سنت وقف را احیا کنیم

با قلبی مهربان و رئوف و دستانی بخشنده به وقف زمینی پرداخته است که قرار است در آنجا مدرسه ای ابتدایی ساخته شود و دانش آموزانی که آینده سازان این مملکت محسوب می شوند در چنین مکانی به تحصیل علم و دانش بپردازند و البته سود معنوی این مهم نیز نسل اندرنسل نصیب فرد یا افرادی خواهد شد که با نیتی پاک و خدایی اقدام به وقف ملک و املاک خود کرده اند و گره ای از مشکلات جامعه را باز نموده اند.
در روایات اسلامی آمده است که وقف عملی صالح و باقی است و مصداق روشن تعاون از نوع اسلامی و انسانی محسوب می شود.
می گویند پرونده افراد بشر معمولا پس از مرگ آنان بسته می شود و مختومه می گردد اما پرونده واقفان مؤمن همیشه باز است و از ثواب وقف تا روز قیامت برخوردار خواهند شد.
وقف سنت حسنه ای است که از دیرباز به اشکال مختلف در تاریخ بشر وجود داشته و اسلام آن را در مسیری روشن، منطقی، هدفدار، مترقی و دقیق قرار داده است.
وقف اموال در راه خدا به دلیل استمرار آثار خیر آن برای جامعه قطعا درهای بهشت را به سوی انسان می گشاید.
اما در این میان باید گفت که هنوز در جامعه اسلامی مان فرهنگ وقف به یک امر نهادینه شده مبدل نگردیده است و با توجه به اینکه سازمان عریض و طویلی به نام اوقاف و امور خیریه وجود دارد ولی در اشاعه فرهنگ ارزشمند وقف چندان توفیقی کسب نکرده ایم و دستگاه های فرهنگی ذیصلاح نیز تاکنون برنامه ای مدون در این باره به مرحله اجرا نگذاشته اند. با این حال در این سه شماره گزارش روز کیهان به بررسی جایگاه وقف در اسلام و ضعف و قوت ها در اشاعه فرهنگ وقف در جامعه خواهیم پرداخت.
ترویج و گسترش فرهنگ وقف
وقف در لغت به معنای ایستادن، ماندن و آرام گرفتن است و در اصطلاح فقهی نگه داشتن و حبس کردن عین ملک است و مصرف کردن منافع آن در راه خدا می باشد.
باتوجه به اینکه در آستانه هفته وقف قرار داریم، چند روز پیش مقام معظم رهبری، حضرت آیت الله خامنه ای در دیدار رئیس و مسئولان سازمان اوقاف و امور خیریه، وقف را عملی بسیار خوب و مبارک دانستند و با اشاره به وجود سنت حسنه وقف در اسلام و ادیان توحیدی خاطرنشان کردند: «فرهنگ وقف باید بیش از پیش ترویج شود و گسترش یابد.»
رهبر معظم انقلاب با اشاره به وجود موقوفات متعدد و متنوع در کشور، عمل شایسته به نیت واقف را در گسترش فرهنگ وقف موثر ارزیابی کردند و افزودند: «عملکرد و اقدامات خوب متولیان و ادارات اوقاف موجب ترویج فرهنگ وقف می شود.»
حضرت آیت الله خامنه ای با اشاره به تخلف متولیان موقوفات و مدیران اوقاف در رژیم طاغوت خاطرنشان کردند: «یکی از اقدامات اساسی نظام اسلامی احیای نیت خیر واقفین است که این خدمت بزرگ به عهده سازمان اوقاف و امور خیرات است و موجب رضایت خداوند متعال و خشنودی مردم می شود.»
وقف فضیلت های بی شمار دارد
همچنان که رهبر معظم انقلاب هم اشاره کرده اند امروزه باید فرهنگ وقف را به یک امر نهادینه شده تبدیل کنیم و در این راه از ابزارهای لازم نیز استفاده نماییم. ابزارهایی همچون مدیریت صحیح بر موقوفات، اطلاع رسانی به مردم و آگاهی بخشی به جامعه درباره برکات وقف.
«محمدعلی کاظمیان» کارشناس علوم قرآنی و استاد دانشگاه درباره وقف و برکات آن می گوید: «وقف عبارت است از حبس عین مال و قراردادن منفعت آن در راه خیر، در کار وقف فضیلت های بسیار و ثواب بی شماری ذکر شده است.»
این استاد دانشگاه می گوید: «در ماده ۵۵قانون مدنی چنین آمده است که وقف عبارت است از اینکه عین مال حبس و منابع آن تسبیل شود، یعنی منابع آن به رایگان در راه رضای خداوند متعال قرار بگیرد.»
وی می گوید: «وقف اموال در امور خیر یادگار ماندگاری از انسان های نیک سرشت و نوع دوستی است که با چشمانی مهربان به هم نوعان خود می نگرند، در واقع وقف یکی از بهترین و موثرترین شیوه های انفاق محسوب می شود و برای همیشه زمان آثار و خیرات بخشش مال و کمک به مردم به ویژه محرومان و نیازمندان شامل حال واقف می گردد و از بهره های معنوی و اخروی آن سود می برد.»
