه آن حدود ۳۵۰ متر عمق دارد، وضع آبدهی کل قنات های ایران در حدود ۷۵۰ تا ۱۰۰۰ مترمکعب در ثانیه تخمین زده می شود و همچنین تعداد قنوات ایران حدود ۵۰ هزار رشته است».
پس از زلزله بم باستان شناسان ، قدیمی ترین سیستم قنات جهان را با قدمتی بیش از ۲ هزار سال در آن منطقه کشف کردند.
«هانری گوبلو» اولین کارشناس آب که به دعوت دولت ایران در سال ۱۳۱۹ برای بهره برداری از منابع آب زیرزمینی به کشور ایران آمد، پس از بازگشت به کشورش به توصیه (ژان اوبن) استاد تاریخ دانشگاه سوربن، رساله ای زیرنظر «گزاویه دوپلانول» استاد جغرافیا این دانشگاه نوشت. او در این کتاب در رابطه با قنات های ایران مطالبی به رشته تحریر درآورده و عظمت قنات های ایران را برابر دیوارچین دانسته است. نکته مهمی که باید در اینجا یادآوری شود آن است که مسلماً تمدن ایرانی در طول تاریخ بدون قنات، حال و هوای دیگری داشت و شاید، شهرهای بزرگی چون ری، نیشابور، طوس، مشهد، یزد و کاشان به وجود نمی آمد. «دونالد ویلبر» معتقد است که : ساختن قنات یا کاریز از دوره هخامنشیان یعنی قرن ششم قبل از میلاد در ایران مرسوم و معمول بوده است.
در عهد هخامنشی شبکه وسیعی از راهروهای زیرزمینی (قنات یا کاریز) موجود بود، حتی امروزه از بعضی مناطق آبی را که در پای کوه ها به عمق چندین ده متر فرو رفته به مراکزی که ممکن است ۳۰ تا ۴۰ کیلومتر فاصله داشته باشد، انتقال می دهند ‎/ در تمام دوره سال هزاران تن برای لایروبی قنوات قدیم و حفر قنات های تازه کار می کنند، از برکت همین آب و نیز بر اثر باران های نافع در سلسله جبال زاگرس و البرز در کناره داخلی این کوه ها محوطه های مزروع و واحدهای آباد ایجاد شده است.».‎/. .‎/‎/ «پایتخت های ایران از زمان ظهور نخستین پادشاهی، در ماد، رو به بیابان در طول دو جاده اصلی که در کناره های داخلی دو سلسله کوه های بزرگ کشیده شده، قرار گرفته اند. شهرهای همدان، قزوین، تهران و ری، دامغان (هکاتوم پلیس) (صد دروازه) و هرات و در جاده ای نظامی و تجارتی که از مغرب به مشرق کشیده شده قرار گرفته اند و در جاده جنوبی نیز اصفهان، پاسارگاد، استخر، تخت جمشید و شیراز قرار دارد.»
ایرانیان با استفاده از همین قنات ها، مبادرت به ایجاد باغ ها و بوستان های زیبا حتی در مناطق خشک و کویری نموده اند که از جمله می توان از باغ فین کاشان نام برد.
روش های استفاده از قنات در هنگام اقامت ایرانیان در مصر و در زمانی که مصر جزئی از شاهنشاهی ایران در زمان داریوش بزرگ بود به مصری ها آموزش داده شد و بعدها در سال ۷۵۰ میلادی از مصر به اسپانیا رفت و در سال ۱۵۲۰ میلادی این فناوری وارد امریکا و ناحیه کالیفرنیا شد و در سال ۱۵۴۰ فناوری قنات به ناحیه (پی گا) در شیلی هم رفت، این سیستم از طرفی به چین و ناحیه تورفان هم رسید و از آنجا وارد ژاپن شد، محققان وجود قنات را در بیش از ۳۴ کشور جهان تأکید کرده اند. توجه به بهره وری آب از قنات در شرب، کشاورزی و باغداری و سابقه طولانی آن در ایران و اینکه ایرانیان بانی آن بوده اند، موجب آن شده که «تکنولوژی قنات با تنظیم توافقنامه ایجاد مرکز بین المللی قنات و سازه های تاریخی آب که به امضای وزارت نیرو و «ماتسورا» دبیرکل یونسکو رسیده به نام ایران ثبت گردد، این توافقنامه در ۲۴ مهر ماه ۱۳۸۳ در شورای آب یونسکو و در مجمع عمومی یونسکو مطرح شد و به تصویب رسید.»
