تجارت جهانی

جهان در ابتدای هزاره سوم، آغاز دوران جدیدی را تجربه می­کند. دنیای امروز، دنیای تحولات سریع و گسترده در تمام ابعاد است. تجارت و فعالیت­های تجاری و بازرگانی نیز از این قاعده مستثنی نیست و در سطحی گسترده و با سرعت هرچه تمام­تر متحول شده­است. حال و هوای امروز تجارت، نشان از جهانی­شدن آن دارد، فرایندی که بیش از پیش به حضور و رقابت تنگاتنگ ظرفیت­های مختلف تجاری انجامیده­است. در این عرصه، هر کالایی که بتواند معیارهای حضور در تجارت جهانی را کسب کند، موضوع دادوستد بین­المللی واقع شده و در دستور کار مذاکرات تجاری قرار می­گیرد، حتی فرهنگ و اندیشه نیز در این رویکرد، از ظرفیت­های تجاری جهانی برخوردارند.
تجارت جهانی به‌عنوان موتور رشد اقتصاد، حلقه پیوند اقتصاد بین­الملل و اقتصاد ملی است و سابقه آن از تاریخ تشکیل دولت­ها نیز فراتر رفته و در بسیاری از موارد به‌عنوان زمینه­ساز مناسبات میان کشورها مطرح شده­است. به‌همین لحاظ واجد چنان اهمیتی است که از همان آغاز تکوین مبانی علم اقتصاد، بیش از هر شاخه، به این مقوله توجه جدی شده­است.
امروزه مساعی ملت­ها برای دستیابی به حجم قابل ملاحظه کمی و کیفی تجاری در صحنه روابط بین­الملل به حدی رسیده­است که دولت­ها در مقاطعی آن را به‌عنوان راهبرد اصلی خود مدنظر قرار داده­اند. از این‌رو توجه به ماهیت و معیارهای مربوط به این نوع از تجارت برای بهره­برداری حداکثری از این ظرفیت، ضروری و گریز­ناپذیر است.
● جهانی شدن
فرایند جهانی‌شدن که به اعتقاد بسیاری از صاحبنظران در بعد اقتصاد و بازار سرمایه به‌صورت گسترش نظام بازار، به شیوه امریکایی­ها رخ داده، نظم جدیدی را به‌وجود آورده که پذیرش آن در کشورهای صنعتی و نیمه‌صنعتی به رشد و بسط اقتصادی و در کشورهای دیگری به عدم تعادل در سیستم اجتماعی، بی­نظمی و آشوب منتهی شده­است. فرایند جهانی­شدن، حرکتی­است که شروع شده و از علائم آن، رشد بیشتر تجارت جهانی نسبت به تولید جهانی، رشد شرکت­های فراملیتی و رشد سریع سرمایه­گذاری­های مستقیم و مالی خارجی است که به‌واسطه انقلاب تکنولوژیکی در یک دهه اخیر سرعت گرفته و به‌دلیل وابسته شدن بازارها به یکدیگر سبب آسیب­پذیری کشورها از بسیاری جهات و تأثیر­پذیری آنها از وقایع و تحولات بازارهای مالی جهانی شده­است. بدون آنکه قادر به حفظ منافع خود و مقابله با آنها باشند. از دیگر سو، رشد فناوری­ها و پیشرفت­های بیوتکنولوژی، الکترونیک و مخابرات از اهمیت کار ارزان و منابع و مواداولیه در شکل­دهی مزیت نسبی کاسته­است. بویژه برای کشورهای کمتر توسعه‌یافته، زمینه را برای حرکت کشورها در مسیر اقتصاد جهانی و پیوستن به آن فراهم آورده­است.
● مفهوم جهانی­شدن
جهانی­شدن[۱] فرایند یکپارچگی مردم جهان در جامعه­ای واحد است. به‌نحوی که حوادث و اتفاقات در نواحی دوردست سبب شکل­گیری رخدادهای محلی می­شوند. جهانی­شدن سبب گسترش پیوندها و ارتباطات متقابل فراتر از دولت­ها می­شود و از اهمیت مرزها و فاصله جغرافیایی می­کاهد.