حجت الاسلام علیرضا کرمی، کارشناس و صاحب نظر در علوم دینی نیز درباره وقف می گوید: «در میان انواع روش ها و شیوه های انفاق و بخشش و خرج مال در راه خداوند، شیوه ای همچون وقف حامل خیر و برکت بسیار و همیشگی برای واقف و مردم نیست، چون وقف در اسلام ثواب بسیار دارد و پس از مرگ نیز به عنوان صدقه دائما به شخص وقف کننده می رسد.»
این کارشناس علوم دینی به پیشقدمی ائمه اطهار(ع) در امر وقف اشاره می کند و می گوید: «ائمه اطهار علیهم السلام خود در اجرای سنت وقف پیشقدم بوده اند، به عنوان مثال حضرت علی ابن ابی طالب(ع) زمین ها و باغ های بسیاری را که به دست خود آباد و احداث فرموده بود در راه خدا و برای مسلمانان وقف کرد.»
کرمی می گوید: «رفع بسیاری از نیازمندیهای مستمندان و گشوده شدن بسیاری از گره های اقتصادی با سنت وقف عملی می شود، چرا که وقف، ثروت و مایملک را بسان چشمه ای همیشه جوشان می سازد که هرگز از جوشش باز نمی ایستد و برای همیشه و در همه حال خیر و برکت را به مردم و واقف می رساند و در واقع صاحب خویش را از بهره های عظیم روحانی و معنوی برخوردار می گرداند.»
● پیشینه تاریخی
از شواهد و قرائن تاریخی چنین پیداست که وقف از پیشینه ای عظیم تاریخی برخوردار است و هزاران سال قبل از اسلام نیز قدمت و سابقه دارد.
حجت الاسلام والمسلمین هادی قبادی، مشاور رئیس سازمان اوقاف و امور خیریه در گفتگو با سرویس گزارش روز کیهان به سابقه کهن و تاریخی وقف اشاره می کند و می گوید: «وقف یک واژه ای است که تنها در متون اسلامی سابقه ندارد بلکه دارای یک پیشینه عمیق تاریخی است و حتی در سایر ادیان و مذاهب، سنتی همچون وقف به خوبی وجود داشته است، حتی در برخی ادیان خیریه های وقف مانندی داریم که بسیار استخوان دار و مفید است، گرچه شاید در بسیاری از ادیان و مذاهب از وقف به معنای بنیادهای خیریه ای یاد می کنند اما تمامی کارها و فعالیت آنان شبیه همین وقفی است که در فرهنگ اسلامی ما وجود دارد.»
حجت الاسلام قبادی وجود وقف در تمامی ادیان و فرق غیراسلامی را نشان از روحیه نوع دوستی انسان ها و احساس مسئولیت آنان در قبال هم نوعان خود می داند و می گوید: «اما در دین مبین اسلام وقف در واژگان مختلفی مثل انفاق، صدقات یا قرض الحسنه که مورد تأیید و تأکید قرآن و روایات هم بوده وجود داشته و از ویژگی های بارز آن در مقایسه با سایر خیریه ها ماندگاری طولانی مدت آن است و در واقع یک چیز همیشگی و ابدی است.» مشاور رییس سازمان اوقاف و امورخیریه در ادامه می گوید: «موقوفه نه قابل دخل و تصرف و نه قابل خرید و فروش و بخشش است و نه می توان آن را به ارث گذاشت، به عنوان مثال وقتی شما منزل یا مکانی را وقف دارالقرآن و تدریس علوم دینی قرار می دهید کسی نمی تواند آن را تصرف کند و این موقوفه تا قیام قیامت باقی می ماند و حتی اگر خراب هم شود باید از طریق درآمدهای خودش مجدداً آن را بازسازی کرد.»
● موقوفات براساس نیاز روز
حجت الاسلام قبادی به تغییر شکل برخی از موقوفات در پس از پیروزی انقلاب اسلامی اشاره می کند و می گوید: «ویژگی بارز و منحصر به فرد موقوفات در دوره جدید و پس از پیروزی انقلاب این است که غالباً براساس نیازهای روز جامعه بوده است، مثلا تعداد وقف برای احداث دانشگاه، دانشکده، مرکز علوم دینی و قرآنی، خوابگاه دانشجویی، میادین ورزشی، مراکز فرهنگی و... در سال های بعد از انقلاب بسیار زیاد بوده است، یعنی شاید از نظر عدد در مقایسه با موقوفات مراکز مذهبی کمتر باشد اما از اینکه چنین موقوفاتی هم به وجود آمده است بسیار ارزشمند است و این مهم نشان می دهد که موضوع وقف رفته رفته در جامعه امروز ایران اسلامی در حال نهادینه شدن است.»
مشاور رییس سازمان اوقاف می گوید: «کم نیستند تعداد موقوفاتی که با مقتضیات زمان هماهنگ است و در واقع نیازی از نیازهای روز جامعه را پاسخ می دهند، گرچه توقع در این باره بیشتر از آن چیزی است که تاکنون وجود داشته است.»
در این هنگام از حجت الاسلام قبادی می پرسم آیا شما بر این باورید که فرهنگ وقف در جامعه امروز کشورمان نهادینه شده است؟ وی در پاسخ می گوید: «ما هم قبول داریم که هنوز فرهنگ وقف آن طور که درخور و شایسته نظام جمهوری اسلامی است نهادینه نشده و هنوز به ایده آل های لازم در این باره نرسیده ایم اما اینطور هم نیست که هیچگونه کاری صورت نگرفته باشد، چرا که در حال حاضر بهره وری از موقوفات و تعدد آنان با زمان حکومت منحوس پهلوی قابل قیاس نیست.»
