معرفی انواع اوراق مشتقه ـ بخش سوم

● قراردادهای مشتقه (Derivatives):
قراردادهای مشتقه به نوعی از قراردادهای مالی اطلاق می شود که ارزش خود را از کالای فیزیکی (دارایی پایه) می گیرند.
دارایی پایه می تواند به شکل سهام، کالا، نرخ‌های بهره، صنعت ساخت و ساز یا هر نوع دارایی دیگر باشد.
● انواع قراردادهای مشتقه:
امروزه اوراق مشتقه در قالب چهار نوع قرارداد مشتقه اصلی مورد معامله قرار می گیرند، که عبارتند از :
▪ قراردادهای آتی (Futures)
▪ قراردادهای سلف (Forwards)
▪ قراردادهای اختیار معامله (Options)
▪ قراردادهای معاوضه (Swaps)
قراردادهای مشتقه فوق در مکان‌های زیر قابل معامله هستند:
▪ مکان‌های انجام معاملات قراردادهای مشتقه:
۱) بورس اوراق بهادار:
بورس به عنوان مکانی مرکزی برای انجام معاملات خریداران و فروشندگان است. قراردادها در بورس به شکل استاندارد بوده و قیمت‌های مربوطه، برای تمام کسانی که وارد بازار می شوند، یکسان است. قیمت‌های بورس به شکل سیستم حراج مستمر توسط کارگزارانی که از طرف مشتریان ، شرکت‌ها و یا خودشان فعالیت می کنند، تعیین می گردد. این سیستم حراج منجر به ایجاد و پذیرش وسیع قیمت مرجع در خصوص سهام عرضه شده گردیده و به " کشف قیمت" معروف است. باید توجه داشت که بورس برای خود موقعیت معاملاتی تعیین نمی‌کند و برای داشتن موقعیت معاملاتی نیز به افراد توصیه خاصی نمی کند. مسوولیت بورس این است که به عنوان ناظر بازار معاملات را سالم و نظام یافته نماید. همچنین، تمامی بورس‌ها دارای قوانین منظم و مدون بوده و از هویت و موقعیت معاملاتی افراد باخبر هستند. اعضایی که قوانین بورس را زیر پا بگذارند، متحمل جریمه یا مشمول مجازات‌های دیگر خواهند شد.
۲) بورس کالا :
بورس کالا (Commodity Exchamge) یک بازار متشکل و سازمان یافته‌ است که در آن بطور منظم کالای معینی با ساز وکاری خاص مورد معامله قرار می‌گیرد . امروزه طبقه‌بندی‌های متعددی برای یک بورس کالایی وجود دارد، اما گسترش بازارهای بخش مالی و حقیقی اقتصاد سبب شده چندین نوع از بورس‌ها در قالب یک تشکل متمرکز قرار داشته باشند. عموما بورس‌های کالایی را در مقابل بورس‌های اوراق بهادار تعریف می‌کنند. به عبارتی، هر آن چیزی که در زمینه
۱) فلزات و مواد معدنی ( کانی‌ها )،
۲) انرژی (نفت و ... )
۳) محصولات کشاورزی مورد مبادله قرار می‌گیرد، در زمره بورس کالایی می‌گنجد .
۳) بازار فرا بورسی (OTC):
معاملات فرابورسی (خارج از بورس) نوعی معامله جایگزین است که به شبکه معاملهگرانی که بطور حضوری با یکدیگر ملاقات نمی کنند و از طریق تلفن، کامپیوتر با یکدیگر ارتباط برقرار می کنند، اطلاق می شود. معاملات مذکور اغلب بین مؤسسات مالی انجام می‌شود، همچنین می تواند به‌عنوان ابزارهای رایج میان بازارسازان تلقی گردد. تمام سخنان معامله گران پشت تلفن ضبط می شود تا چنانچه اختلافی بین معامله‌گران رخ دهد، به آن استناد شود. خریدار و فروشنده می توانند نحوه قراردادهای معامله شده در بازارهای فرا بورسی (OTC) را به‌دلخواه خود در آورند، بنابراین نیازی نیست شرایط قرارداد عیناً مشابه آنچه در بورس عمل می شود، تعیین گردد.
