فقر و خشونت؛ رابطه از کدام طرف است؟

آیا فقر به درگیری داخلی منجر می‌‌‌شود؟ مطالب این مقاله با ارائه آخرین شواهد و مستندات، نشان می‌‌‌دهد که خشکسالی و در پی آن کاهش درآمد در کشورهای جنوب صحرای آفریقا، احتمال بروز خشونت در این کشورها را افزایش داده است.
آیا فقر محرک درگیری داخلی خواهد بود؟ مطالعات کولیر(۲) و هافلر(۳) در سال‌‌های ۱۹۹۸ و ۲۰۰۴ و فیرون(۴) و لیتین(۵) در سال ۲۰۰۳ نشان می‌‌‌دهد که فقر و درگیری‌‌های داخلی به صورت توامان به وقوع می‌‌‌پیوندند. اما آیا همبستگی مثبت میان فقر و درگیری داخلی، ثابت می‌‌‌کند که این نوع منازعات در نتیجه فقر می‌‌‌باشند ؟ در این مورد دلیل قانع‌‌کننده‌ای برای محتاطانه نتیجه گرفتن وجود دارد. مشکلات اقتصادی و درگیری‌‌های داخلی هر دو نشانه‌‌هایی از طیف وسیعی از معضلات سیاسی و اجتماعی هستند. در اینجا شبهه ای همچون سوال مرغ و تخم مرغ به وجود می‌‌‌آید، آیا فقر احتمال وقوع درگیری را بالا می‌‌‌برد یا بالا بودن امکان بروز درگیری به فقر منجر می‌‌‌شود؟
برای پاسخ به این مساله که آیا فقر به آغاز درگیری‌‌های داخلی منجر خواهد شد یا نه، من اطلاعات مربوط به بارش باران در سال‌‌های پیش از وقوع این نوع منازعات در کشورهای جنوب صحرای آفریقا در سال‌‌های ۱۹۸۰ تا ۲۰۰۶ را به تفصیل مورد بررسی قرار دادم. واضح است که سطح زندگی در این کشورها در سال‌‌های خشکسالی، پایین‌‌تر از روند طبیعی و در سال‌‌های با بارش بیشتر از مقدار متوسط، بالاتر از روند طبیعی قرار داشته است. اگر فقر ناگهانی، وقوع درگیری‌‌های داخلی را درپی داشته باشد، بدین ترتیب در سال‌‌های خشکسالی وقوع این نوع منازعات باید محتمل‌‌تر بوده باشد.
● خشکسالی و شروع درگیری‌‌های داخلی
در سال‌‌های ۱۹۸۰ تا ۲۰۰۶، ما شاهد وقوع چهل و هشت درگیری داخلی در کشورهای جنوب صحرای آفریقا بوده‌ایم.(۶) آیا شروع این درگیری‌‌ها بیشتر در دوره خشکسالی بوده است؟ برای بررسی این مطلب من تک تک کشورهای جنوب صحرای آفریقا را بررسی نمودم تا دریابم چه تعداد از این منازعات در ده سال با کمترین میزان بارش به وقوع پیوسته اند و در ده سال با بیشترین میزان بارش، ما شاهد چه تعداد درگیری داخلی در این کشورها بوده‌ایم. در صورت مستقل بودن وقوع درگیری‌‌های داخلی از میزان بارش، ما انتظار داشتیم در این دو دوره ده ساله با تعداد یکسانی از بروز منازعات روبه‌رو شویم.
اما سوابق، تعداد درگیری‌‌های داخلی در سال‌‌های خشکسالی را تقریبا دو برابر تعداد دفعات بروز این پدیده در سال‌‌های پرباران نشان می‌‌‌دهد. ۲۳ درگیری در سال‌‌های کم بارش و ۱۲ درگیری در سال‌‌های پربارش شروع شده‌اند.