قبادی تلخ ترین دوران برای اوقاف را زمان حکومت ۵۰ ساله پهلوی ها در ایران می داند و می گوید: «به این دلیل باید آن دوران را بدترین دوران برای امور مربوط به وقف نامید که بیشترین تجاوزات به موقوفات صورت گرفت و خیلی از زمین ها و مراکز وقفی به تصرف افراد خاصی درآمد که پس از پیروزی انقلاب اسلامی خیلی از آن موقوفات از تصرف خارج شده و دوباره به موقوفه برگشت خورده اند.»
مشاور رییس سازمان اوقاف و امورخیریه از وجود پرونده های قضایی در دادگستری ها در خصوص تصرف موقوفات خبر می دهد و در ادامه سخنان خود می گوید: «در بعد از انقلاب بسیاری از موقوفات که به تصرف افراد درآمده بود توسط مراجع قضایی تحت بررسی و پیگیرد قانونی قرار گرفت و گرچه برخی از پرونده ها در مراجع قضایی مشمول زمان بررسی شده و چند سالی به طول انجامیده اما سرانجام به موقوفات برگشت خورده اند.»
● یک میلیون و چهل هزار رقبه در کل کشور
حجت الاسلام حیدر مصلحی، نماینده ولی فقیه و سرپرست سازمان اوقاف و امورخیریه درباره موقوفه ها در کل کشور می گوید: «یک میلیون و ۴۰ هزار رقبه در سطح کشور وجود دارد که در ۳۰ سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی حدود پنج هزار و ۶۴۳ موقوفه به ثبت رسیده که این موضوع نشان از افزایش توجه مردم به فرهنگ حسنه وقف دارد.»
مصلحی با بیان اینکه وجود این حجم عظیم از رقبات در مجموعه سازمان اوقاف حجم گسترده ای از کار و فعالیت را می طلبد، می گوید: «به زودی با همکاری مدیران، کارشناسان و برنامه ریزان دستورالعمل های جامع اوقافی برای حل مسایل و مشکلات موقوفات و بستن راه های سوءاستفاده های احتمالی تهیه و ابلاغ خواهد شد.»سرپرست سازمان اوقاف در ادامه تصریح می کند: «یکی از دستاوردهای انقلاب اسلامی ترویج فرهنگ وقف و تنوع و نوآوری در اختصاص درآمدهای موقوفات است که در این زمینه با توجه به نیت واقفان عواید حاصله از موقوفات صرف کمک به بیماران خاص، کمک به مستمندان مناطق محروم، کمک به تشکیل خانواده و ازدواج جوانان، توسعه تحقیقات علمی انرژی هسته ای، توسعه و ترویج فرهنگ شهادت و ایثارگری می شود.»
وقف در حل بسیاری از مشکلات جامعه می تواند نقش مهم و کارسازی را ایفا نماید، از همین رو باید به سمت و سویی کشیده شود که نیازهای واقعی و اساسی جامعه را حل کند.
از دیرباز تاکنون وقف به عنوان یک عمل صالح و شایسته به اشکال مختلف در بین همه ملل اسلامی و غیراسلامی وجود داشته است و در هر مقطع زمانی و براساس نیازها و احتیاجات روز انسان ها تحقق پیدا کرده است.
در میان ادیان مختلف نیز کمک و نوع دوستی و مساعدت به همنوعان یک امر پسندیده و مطلوب به حساب می آید و پیروان این ادیان با بخشش یا وقف بخشی از اموال خود در راه کمک به هم کیشان خویش به این موضوع پرداخته اند.
با این حال باید گفت که وقف پیش از اسلام وجود داشته و پس از ظهور اسلام نیز، آخرین دین خداوند بر آن صحه نهاده است.
آیه های احسان و انفاق، قرض الحسنه، تعاون، صدقه، امر به معروف و نهی از منکر، توصیه های اخلاقی و... را می توان از جمله مصادیق وقف در قرآن، احادیث و روایات معصومین علیهم السلام برشمرد.
اما نکته حایز اهمیت در موضوع وقف این است که باید مسیر وقف به سوی برطرف نمودن نیازهای روز جامعه تغییر یابد و به نوعی برطرف کننده خواسته های اقشار محروم باشد، به عنوان مثال نبود یا کمبود فضاهای آموزشی در مناطق محروم و دورافتاده، امروز به عنوان مشکل و معضلی پیش روی تحصیل در برخی شهرستان ها و روستاهای کشورمان محسوب می شود ولی در بسیاری از این مناطق محروم برخی از افراد خیر با وقف قطعه زمینی یا با احداث مکانی جهت فضای آموزشی به رفع محرومیت در آن مناطق کمک کرده اند، از همین رو گسترش فرهنگ وقف می تواند به رفع محرومیت در جامعه منجر شود.
● تأثیر بر مناسبات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی
وقف یک پدیده اجتماعی است که با محیط جغرافیایی و نظام ارزشی و هنجارهای فرهنگی یک جامعه در ارتباط است.
