آیا به بن بست نرسیده‌ایم؟

بازخوانی پرونده طرح‌های محدودیت تردد در محدوده‌های خاص تهران در چند سال اخیرنشان دهنده چالش‌های فراوان و پردامنه‌ای در فرایند کنترل ترافیک از یک سو و کاهش آلودگی هوا از سوی دیگر است.
افزایش نگران‌کننده آلودگی هوا و پیچیده‌تر شدن گره ترافیک که به ویژه در سال‌های اخیر سرعت گرفته، برای مسئولان شهری و راهنمایی و رانندگی دغدغه‌های مشترکی ایجاد کرده است که اجرای طرحی تحت عنوان طرح زوج و فرد از این مسئله نشأت می‌گیرد.
هرچند طرح زوج و فرد در اواخر سال ۸۴ یعنی درست زمانی که بحران آلودگی هوا صورت حادتری پیدا ‌کرد اتخاذ شد و در آن برهه مهمترین مسئله در حل معضل به حساب می‌آمد. اما آسیب‌شناسی ابعاد مختلف این طرح در کاهش آلودگی هوا و ترافیک گویای آن است که نه تنها در این ارتباط موفق نبوده بلکه مشکلاتی را نیز به وجود‌آورده است که حل این مشکلات به مراتب هزینه و زمان بیشتری را نسبت به اجرای طرح زوج و فرد می‌طلبد.
اجرای طرح زوج و فرد منحصر به تهران نیست. پیش از این شهر مکزیکوسیتی نیز محلی برای اجرای چنین طرحی بود. اما مجموعه مدیریت شهری مکزیکوسیتی خیلی زود ناگزیر به اعتراف به شکست شد. آنان خیلی زود دریافتند که طرح‌های بازدارنده از قبیل زوج و فرد، راه حل مناسبی برای کاهش ترافیک و آلودگی هوا نیست. این مجموعه که در جریان افزایش ترافیک و آلودگی هوا در شهر به تصمیماتی مشابه روی آورده بودند در مدت زمان کوتاهی پس از اجرای آن به صراحت اعلام کردند که طرح آنها در رفع معضلات مختلف ناموفق بوده و آنها در این زمینه شکست خورده‌اند.
هرچند هنوز متولیان طرح در تهران ناکارآمدی طرح را در نیل به اهداف خود نپذیرفته و همچنان به اجرای آن با رویکرد بازدارنده ادامه می‌دهند. اما از دیدگاه کارشناسان شهری، طرح زوج و فرد از همان ابتدای اجرا ناموفق بوده و معضلات تهران را در زمینه ترافیک دامن می‌زد به گونه‌ای که این مسئله با گذشت ۶ ماه از اجرای طرح حتی برای موافقان آن محرز شده بود و آنها عملا می‌دیدند که طرح تاثیری در حل بحران ندارد.
این کارشناسان با استناد به این اصل که هر ظرفیتی که آزاد می‌شود تقاضای جدیدی به وجود می‌آورد معتقدند که طرح زوج و فرد با ایجاد ظرفیت جدیدی برای مسافرت‌های درون شهری، تقاضاهای تازه‌ای نیز به موازات آن ایجاد می‌کند که روی هم رفته تاثیر آن را در کاهش ترافیک خنثی خواهد کرد.
مسئله‌ای که ویلهلم کنت کارشناس شهری در جریان اجرای طرح زوج و فرد در مکزیکوسیتی مطرح کرد و در نقدی در این ارتباط نوشت: ایجاد محدودیت در تردد خودروها در نقطه‌ای از شهر، تردد در نقاط دیگر را افزایش داده و چه بسا ممکن است ترافیک در این منطقه پیچیده‌تر از نقاطی باشد که طرح اعمال می‌شود. بنابراین اتخاذ چنین طرحی آن هم در کلانشهرهایی که دارای پیچیدگی‌های خاصی در کنترل ترافیک هستند به مثابه مسکنی بوده که بعد از مدتی درد را شدیدتر می‌کند.