عده­ای دیگر، فرایند جهانی­سازی را با جهانی‌گرایی یکسان نمی­دانند و معتقدند که در مباحث کنونی، جهانی­گرایی به معنای بسط و گسترش و انتقال تمدن و فرهنگ ایالات متحده امریکا به دیگر کشورهای جهان است. همچنین جهانی­سازی به معنای به استقبال جهان رفتن، آشنا شدن با فرهنگ­های دیگر و احترام گذاشتن به آراء و نظریه­های دیگران است نه نفی دیگران، نفوذ در فرهنگ آنها و برخورد ایدئولوژیک.
● ویژگی­های تجارت جهانی
جهانی­شدن در مفهوم خاص اقتصادی آن به‌صورت گسترش نظام سرمایه­داری از نیمه قرن بیستم به بعد بویژه بعد از فروپاشی شوروی و گذار بسیاری از کشورهای اروپایی شرقی به نظام بازار و گذار کشورهای سابقاً کمونیستی شرق آسیا به نظام شبه‌بازاری و نیز گذار بسیاری از کشورهای کمتر توسعه‌یافته به اقتصاد بازار ظاهر شده­ و دارای ویژگی­هایی است که اصلی­ترین آنها عبارتند از:
الف) رشد تجارت جهانی: شواهد آماری نشان می­دهند که بعد از جنگ جهانی دوم کشورها در راه آزادسازی تجارت و گسترش آن حرکت کرده­اند به‌نحوی که از ۱۹۵۰ تا ۱۹۹۵ نرخ رشد صادرات جهانی بیشتر از تولید جهانی بوده و به‌لحاظ کمی از سال ۱۹۶۰ تا ۱۹۹۹ حجم تولید جهانی از ۷۱۱۰ به ۳۱۰۰۰ میلیارد دلار افزایش یافته در حالی که صادرات جهانی از ۲/۸ به ۶۵۰۰ میلیارد دلار افزایش یافته­است. به بیان دیگر، تولیدات جهانی در آن سال­ها نزدیک به ۶ برابر شده و در صورتی‌که صادرات جهانی نزدیک به ۵۲ برابر افزایش داشته­است.
ب) رشد سرمایه­گذاری مستقیم خارجی: از ویژگی­های کنونی اقتصاد جهانی، رشد چشمگیر در حجم و سرعت سرمایه­گذاری­های مستقیم خارجی است. بنابر شواهد آماری، حجم سرمایه­گذاری­های مستقیم خارجی به‌طور متوسط طی سال­های ۹۶-۱۹۸۵ رشد ۷۸ درصدی در کشورهای توسعه­یافته و ۲۵درصدی در کشورهای کمتر توسعه‌یافته­ داشته­است.
ج) تجارت پول و سرمایه: از ویژگی­های دیگر اقتصاد کنونی جهان، رشد تجارت پول و سرمایه ناشی از افزایش چشمگیر حضور بانک­ها و شرکت­های فراملیتی در بازارهای مالی داخلی و خارجی است که عمدتاً در شهرهای بزرگی نظیر نیویورک، لندن، پاریس، توکیو و سایر مراکز کشورهای توسعه­یافته که توان جذب سرمایه­های بین­المللی، مدیریت مالی و مراکز بانکی را داشته­اند صورت گرفته­است.
ت) جریان آزادانه خدمات تولیدی: رشد و دگرگونی خدمات تولیدی از دیگر ویژگی­های اقتصاد جهانی است. صادرات مهارت­های مدیریتی، اطلاعات و تکنیک­های سازمانی از مهم­ترین نوع تجارت بدون مرز به‌شمار می­آیند که عمدتاً توسط سرمایه­گذاری خارجی در خدمات صورت می­گیرد. رشد خدماتی نظیر حسابداری، انتشارات، محاسبه­گرها، مهندسی مالی و حقوقی، نقش اساسی در گسترش و هدایت خدمات تولیدی داشته­اند.
ه) توسعه صنعت توریسم: گسترش ارتباطات و وسایل ارتباطی امن و سریع نظیر هواپیما، کشتی­های بزرگ مسافربری، قطارهای سریع­السیر و آشنایی ملت­ها از همدیگر، انگیزه سیر و سیاحت را به‌وجود آورده­است به‌نحوی که صنعت توریسم را به یکی از زیربخش­های مهم بخش بازرگانی در آورده­است.