حجت الاسلام محمدرضا کاشانی، مبلغ و مدرس علوم دینی درباره کارکردهای وقف و تأثیر آن بر مناسبات سیاسی و فرهنگی جامعه می گوید: «وقف می تواند بر نظام اجتماعی و رفتارهای سیاسی و فرهنگی اثر گذاشته و به حل مسایل و مشکلات جامعه کمک کند و سبب محرومیت زدایی در بخش های فقیر جامعه شود، از همین رو دست اندرکاران مسایل سیاسی و فرهنگی و اجتماعی می توانند موضوع وقف را از نگرش و دیدگاه خود مورد بررسی و کنکاش قرار داده و به تعریف نظری و عملیاتی مطابق با هنجارهای اجتماعی بپردازند.»
این کارشناس علوم دینی ضمن تأکید بر این نکته که وقف یک پدیده اجتماعی است که در جوامع انسانی و رفتارهای اجتماعی مشاهده می شود و بر جریان های فرهنگی و سیاسی می تواند تأثیرگذار باشد، می گوید: «در ماده ۵۵ قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران آمده است: وقف عبارت است از اینکه عین مال حبس و منافع آن به رایگان در راه خدا داده شود، به بیان دیگر باید گفت که مال وقفی باید در راه خیر و خدمت به خلق خداوند مصرف شود و وسیله ارضای خودخواهی و سودجویی قرار نگیرد، از طرفی هم در دین مبین اسلام انگیزه واقفین جلب رضای خداوند متعال و نیت خیر برای انجام یک وظیفه دینی و مذهبی بوده و افراد واقف نیز با انگیزه ثواب و دریافت اجر معنوی برای آخرت خود مبادرت به وقف اموال می نمایند.»
کاشانی به گسترش فرهنگ وقف در جامعه اشاره می کند و می گوید: «اگر بتوانیم همچنان که مقام معظم رهبری چند روز پیش در دیدار با مسئولان اداره اوقاف بیان فرمودند، فرهنگ وقف را گسترش دهیم قطعا به رفع محرومیت از بخش های مهمی از جامعه کمک کرده ایم و شرایط زندگی عادی را برای افرادی که جزء اقشار آسیب پذیر محسوب می شوند فراهم نموده ایم. چرا که ترویج فرهنگ وقف سبب می گردد تا این موضوع در جامعه اسلامیمان نهادینه شود و افراد بسیاری به انجام وقف به عنوان یک عمل صالح تشویق گردند.»
● فرهنگ وقف و عدالت اجتماعی
بسیاری از کارشناسان و صاحب نظران معتقدند یکی از مصادیق مهم وقف در جامعه اسلامی گسترش عدالت اجتماعی است، چون موقوفات می توانند فاصله طبقاتی را کاهش دهند و به گسترش عدالت در جامعه کمک نمایند.
«علی اصغر رخ صفت» کارشناس مسایل اجتماعی و استاد دانشگاه در این باره می گوید: «تحقق عدالت اجتماعی و ارتقای کیفیت زندگی و رفاه اجتماعی، توجه به وضعیت محرومین و اقشار کم درآمد جامعه و همچنین انسجام و یکپارچگی اجتماعی از پیامدهای توسعه اجتماعی است و با مولفه هایی از جمله تحقق برابری، نیل به یکپارچگی اجتماعی، مشارکت اجتماعی در قالب انجمن ها و موسسات خیریه، نهادهای مدنی، پاسخگویی به ضرورت های اجتماعی، انسجام ملی و ارتقای توانمندی های انسانی ارتباط پیدا می کند، از همین رو نقش وقف به عنوان یک عمل صالح و پسندیده در فرآیندهای اجتماعی بسیار مهم و اساسی به نظر می رسد.»
این کارشناس امور اجتماعی به تأثیر وقف در تحقق عدالت اجتماعی در جامعه اشاره می کند و می گوید: «اگر فرهنگ وقف به طور کامل در جامعه ما نهادینه شود قطعا به گسترش عدالت اجتماعی نیز منجر خواهد شد، چون وقف سبب می گردد تا اقشار محروم و کم درآمد هم از امکانات خاصی بهره مند گردند و تا حدودی از محرومیت خارج شوند.»
وی به ذکر مثالی در این باره می پردازد و می گوید: «وقتی در یک روستا یا بخشی که به دلیل نبود امکانات آموزشی از قبیل دبستان یا دبیرستان فرزندان آن محیط از ادامه تحصیل محروم می شوند، همین مسئله سبب ایجاد شکاف طبقاتی در جامعه می شود اما هنگامی که یک فرد یا افراد خیر اقدام به تأسیس مدرسه و مکان آموزشی مناسب برای بچه های آن منطقه می کنند و آن مکان را وقف دبستان یا دبیرستان می نمایند همین مسئله از یک طرف سبب می شود تا افراد آنجا از درس و تحصیل محروم نگردند و از طرف دیگر باعث می شود تا شکاف طبقاتی به وجود آمده از بین برود و آنان نیز همچون سایر افراد جامعه بتوانند با خیالی راحت به ادامه تحصیل بپردازند.»
● اهمیت مدیریت بر موقوفات
می گویند تمامی شهرستان خدابنده، سراسر شهرستان ملایر، ۶۰ درصد شهرستان تکاب، ۲۵ درصد شهرستان قروه، حدود ۱۲۰ هکتار از اراضی ممسنی و قسمت اعظمی از شهرهای کرمان و تنکابن وقفی هستند.