گرچه مسئولان اجرایی در راهنمایی و رانندگی این انتقاد و نظرات را در خصوص تهران قبول نداشته و معتقد بودند که رویکرد سلبی تحت عنوان طرح زوج و فرد تاثیرش را در کوتاه مدت گذاشته و محدوده‌های واقع در طرح نسبت به سابق خلوت‌تر شده‌اند، اما مسئولان شهری که از همان ابتدا نسبت به این طرح خوش‌بین نبوده‌اند و در اظهارات مختلف،‌ آن را به عنوان مسکن معرفی کرده بودند،‌معتقدند که طرح زوج فرد بسیاری از فرصت‌ها را برای اتخاذ تصمیمات کارآمدتر از آنها گرفته است.
مهرداد تقی‌زاده مشاور شهردار تهران در ترافیک که در زمان تصمیم‌سازی‌های مربوط به این طرح سمت معاونت در شورای عالی ترافیک را داشته است می‌گوید: از همان ابتدا که طرح زوج و فرد در شورای عالی ترافیک مطرح شد من و بسیاری از کارشناسان و مسئولان شهری نسبت به آن موضع مخالف داشتیم ما معتقد بودیم که این طرح کارآمدی لازم را در کاهش ترافیک و آلودگی هوا که در آن زمان شکل حادتری به خود می‌گرفت ندارد. چند شهری هم که در دنیا آن را تجربه کرده‌ بودند بعد از مدت کوتاهی آن را کنار گذاشتند. چرا که معضل ترافیک را پیچیده‌تر می‌کرد.
او می‌افزاید: علت این ناکارآمدی نیز کاملا مشخص است، در واقع علت اصلی این است که با ایجاد ظرفیت تازه در تردد، تقاضاهای جدیدی برای سفر به وجود می‌آید که این مسئله در دیگر مسائل از قبیل ساخت بزرگراه و ایجاد دیگر زیرساخت‌های شهری صدق می‌کند. چرا که وقتی بزرگراهی احداث می‌شود یا به صورت دو طبقه در می‌آید،‌ تقاضا نیز برای سفر درون شهری افزایش می‌یابد.
در این ارتباط نباید مسئله را تک بعدی در نظر گرفت و به صورت تک بعدی تصمیم گرفت. این کارشناس ترافیک که مقاله‌ها و ترجمه‌های متعددی درخصوص طرح زوج و فرد دارد، از این طرح تحت عنوان طرحی ناموفق نام می‌برد که برای حل مشکلات ترافیکی شهر نه راه پس می‌گذارد و نه راه پیش، با این ادله که هیچ ملاک ارزشی ترافیکی در آن نبوده و این مسئله متوقف کردن اجرای آن را با موانع بسیاری مواجه می‌سازد. موانعی که به نظر می‌رسد ریشه‌دارتر از اصل موضوع باشد.
تقی‌زاده معتقد است: هرچند اجرای طرح زوج و فرد در یک شرایط اضطراری صورت گرفته و در آن زمان ایجاد محدودیت در تردد خودروها، روشی مناسب برای کاهش آلودگی هوا تشخیص داده می‌شد، اما باید توجه داشت که در این مقطع زمانی پیامدهای ناشی از اجرای این طرح به‌رغم شکست آن در شهرهایی مثل مکزیکوسیتی برای طراحان آن و کارشناسان،‌ ناشناخته یا کم اهمیت بوده است. چرا که آنها به چگونگی توقف طرح فکر نمی‌کردند. طرح زوج و فرد ازجمله طرح‌هایی است که توقف آن به مراتب مشکل‌تر از اجرای آن بوده و بیشتر به این علت بود که کشورهای دیگر دنبال آن نرفتند و برای حل معضلات ترافیک و آلودگی هوا گزینه‌های دیگری را انتخاب کردند.
از دیدگاه مشاور شهردار تهران در ترافیک، طرح زوج و فرد تمامی راه‌ها را برای اتخاذ تصمیم‌های کارشناسانه بسته و مشکل را به نقاط دیگر شهر انتقال می‌دهد. به گونه‌ای که با کنترل تردد در مرکز شهر تردد در نقاط دیگر شهر در غرب و شمال افزایش یافته و گاه می‌بینیم که در این مناطق خیابان‌ها قفل شده‌اند. موضوعی که مسئولان شهری در رده‌های بالای مدیریت نیز به شکل‌های مختلف به آن اشاره کرده و راه حل اساسی را توسعه حمل و نقل عمومی دانسته‌اند.

نرگس رضایی

منبع : روزنامه همشهری