● عوامل مؤثر بر جهانی­شدن
از مهم­ترین عواملی که بر فرایند جهانی­شدن با ویژگی­های فوق کمک کرده­اند می­توان به موارد زیر اشاره ­کرد:
۱) انقلاب در تکنولوژی اطلاعات، حمل‌ونقل و ارتباطات: یکی از مؤثرترین عوامل مؤثر بر فرایند جهانی­شدن بویژه در دو دهه گذشته، پیشرفت­های سریع فنی و تکنولوژیکی در الکترونیک، انفورماتیک و ارتباطات است. سه تحول بزرگ و مهم در دو دهه گذشته یعنی فاکس، تلفن همراه و اینترنت، بخش تولید، تجارت و شیوه­های کار و زندگی مردم را در سراسر دنیا تغییر داده و موجب کاهش هزینه خدمات، ارتباطات و حمل‌ونقل و نیز کاسته­شدن اهمیت فاصله در فعالیت­های اقتصادی، کوتاه­تر شدن زمان و یکپارچگی هرچه بیشتر بازارها، مصرف­کنندگان و تولید­کنندگان و تحرک بیشتر منابع و مردم در درون و میان مناطق شده­است.
۲) رشد شرکت­های فراملیتی: در سه دهه گذشته این شرکت­ها رشد بالایی داشته­اند و سبب انتقال سرمایه انباشت­شده شرکت­ها به بیرون از مرزها شده­ و پیشرفت­هایی فنی و انفورماتیک این روند را تسهیل کرده­اند. عواملی که بر این روند مؤثر بوده­اند عبارتند از:
الف) رشد هزینه­های تولید به واسطه افزایش قیمت انرژی، دستمزدها و مالیات­ها و نیز مقررات تجاری محدود­کننده بویژه در رابطه با واردات و قوانین دست‌وپاگیر تولید نظیر رعایت بهداشت و حفظ محیط زیست.
ب) دستیابی آسان به منابع و مواد خارجی و نیز حضور در بازارهای آنها و تولید براساس ذوق و سلیقه مصرف‌کنندگان.
در حقیقت رشد این شرکت­ها در راستای حفظ سود و منافع شخصی آنها بوده و دنبال کردن آن، مسائل و مشکلاتی را در کشورهای میزبان به‌وجود می­آورده است، اما به‌دلیل دسترسی این شرکت­ها به فناوری برتر، منابع مالی فراوان و متنوع و نیز داشتن شبکه بزرگ تولید و توزیع جهانی به آنها اعتراض نمی­شده است زیرا نادیده‌گرفتن آنها به معنی چشم­پوشی از فرصت­ها و بخش عظیمی از منابع و امکانات است.
ج) پایان جنگ سرد و جریان­های سیاسی دهه­های اخیر: فروپاشی شوروی و پایان جنگ سرد، سبب گسترش بازار جهانی و حرکت کشورهای روسیه، اروپای شرقی، تازه استقلال‌یافته و کشورهای سوسیالیستی شرق آسیا به سمت نظام بازار شد زیرا با پایان یافتن جنگ سرد، جنگ ایدئولوژیک نیز تمام شد و جای خود را به رقابت بر سر بازار و منابع کمیاب و منافع اقتصادی داد. از همین‌رو امریکا منابع خود را بعد از جنگ سرد به بازار کشورهای سوسیالیستی سابق سرازیر کرد و این منابع به سادگی جذب شدند.
● تولید با معیارهای جهانی
تولید در شیوه جهانی، لازمه موفقیت شرکت­ها و بنگاه­هایی است که قصد دارند در بازارهای بین­المللی به رقابت بپردازند. یک تولید­کننده در تجارت جهانی، پیوسته باید ویژگی­های رقابتی خود را حفظ کند.
به‌منظور دستیابی به تولید در بازارهای جهانی، تولیدکننده باید در معیارهای اساسی رقابت نظیر کیفیت، قیمت، سرعت تحویل، انعطاف­پذیری و نوآوری، عملکرد ممتازی داشته­باشد.
پارادایم تولید در بازار جهانی، بیشتر جنبه­های ساخت و تولید را پوشش می­دهد و این تفکر به عنوان چارچوبی برای استراتژی­های عملیات ارائه شده­است.
● تولید در تجارت جهانی
نویسندگان مختلف، تولید برای بازارهای جهانی را به طرق مختلفی تعریف کرده­اند. برخی این تولید را به‌عنوان مجموعه­ای از برترین عملکردها معرفی می­کنند و بعضی، سازمان­هایی را به‌عنوان تولیدکنندگان در تجارت جهانی می­شناسند که ضمن داشتن معیارهای عملکردی استثنایی و گاه ورای انتظار، بتوانند این عملکرد را همواره حفظ کنند. برخی دیگر، بهترین­های هر صنعت را به‌عنوان تولید­کنندگان برای بازارهای جهانی درنظر گرفته­اند.