آمار دیگر از وقفی بودن ۱۰ تا ۹۰درصد اکثر اراضی استان ها و شهرستان های ایران حکایت دارد.
حجت الاسلام والمسلمین هادی قبادی، مشاور رئیس سازمان اوقاف و امور خیریه در گفتگو با سرویس گزارش روز کیهان، یکی از راه های نهادینه شدن وقف را مدیریت درست بر موقوفات اعلام می کند و می گوید:«یکی از مهمترین راه هایی که به ترویج و گسترش فرهنگ وقف کمک می کند بهینه سازی مدیریت وقف و نحوه اداره موقوفات است، به بیان دیگر وقتی که مردم می بینند موقوفات به خوبی اداره می شوند و به حال خود رها نمی شوند قطعاً تشویق می شوند که به این موضوع مهم توجه نشان دهند، اما عکس این قضیه، اگر مشاهده شود که هر مکانی پس از وقف به حال خود رها شده و هیچگونه نظارتی هدفمند و قانونمند بر آن اعمال نمی شود و متولی خاصی ندارند، بدون شک این مسئله می تواند به دلسرد شدن مردم و رویگردانی آنها به مسئله وقف منجر شود. با این حال نوع مدیریت بر موقوفات و نحوه اداره آن از نگاه مردم بسیار حائز اهمیت است.»
مشاور رئیس سازمان اوقاف و امورخیریه در پاسخ به این سؤال که آیا توانسته ایم فرهنگ وقف را به درستی نهادینه کرده و اهمیت وجودی آن را برای مردم تشریح کنیم، می گوید: «به نظر من در حد معمولی در گسترش فرسنگ ها وقف و نحوه مدیریت بر اماکن وقفی موفق عمل کرده ایم اما تا ایده آل های لازم فرهنگ ها فاصله داریم، یعنی بهتر از این هم می توانستیم عمل کنیم، اما زحمات فراوانی که مسئولان اوقاف در این زمینه متحمل شده اند را نباید نادیده گرفت.»
قبادی به ضعف اطلاع رسانی در معرفی وقف و ترویج فرهنگ موقوفات اشاره می کند و میگوید: «علاوه بر مدیریت بر اماکن موقوفه، اطلاع رسانی خوب و به موقع هم می تواند در گسترش وقف و تشویق مردم به انجام این عمل صالح موثر باشد، چون وقتی که مردم از برکات دنیوی و اخروی وقف مطلع شوند و ببینند که چه افراد خیری اقدام به وقف مال و اموال خود کرده اند به طور یقین تشویق می شوند و به این امر خیر گرایش پیدا می کنند، این در حالی است که متأسفانه در رسانه های جمعی و گروهی کشورمان از صدا و سیما به عنوان یک رسانه ملی گرفته تا نشریات و مطبوعات کثیرالانتشار هیچکدام برنامه ها و مطالبی در این باره که درخور توجه باشد ندارند.»
این مقام مسئول در سازمان اوقاف در ادامه می گوید: «نباید فقط تمام نگاه ما به سازمان اوقاف به عنوان متولی اصلی موضوع وقف در کشور معطوف باشد. بلکه رسانه ها هم در این باره باید نقش مهم خود را در معرفی اماکن موقوفه و افراد خیر به جامعه ایفا کنند. به عنوان مثال انعکاس دیدگاه های یک فرد خیر و انگیزه او برای انجام وقف مال خود در رسانه ها خصوصاً تلویزیون و رادیو بسیار می تواند در اشاعه فرهنگ وقف و ترغیب مردم به انجام این عمل خیرخواهانه موثر باشد.»
قبادی می گوید: «رسانه های دیداری، شنیداری و نوشتاری وقتی که برکات وقف یک بیمارستان یا مدرسه ای را برای مردم تشریح کنند و نشان دهند که مثلاً وقف بیمارستان چقدر در بالا رفتن برکات فرد خیر می افزاید و چگونه چنین مکانی تا سال های سال پس از فوت فرد خیر همچنان منبع خیر و رحمت می شود، قطعاً در افزایش فرهنگ وقف در جامعه کمک خواهد کرد.»
وی به سازندگان فیلم و سریال اشاره می کند و می گوید: «سوژه های خوبی برای کارگردانان و سازندگان فیلم ها و سریال ها درباره وقف وجود دارد و از رسانه ملی انتظار بیشتری می رود که سازندگان سریال ها را ترغیب نماید تا به ساخت مجموعه های تلویزیونی با موضوع وقف بپردازند، چون امروزه تاثیر سریال ها و فیلم ها در شکل دهی فرهنگ جامعه بسیار موثر است و از همین رو اگر می خواهیم طبق فرموده مقام معظم رهبری فرهنگ وقف را بیش از پیش ترویج و گسترش نماییم چاره ای نداریم جز اینکه مراکز فرهنگی دیگری از جمله صدا و سیما و سایر رسانه ها در کنار سازمان اوقاف قرار بگیرند و همه با هم به اشاعه این فرهنگ بپردازند.»
● نقش وقف در ارتقای سطح علمی جامعه
یکی از نیازهای اساسی جامعه امروز برای ارتقای سطح علمی، آموزشی و فرهنگی ایجاد مراکز آموزشی، دانشگاهی، مدارس و حوزه های علمیه در سطح کشور است و در این میان وقف می تواند نقش موثری در ارتقای سطح علمی جامعه داشته باشد.