در دنیا سه نوع بازار فرا بورسی وجود دارد:
۱) بازار معاملاتی سنتی:
در این بازار معامله گران به‌عنوان بازار ساز، قیمت خرید و فروش خود را اعلام می کنند. معامله گران قیمت‌های خود را پیشنهاد داده و قیمت قابل اجرا از طریق تلفن مذاکره شده و یا برخی اوقات از طریق سایت‌های اینترنتی اعلام می شود. این گونه معاملات، معامله دو طرفه نامیده می شوند، چراکه دو طرف معامله از قیمتی که در یک مقطع زمانی توسط تلفن ارائه می‌شود، مطلع می گردند.
۲) بازار معاملاتی الکترونیکی:
این بازار تقریباً شبیه معاملات الکترونیکی در بورس است؛ اما به این دلیل بازارهای فرابورسی خوانده می شود که از استاندارد کمتری برخوردار بوده و فاقد قرارداد طراحی شده و معاملات مشتقه شفاف است.
۳) بازار معاملاتی بهینه:
بازار معاملاتی اخیر ترکیبی از دو بازار پیشین بوده و معامله گر بر اساس آنها به معاملات الکترونیکی می پردازد. معامله گر قیمت خرید و فروش خود را انحصاراً به اطلاع فعالان بازار می رساند. معامله‌گر در این شکل معامله به‌عنوان طرف معامله در هر قرارداد عمل می‌کند، بنابراین نصف ریسک اعتباری(نوسانات منفی در قیمت) در بازار به او برمی گردد.
● تشریح انواع قراردادهای مشتقه:
۱) قرارداد آتی ( Futures Contracts ):
قراردادی است که در آن دو طرف تعهد می کنند که در یک تاریخ مشخص( تعیین شده طبق ضوابط بازار رسمی بورس) و با یک قیمت مشخص ( تعیین شده طبق ضوابط بازار رسمی بورس) یک کالا با کیفیت مشخص( تعیین شده طبق ضوابط بازار رسمی بورس) را مبادله نمایند. در این قرارداد دو طرف متعهد هستند که طبق ضوابط قرارداد عمل نمایند . خریدار معمولاً نگران است که قیمت کالا در آینده بالا رود و فروشنده نگران است که قیمت کالا ثابت مانده یا پایین بیاید. این قراردادها در بازارهای رسمی یا بورس انجام می گیرند و به نوعی نوسان‌های شدید قیمت کالا در آینده را کاهش می دهند. در این نوع قرارداد، پول کالای مورد معامله تا زمان تحویل پرداخت نمی شود ولی هر دو طرف معامله جهت حسن انجام معامله هنگام عقد قرارداد، ودیعه‌ای به اتاق پایاپای به عنوان وجه تضمین حسن انجام قرارداد می سپارند. برخی از قراردادهای آتی قابل معامله و واگذاری به دیگران در بورس (بازار دست دوم) هستند. لذا این نوع قراردادها به عنوان ابزارهای سفته بازی نیز مورد استفاده قرار می گیرند.
۲) پیمان آتی (Forward Contracts ) - اصطلاحی که سازمان بورس به کار میبرد- :
قراردادی است که در آن دو طرف تعهد می کنند که در یک تاریخ مشخص(توافقی است طبق ضوابط بازار غیر رسمی بورس) یا یک قیمت مشخص (توافقی است طبق ضوابط بازار غیر رسمی بورس) یک کالا با کیفیت مشخص( توافقی است طبق ضوابط بازار غیررسمی) را مبادله نمایند. در این قرارداد دو طرف متعهد هستند که طبق ضوابط قرارداد عمل نمایند . خریدار معمولاً نگران است که قیمت کالا در آینده بالا رود و فروشنده نگران است که قیمت کالا ثابت مانده یا پایین بیاید.