با اینکه ایرانیان با توجه به موقعیت اقلیمی و سرزمینی کشورشان، برای به دست آوردن آب بیشتر از فناوری قنات استفاده می نمودند، اما از آب های جاری و سطحی نیز استفاده های متعدد می نمودند که یکی از مهمترین این کارها، ساخت آسیاب های آبی فراوان در نقاط مختلف سرزمین بزرگ ایران می باشد. «آسیاب ها را بیشتر بر رودخانه ها می ساختند و در پاره ای از شهرها نیز آسیاب ها با چهارپایان می گردید مانند آسیاب های بزرگ سرخس که به این قبیل آسیاب ها (خراس) می گفتند.»در تاریخ همچنین از آسیاب های بزرگ شوشتر در خوزستان سخن رفته است. همچنین استفاده بهینه و به کارگیری روش های دقیق برای بهره وری آب جهت آبیاری نیز مورد توجه قرار می گرفت، «برای آبیاری زراعت ها در زمین های مرتفع از وسایلی مانند دولاب و دالیه استفاده می شد، اما در زمین های پست آب بدون اینها جریان می یافت، در خراسان و ماورءالنهر، در قدیم زمین هایی را که با ابزار یا بدون ابزار با آب رودها و جوی ها مشروب می شد، (سقی) و به مزارع دیم (نحس) می گفتند.»(۶) ایرانیان همچنین در بهره وری از آب های سطحی و رودخانه ها، از سیستم سدسازی نیز استفاده می کردند، البته در هنگام ساختن بندها و کانال های انتقال آب و زدن سد، دقت کافی مبذول می نمودند که بندها و کانال های آب با توجه به موقعیت محلی و با استفاده از شرایط طبیعی محیط و بدون اینکه به وضع اقلیمی زیانی وارد آید، ساخته شود، از جمله این سدها می توان از سد ۱۷۰۰ ساله هرمز در منطقه رامهرمز در استان خوزستان که نشانه بارزی از این دقت ایرانیان را در دوره ساسانی نشان می دهد یاد کرد. «مسئولین میراث فرهنگی منطقه رامهرمز معتقدند که سد هرمز از نظر سدسازی دارای ویژگی های منحصر به فرد است و نیاکان هنرمند و متخصص ما در دوران ساسانی برای ساختن سد از شرایط طبیعی محیط اطراف بیشترین بهره را گرفته اند، به گونه ای که مطالعات امروزی با استفاده از ابزار و تکنولوژی مدرن نیز پس از سال ها مطالعات خاک، دقیقاً همان محل سد قدیم را برای ساخت سد مناسب تشخیص داده اند. به هر حال نمونه های فراوان دیگر نیز از این بندها و سدها در مناطق مختلف ایران وجود داشته، از آن جمله می توان از سد مرو بر روی رود مرغاب که در خراسان بزرگ و در شهر مرو ساخته شده بود یاد کرد.
در مورد سد مرو و چگونگی استفاده تقسیم آب آن دانشمندان و مورخین معروفی مانند خوارزمی و مقدسی ضمن بیان اهمیت این سد از وجود دیوان آب در دوره ساسانیان نیز اشاراتی دارند. «رود بزرگ در مرغاب یا مروین، منبع اصلی کشاورزی این منطقه در دوره سامانیان بوده و در مسیر سفلای این رود و در شهر مرو، محل تشکیلات دیوان آب قرار داشت. در آن جا مقدار آب مصرفی هر مالک و خراج او که بر مبنای مقدار آب مصرفی بود، ثبت می گردید، سد مرو در ۶ فرسخی شهر قرار داشت و ۱۰ هزار نگهبان، تحت امر، میرآب یا میر رود از آن محافظت می کردند، میر رود، گزارش های اندازه گیری آب را سریعاً با برید ویژه به دیوان آب می فرستاد و از آن جا، پیک ها گزارش را به تمام متصدیان شاخه های رودخانه می رساندند، تا آب را برابر اندازه داده شده بخش بندی کنند. اصولاً کمبود آب و خصوصاً دقت مردم در حفظ و نگهداری و استفاده بهینه از آب، موجب برقراری ضوابط و مقرراتی شده که در بین مردم مورد استفاده قرار می گرفته و در دهات و مزارع، شخصی به نام میراب بر تقسیم عادلانه آب نظارت می نموده است، «مقام این شخص مورد احترام همه بود و چون بیشتر منازعات، مکرر و خشونت آمیز که در روستاها اتفاق می افتاد، بر سر تقسیم آب بود، صاحبان باغ ها و مزارع آب شهر را برای مدت معینی در روز و یا در هفته اجاره می کردند.

محمد بهمنی قاجار

منبع : روزنامه ایران