همچنان که در حال حاضر برخی از مراکز دانشگاهی و مدارس کشورمان وقفی هستند و توسط افراد خیر دایر شده اند.
«خسرو رضوانی» کارشناس ارشد جامعه شناسی در این باره می گوید: «بررسی ها نشان می دهد که نیات افراد خیر برای وقف مال و املاک خود در جوامع اسلامی مختلف و متفاوت است، اما این نیات در کشور ما و خصوصاً در بعد از پیروزی انقلاب اسلامی با نیازهای روز جامعه تطابق پیدا کرده است و سمت و سوی دیگری یافته است، مثلاً اگر دقت کنید می بینید در قبل از انقلاب اغلب موقوفات ساخت مسجد و حسینیه بود و کمتر در مسایل آموزشی متمرکز می شد اما در بعد از انقلاب ساخت مراکز علمی، پژوهشی و آموزشی هم به موقوفات اضافه شد به شکلی که امروزه می بینیم دانشگاه ها و مدارس مهمی توسط افراد خیر ساخته شده و به این نیاز روز جامعه از سوی موقوفات پاسخ داده شده است.»
این کارشناس ارشد جامعه شناسی در ادامه می گوید: «احداث مدارس، مراکز آموزشی، حوزه های علمیه، خوابگاه دانشجویان، تاسیس کتابخانه، آزمایشگاه های علمی، فرهنگسرا، کارگاه های حرفه ای، تامین هزینه کتاب، ابزار مورد نیاز دانش آموزان و دانشجویان، هزینه های تحقیق و پژوهش و سایر ابزارهای فرهنگی از جمله نیازهای روز جامعه است که توسط واقفین در سال های اخیر تامین شده که اگر رسانه های تاثیرگذار کشورمان به معرفی این مسایل بپردازند و نشان دهند که چه مراکز علمی مهمی وقف شده است، بدون شک در اشاعه فرهنگ وقف می تواند موثر باشد.»
● برخورد قاطع با موقوفه خواران
وقف بهترین و مؤثرترین وسیله در راه تحقق عدالت اجتماعی و رسیدن به آرمان های مدینه فاضله است، در واقع وقف مقدار مالی است که فرد یا افراد به انتخاب خود از مالکیت مجازی شان خارج می کنند و به مالکیت حقیقی آن یعنی خداوند متعال برمی گردانند تا مورد استفاده عموم مردم که جانشین خداوند در اموال او هستند قرار بگیرد و منافع آن در راه تأمین نیازمندی های مردم و تحقق عدالت اجتماعی مصرف شود.
با این حال باید اذعان داشت که جامعه اسلامیمان امروزه بیش از هر زمان دیگری به اشاعه فرهنگ وقف نیازمند است و همچنان که رهبر معظم انقلاب در دیدار اخیرشان با مسئولان سازمان اوقاف بر ترویج و گسترش فرهنگ وقف در جامعه تأکید فرمودند، این موضوع باید نه تنها در دستور کار سازمان اوقاف به عنوان متولی اصلی وقف و موقوفات در کشور قرار گیرد بلکه باید سایر نهادهای فرهنگی نیز در کنار این سازمان نقش فرهنگی خود را در ترویج و اشاعه وقف به عنوان یک عمل صالح به انجام برسانند که در این میان به نظر می رسد نقش رسانه های گروهی خصوصاً رادیو و تلویزیون بسیار مهم است. اما یکی از موانع پیش روی گسترش فرهنگ وقف ضعف اطلاع رسانی است، به بیان دیگر هنوز بسیاری از مردم با برکات وقف آشنا نیستند و باید رسانه ها از یک طرف به آگاهی بخشی در این باره بپردازند و از طرف دیگر با معرفی مکان های وقفی و افراد خیری که اقدام به وقف ملک و املاک خود می کنند، مردم را تشویق به انجام این عمل خیر و خداپسندانه نمایند. بدون شک جامعه ای که با برکات دنیوی و اخروی وقف آشنا باشد راه عدالت اجتماعی را بهتر طی خواهد کرد.
● ۱۶ هزار زمین موقوفه تصرف شده بازگردانده شد
در بعد از پیروزی انقلاب اسلامی یکی از معضلاتی که در موضوع وقف با آن روبرو بودیم تصرف زمین ها و املاک وقفی توسط بسیاری از افراد وابسته به حکومت منحوس پهلوی بود که رفته رفته پرونده این موقوفه ها در مراجع قضایی باز شد و با درایت مسئولان بازگردانده شد.
حجت الاسلام والمسلمین حیدر مصلحی، نماینده ولی فقیه و سرپرست سازمان اوقاف و امور خیریه درباره بازگرداندن موقوفات تصرفی می گوید: «در احیای موقوفات با همکاری دولت، استانداران، ائمه جمعه، جماعات و همکاری با دستگاه قضایی ۱۶ هزار زمین موقوفه که از سوی موقوفه خواران تصرف شده بود به وقفیت و جایگاه اصلی خود برگردانده شد که البته حدود ۱۳ هزار پرونده قضایی در این حوزه در دادسراهای کل کشور موجود است.»