این قرارداد ها در بازارهای غیررسمی یا خارج از بورس صورت می گیرند و معمولاً به علت اعتبار بالای دو طرف معامله کل مبلغ در زمان تحویل کالا در سررسید پرداخت می شود.
۳) قراردادهای سلف (Bai-Salaf ):
قراردادی است که در آن دو طرف تعهد می کنند که در یک تاریخ مشخص(توافقی است) و با یک قیمت مشخص (توافقی است) یک کالا با کیفیت مشخص (توافقی است) را مبادله کنند. در این قرارداد دو طرف متعهد هستند که طبق ضوابط قرارداد عمل کنند. خریدار نگران است که قیمت کالا در آینده بالا رود و فروشنده نگران است که قیمت کالا ثابت مانده یا پایین بیاید. این قرارداد در بازار غیررسمی(خارج از بورس) در کشورهای اسلامی صورت می گیرند. در این قراردادها کل مبلغ مورد معامله ابتدا به تحویل دهنده کالا پرداخت می شود، یعنی تحویل دهنده کالا در ابتدا پول را می گیرد و در سررسید کالا را تحویل می دهد.
معاملات سلف به نوعی در شمار قراردادهای آتی قرار می گیرند. البته میان معاملات سلف و قراردادهای آتی تفاوت هایی وجود دارد. از آنجا که معاملات سلف در اغلب کشورها در خارج از بورس انجام می شود، فاقد استانداردهای لحاظ شده در قراردادهای آتی هستند. بنابراین دو طرف معامله می توانند قرارداد را به نحو دلخواه و براساس نیاز خود به صورت توافقی تنظیم کنند. در معاملات آتی، اتاق پایاپای (نهاد تسویه) وجود دارد که مبلغی را به عنوان ودیعه از هر دو طرف در هنگام عقد قرارداد دریافت می کند، در حالی که در قرارداد سلف اتاق پایاپای موجود نیست و هر طرف مستقیماً نسبت به دیگری مسئول است. قراردادهای آتی در بورس کالا، تحت مقررات و نظارت کمیته معاملات است، اما بازارهای سلف تحت مقررات و ضوابط خاصی نیستند.
۴) قراردادهای استصناع(Bai - Istisna ) :
قراردادی است که در آن دو طرف تعهد می کنند که در یک تاریخ مشخص (توافقی است) و با یک قیمت مشخص(توافقی است) یک کالا با کیفیت مشخص(توافقی است) را مبادله نمایند. در این قرارداد دو طرف متعهد هستند که طبق ضوابط قرارداد عمل نمایند. خریدار معمولاً نگران است که قیمت کالا در آینده بالا رود و فروشنده نگران است که قیمت کالا ثابت مانده یا پایین بیاید.
این قرارداد در بازار غیررسمی (خارج از بورس) در کشورهای اسلامی صورت می گیرد. در این قرارداد کل مبلغ مورد معامله به صورت قسطی تا سررسید به تحویل دهنده کالا پرداخت می شود.
۵) قراردادهای معاوضه‌ای ( Swap Contracts ) :
قراردادی است که در ان دو طرف متعهد هستند که برای مدت مشخص(توافقی است)، دو دارایی یا منافع حاصله از دو دارایی را با کیفیت مشخص(توافقی است) به نسبت تعیین شده، معاوضه نمایند. پس از سررسید قرارداد دو دارایی یا منافع این دو دارایی به صاحبان اولیه آنها برمی گردد. این دارایی‌ها می توانند فیزیکی مثل گندم، طلا، نفت، چوب و غیره یا مالی مثل اوراق قرضه، مشارکت، وام و غیره باشند. در این قرارداد دو طرف متعهد هستند که طبق ضوابط قرارداد عمل نمایند. این قرارداد به صورت غیررسمی(خارج از بورس) انجام می گیرند.