به‌منظور دستیابی به تولید موفق و مؤثر در تجارت جهانی، یک تولید­کننده باید در معیارهای اساسی رقابت (کیفیت، قیمت، سرعت تحویل، تحویل مطمئن، انعطاف­­پذیری، و نوآوری) عملکرد ممتازی داشته باشد. چنین سازمانی باید برای افزایش توان رقابت، عملکرد خود را در چنین معیارهایی بهبود دهد. از این رو پایه­ای­ترین تعاریف تولید جهانی، بر شش قابلیت اساسی بنگاه که به تأمین معیارهایی پیش‌گفته منجر خواهد شد، تأکید کرده­اند. این قابلیت­ها در جدول ۱ نشان داده­ شده­اند.
● سنجش توان تولید
در حال حاضر، شرکت­های بسیاری در سطح جهان، با تکیه بر معیارها و قابلیت­های برشمرده شده، در زمینه مشاوره برای ارتقای سازمان­ها به سطح تولید جهانی، فعالیت دارند. در این راستا معمولاً فهرست­های تطبیقی برای سنجش توان تولید جهانی ارائه می­شود و پس از ارزیابی توان تولیدی یک سازمان با استفاده از این چهارچوب­ها، راهکارهای توسعه توانائی­های کسب و کار بررسی می‌شوند.
به‌طور معمول سطح توانایی­های یک تولید­کننده در شش موضوع زیر ارزیابی می­شود.
۱) مشتری، سلایق و نیازهای وی
۲) مواد اولیه و تأمین­کنندگان آن
۳) ماشین­آلات، تجهیزات و فناوری مورداستفاده
۴) آموزش و مشارکت کارکنان و مدیران
۵) کیفیت محصول و تعمیر و نگهداری آن (خدمات پس از فروش)
۶) بهبود مستمر، تحقیق و توسعه
● جمع­بندی
تولیدکنندگان جهانی، در مقایسه با رقبا در صنعت خود- و در برخی جنبه­ها در خارج از آن صنعت- به ارائه عملکردی فراتر از حد توقع معمول می­پردازند. به‌منظور دستیابی به تولید برای بازارهای جهانی، تولید­کننده باید در معیارهای اساسی رقابت، نظیر کیفیت، قیمت، سرعت تحویل، تحویل مطمئن، انعطاف­پذیری، و نوآوری، عملکرد ممتازی داشته باشد. برای سنجش وضعیت تولید­کننده در مقیاس تجارت جهانی، خط­کشی­ها و چارچوب­های ارزیابی ایجاد شده­است که به‌واسطه آنها نقاط ضعف و قوت تولیدکنندگان شناسایی­شده و برنامه­های راهبردی، تاکتیکی و عملیاتی ارتقا به تولید جهانی تدوین خواهد شد.

نویسنده : مصطفی مؤمنی
منابع:
۱. نجفی، بهزاد، شرکت­های فراملیتی و حقوق مصرف­کنندگان، نشر اختر، تبریز، ۱۳۸۶.
۲. موریسون، تری ودیگران، راهنمای تجارت جهانی، محمد ابراهیم گوهریان و دیگران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۸۶.
۳. معیری، فرزاد، جهانی­سازی، ماهنامه علمی آموزشی تدبیر، شماره ۱۳۸۲.۱۳۴.
۴. لاری، علیرضا، مدیریت زنجیره عرضه و نقش تکنولوژی اطلاعات در آن، فصل­نامه مصاف، نشریه مهندسی صنایع و سیستم­ها، دانشگاه صنعتی امیرکبیر، شماره ۲۰-۱۹. ۱۳۷۹.
۵. بشکار، مصطفی، کلانتر، کیانوش، تولید با معیارهای جهانی، ماهنامه تدبیر، شماره ۱۳۸۲.۱۳۳.
۶. بشکار، مصطفی، ضرورت بهره­مندی از توانایی‌های فناوری اطلاعات برای پیوستن به تجارت آزاد جهانی، فصل­نامه مصاف، دانشگاه صنعتی امیرکبیر، شماره ۲۰-۱۹. ۱۳۷۹.
[۱] GLOBALIZATION

منبع : ماهنامه صنعت خودرو