نماینده ولی فقیه در سازمان اوقاف که در خطبه های نماز جمعه این هفته تهران سخن می گفت، جمع آوری اطلاعات مربوط به موقوفات در سطح کشور را از جمله اقدامات صورت گرفته از سوی سازمان اوقاف و امور خیریه در این چند سال می داند و با اشاره به اینکه حفظ موقوفات در کشور امری بسیار مهم است، تصریح می کند: «در بررسی هایی که صورت دادیم ۱۱۹ هزار موقوفه را شناسایی کرده ایم، امروز اقدامات خوب و مؤثری در ارتباط با مسئله وقف و ترویج فرهنگ آن در دانشگاه ها و حوزه های علمیه صورت گرفته است و با همتی که در دولت نهم در باب احیای سنت الهی وقف صورت گرفته بناست همراه با برنامه پنجم توسعه بسته ای به نام «بسته وقف» ارائه شود. مصلحی با اشاره به سابقه تاریخی سازماندهی وقف در کشورمان می گوید: «مجموعه اوقاف و حفظ موقوفات در کشورمان به حدود ۱۰۰۰ سال قبل برمی گردد.»
سرپرست اداره اوقاف در ادامه می گوید: «در سال ۱۳۸۴ در آمد موقوفات ۶۱ میلیارد تومان بود اما با تلاش صورت گرفته در حوزه احیای موقوفات این درآمد به ۱۳۱ میلیارد تومان در سال ۱۳۸۶ رسید که امیدواریم با برنامه ریزی صورت گرفته در سال ۱۳۸۷ به این درآمدها اضافه شود، چرا که معتقدم هنوز درآمدهای موقوفات در جایگاه اصلی خود قرار ندارد.»
نماینده ولی فقیه در سازمان اوقاف و امور خیریه با اشاره به اقدامات صورت گرفته در این سازمان برای احیای ترویج فرهنگ وقف می گوید: «در این راستا ارتباط خوبی با روحانیت، ائمه جمعه و جماعات داشته ایم، چرا که معتقدیم ترویج این سنت حسنه در مرحله اول باید توسط روحانیت صورت گیرد، همچنین با رسانه های جمعی، نوشتاری و صدا و سیما در این حوزه ارتباط خوبی برقرار کرده ایم.»
البته در اینجا لازم است نکته ای را به عرض ریاست محترم سازمان اوقاف برسانیم که سرویس گزارش روز کیهان به مدت بیش از یک هفته درصدد برقراری ارتباط با این سازمان جهت تهیه گزارش های پیش رو بود که متأسفانه نه تنها هیچیک از مسئولان این سازمان حاضر به گفت وگو با گزارشگر کیهان نبودند بلکه حتی از ارائه هر نوع آمار و ارقام و اطلاعاتی جامع در این باره خودداری کرده و تنها جناب آقای حجت الاسلام قبادی به توضیحاتی دراین باره پرداخت که البته گفت وگوی آقای قبادی هم با ما به دلیل آشنایی قبلی ایشان با سرویس گزارش کیهان و شناخت عمیق این مقام مسئول در اوقاف با امر خطیر اطلاع رسانی بود.
● تأکید قرآن بر انجام وقف
وقف فقط مختص به دین مبین اسلام نیست بلکه در تمامی ادیان آسمانی نیز وجود دارد اما در اسلام این موضوع به بهترین شکل ممکن به منصه ظهور رسیده است.
حجت الاسلام والمسلمین محمد مهدی مرادی، کارشناس ارشد تبلیغ امور دینی در گفت وگو با سرویس گزارش روز کیهان درباره نقش و اهمیت وقف می گوید: «درباره انجام وقف و پرداختن به آن در قرآن کریم بعد از نماز بیشترین تاکید و توصیه را داشته ایم، یعنی بعد از مسئله نماز در قرآن به مصادیق وقف از جمله احسان، انفاق، صدقه، زکات و مجاهدت در راه خدا و کمک به همنوعان و یتیمان و بخشش قسمت هایی از مال و املاک می توان اشاره کرد.»
مرادی وقف را نوعی مجاهدت در راه خدا می داند و در ادامه می گوید: «حرکت در مسیر وقف و انجام این عمل صالح مجاهدت بزرگی است، چرا که این عمل خیر و خداپسندانه در جامعه کارکردهای مختلفی می تواند داشته باشد که در ابعاد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی قابل تجزیه و تحلیل است.»
این کارشناس ارشد تبلیغ در ادامه می گوید: «امروز به خوبی شاهدیم که وقف در کارکرد فرهنگی به ساخت فرهنگسراها و حوزه های علمیه و مراکز دینی و قرآنی پرداخته و به خوبی وارد مقوله فرهنگ شده، در ابعاد اجتماعی به نوعی در کمک به همنوعان و ایتام به خوبی عمل کرده، در فاز اقتصادی هم برخی مراکز تجاری و کارخانجات را می بینیم که موقوفه ای هستند و درآمد حاصله از آنان در راه کمک به محرومان و مستمندان جامعه خرج می شود و در ابعاد سیاسی هم حتی در تصمیم گیری های خرد و کلان کشور موثر است.»