۶) قراردادهای اختیاری (Option Contracts ):
الف) اختیار خرید (Call Option ):
قراردادی است که صاحب اختیار(خریدار اختیار خرید) پس از پرداخت مبلغی مشخص(تعیین شده توسط بازار رسمی بورس) به فروشنده اختیار، این حق را پیدا می کند که تا زمانی مشخص(تعیین شده توسط بازار رسمی بورس)، دارایی رسمی مشخص را با کیفیت مشخص با قیمت مشخص (تعیین شده توسط بازار رسمی بورس) اگر بخواهد از فروشنده اختیار، خریداری نماید؛ این صرفاً یک حق یا امتیاز خرید است نه اجبار. فروشنده اختیار خرید تا زمانی که خریدار اختیار خرید حق خود را اجرا نکرده ، هیچ تعهدی در این قرارداد ندارد. زمانی که خریدار اختیار خرید حق خود را اجرا نماید، فروشنده اختیار خرید اجبار دارد که تعهد را طبق قرارداد انجام دهد. به عبارتی دیگر، خریدار اختیار خرید دارای یک حق است و فروشنده اختیار خرید در زمان اجرای این حق دارای تعهد می شود، این یک نوع تعهد احتمالی برای فروشنده اختیار خرید تلقی می شود. صاحب اختیار خرید(خریدار) فکر می کند که قیمت دارائی بالا می رود و فروشنده اختیار خرید فکر می‌کند که قیمت دارائی پایین می آید. این قرارداد به صورت رسمی در بورس‌های دنیا به روی دارایی‌های واقعی و مالی معامله می شوند. چنانچه صاحب اختیار به دلایل قیمت‌های بازار، از حق خود استفاده نماید، حالتی ایجاد می شود که به آن درون پولی (in The money) اطلاق می شود.
ب) اختیار فروش(Put option) :
قراردادی است که صاحب اختیار(خریدار اختیار فروش) پس از پرداخت مبلغی مشخص (تعیین شده توسط بازار رسمی بورس) به فروشنده اختیار این حق را پیدا می کند که تا زمان مشخص (تعیین شده توسط بازار رسمی بورس) دارایی مشخص را با کیفیتی مشخص با قیمتی مشخص (تعیین شده توسط بازار رسمی بورس) اگر بخواهد به فروشنده اختیار بفروشد. این صرفا یک حق یا امتیار فروش است نه اجبار. فروشنده اختیار فروش تا زمانی که خریدار اختیار فروش حق خود را اجرا نکرده، هیچ تعهدی در این قرارداد ندارد. زمانی که خریدار اختیار فروش حق خود را اجرا نماید، فروشنده اختیار فروش اجبار دارد که تعهد را طبق قرارداد انجام دهد. به عبارتی دیگر، خریدار اختیار فروش دارای یک حق است و فروشنده اختیار فروش در زمان اجرای این حق دارای تعهد می شود؛ این یک نوع تعهد احتمالی برای فروشنده اختیار فروش تلقی می شود. صاحب اختیار فروش(خریدار) فکر می کند که قیمت دارائی پایین می رود و فروشنده اختیار فروش فکر می کند که قیمت دارائی بالا می رود. این قراردادها بصورت رسمی در بورس‌های دنیا به روی دارایی‌های فیزیکی و مالی معامله می شوند.
اگر قرارداد اختیار معامله به گونه ای بسته شود که دارنده برگه بتواند در هر زمان (پیش از سررسید نهایی) از حق خود استفاده کند، آن را «اوراق آمریکایی» و اگر در برگ قرارداد این جمله قید شده باشد که دارنده تنها در زمان انقضا می تواند از آن حق استفاده کند، آن را «اوراق اروپایی»، می نامند. گواهی اختیار معامله قابل معامله در بازار دست دوم (بورس) نیز می باشد.

تدوین:
داود سورانی - کارشناس ارشد علوم اقتصادی دانشگاه تهران
خبرنگار اقتصادی سرویس مسائل راهبردی ایران

منبع : خبرگزاری ایسنا