حجت الاسلام مرادی به حل مشکلات اجتماعی توسط وقف اشاره می کند و می گوید: «امروز اگر از مسئله وقف به درستی استفاده شود می تواند حلال بخشی از مشکلات اجتماعی از جمله مشکل اشتغال و مسکن باشد، یعنی اگر در این مقوله به خوبی اطلاع رسانی شود و افراد خیر را در این زمینه تشویق کرد تا برای رفع مشکل ازدواج جوانان و اشتغال و مسکن آنان سرمایه گذاری کنند قطعا می توان در این باره توفیقات مهمی را کسب کرد فقط در این زمینه به برنامه های راهبردی عمیق و کارشناسانه ای نیازمندیم تا بتوانیم راهکارهای این موضوع را ترسیم نماییم.»
● نقش وقف در توسعه اقتصادی
نقش وقف در توسعه اقتصادی، نقشی کارساز و موثر و سازنده است. کارشناسان مسایل اقتصادی معتقدند که در وقف ثروت های جامعه از طبقه ای به طبقات دیگر انتقال می یابد و از حالتی خصوصی به نوع عام المنفعه تغییر می یابد و تبدیل به ثروت عمومی جامعه می شود.
فردی که همه ملک و مال و دارایی ها یا بخشی از اموال خود را وقف می کند این نیت را دارد که به جز خود و خانواده اش دیگر افراد جامعه نیز از آن بهره مند شوند، یعنی دارایی وی از ثروتی خصوصی تبدیل به ثروتی عمومی می شود که از مزایای آن در عرصه هایی که نیت واقف بر آن استوار است، جامعه نیز بهره مند می شود که این بهره عمومی بسترساز دستیابی به توسعه اقتصادی است.
حجت الاسلام والمسلمین ابراهیم مظهری، از پژوهشگران علوم و فرهنگ اسلامی می گوید: «وقتی سخن از تاثیر وقف بر استقلال اقتصادی و رشد و توسعه مطرح می شود منظور این است که وقف به عنوان یک سرمایه عظیم مالی می تواند در این سمت و سو دارای نقش سازنده و قابل توجه باشد.»
وی می گوید: «واقعیت این است که می توان سرمایه های عظیم وقف را نیز همانند دیگر سرمایه ها با رعایت همه جوانب وقف، موازین شرعی و اهداف واقفان در جریان فعالیت های تولیدی و خدماتی قرار داد و آنها را از حالت رکود به حالت تحرک و پویایی هدایت کرد تا به این وسیله به رشد و توسعه و استقلال اقتصادی و سیاسی کشور کمک شایان و قابل توجه باشد و همچنین بر سرمایه های اوقاف افزوده شود که این امر یقینا در راستای اهداف واقفان است.»
● اثرات اقتصادی وقف
دکتر «عطیه عبدالعلیم» استاد مالیات عمومی دانشکده اسلامی قاهره در مصر اثرات اقتصادی وقف را اینچنین بیان می کند: «بارزترین امتیاز اقتصادی وقف این است که نمی گذارد مالی و دارایی که مفاد از آن به دست می آید پراکنده و توزیع شود، چون مفاد وقف به ما می فهماند که در اصل مال تصرفی صورت نمی گیرد، چون ملکیت آن منوط به خداوند متعال می باشد، لذا وقف بهترین وسیله نگهداری مال و ثروت بوده و نمی گذارد کیان ها و بنیان های اقتصادی از هم بپاشد و تلف گردد.»
به اعتقاد وی وقف در توزیع عادلانه ثروت در بین افراد جامعه نقش اساسی دارد و از ایجاد نظام طبقاتی در جامعه جلوگیری می کند، وقتی که ثروت به صورت عادلانه بین افراد تقسیم شود و ثروتمندان با وقف برخی از اموالشان به کمک نیازمندان بشتابند، خود به خود طبقات جامعه به هم نزدیک شده، روح اخوت و همدردی بین افراد جامعه به وجود می آید.
به اعتقاد این استاد مالیات عمومی دانشکده اسلامی قاهره، وقف در بالاترین سطح تولید هم می تواند سهم موثری داشته باشد.
کارشناسان و صاحب نظران اقتصادی معتقدند تراکم ثروت در جامعه ای رشد می کند که فرهنگ وقف در آن جامعه گسترش نیافته باشد اما در جامعه ای که این فرهنگ رواج داشته باشد هرگز دچار تراکم ثروت نخواهد شد، زیرا انحصار ثروت توسط طبقه خاص باعث محرومیت بقیه اقشار جامعه می شود، جامعه ای که اکثریت اعضای آن از امکانات مادی و رفاهی محروم باشند جامعه ای است که عدالت اجتماعی در آن تحقق نیافته است چرا که فقدان عدالت اجتماعی در یک جامعه باعث کند شدن روند تکامل ارزش های الهی و انسانی می شود، اما گسترش فرهنگ وقف می تواند آن جامعه را از چنگال انحطاط برهاند و در عین حال جامعه را در ابعاد مادی و معنوی به سعادت برساند، چون وقف، ثروت و دارایی مادی را از انحصار طبقه مرفه و اقلیت جامعه بیرون آورده و به طبقه محروم و اکثریت منتقل می سازد.
با این حال می توان گفت که نهادینه شدن فرهنگ وقف در کشورمان می تواند بسیاری از مشکلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را التیام بخشد و سبب ایجاد وفاق ملی و وحدت و یکپارچگی گردد که در این میان اصحاب رسانه و مهندسان و متولیان فرهنگی در احیا و نهادینه کردن این فرهنگ نقش حساس و تعیین کننده ای را برعهده دارند.

ایرج نظافتی

منبع : روزنامه کیهان