به بیان دیگر، دو سوم درگیری‌‌ها در ده سال با کمترین میزان بارش و یک سوم درگیری‌‌ها در ده سال با بیشترین میزان بارش حادث شده‌اند. بدیهی است که اگر وقوع درگیری‌‌ها در سال‌‌های کم و پر بارش را به یک میزان محتمل بدانیم، مشاهدات ما می‌‌‌تواند اتفاقی باشد. اما اتفاقی بودن این مشاهدات زیاد محتمل نیست. اگر وقوع درگیری‌‌های داخلی با میزان بارش سالانه ارتباطی نداشته باشد، احتمال بروز ۳/۲درصد یا سی و پنج درگیری در سال‌‌های کم بارش کمتر از ۵درصد خواهد بود. در این صورت فرضیه افزایش احتمال شروع درگیری‌‌های داخلی در سال‌‌های با بارندگی اندک، با استفاده از معیارهای اطمینان آماری قابل رد نخواهد بود.
این مساله زمانی آشکارتر گردید که من در هر کشور هشت سال کم بارش و هشت سال پربارش را مدنظر قرار دادم. در این نمونه، ۲۰ مورد از ۲۹ درگیری به وقوع پیوسته در این سال‌ها، یعنی چیزی درحدود ۷۰درصد آنها، در سال‌‌های کم بارش حادث شده‌اند. در این نمونه نیز، منجر شدن انحرافی تصادفی از برآمد ۵۰-۵۰، به چنین نتیجه ای غیرمحتمل است. در صورت برابری احتمال وقوع درگیری‌‌های داخلی در سال‌‌های کم و پر بارش، احتمال شروع بیست یا بیشتر از بیست مورد از بیست و نه درگیری، در سال‌‌های کم بارش تنها ۳درصد می‌‌‌باشد.
برای تایید این الگو، به تحلیل رگرسیون متوسل شدم. در آغاز یک متغیر نشانه گر، به گونه ای که در سال شروع درگیری مقدار ۱ و در سایر موارد مقدار صفر را اختیار کند، تعریف و سپس شاخص شروع درگیری را با صورت لگاریتمی ‌‌‌سطح بارش با تاخیر زمانی رگرس نمودم. تحلیل من همچنین این قابلیت را دارد که احتمال بالاتر گسترش درگیری در برخی کشورها نسبت به بقیه آنها را بپذیرد. نتایج تجربی بر این نکته دلالت دارند که سطح بارندگی ۱۰درصد پایین‌‌تر از متوسط، احتمال شروع درگیری داخلی در کشور را به ۱درصد بالاتر از مقدار متوسط افرایش می‌‌‌دهد. و این نتیجه در سطح اطمینان ۹۲درصد، ازا لحاظ آماری معنی دار است. این برآمد زمانی از لحاظ کمی‌‌‌و آماری تقویت شد که من شوک‌‌های عمومی‌‌‌موثر بر احتمال شروع درگیری‌‌های داخلی را هم لحاظ نمودم (برای مثال بعد از پایان جنگ سرد وقوع این نوع منازعات داخلی محتمل‌‌تر شده است). در این مورد، سطح بارش ۱۰درصد کمتر از متوسط، احتمال وقوع درگیری را به سطحی ۲۵/۱درصد بالاتر از مقدار متوسط افزایش می‌‌‌دهد و این نتیجه در سطح اطمینان ۹۶درصد از لحاظ آماری معنی‌دار است. این نتایج زمانی بیشتر تقویت شد که من اجازه دادم تا احتمال شروع منازعات در کشورهای مختلف روندهای متفاوتی را دنبال نمایند. من وقتی که با این شیوه تحلیل به بررسی جنگ‌‌های داخلی، که همان درگیری داخلی با بیش از ۱۰۰۰ کشته سالیانه می‌‌‌باشد، به تنهایی و جدای از سایر منازعات از این دست پرداختم، هرگز ارتباطی با خشکسالی نیافتم.
● ارتباط نرخ رشد بارندگی و شروع درگیری‌‌های داخلی
افرادی که تحقیقات دانشگاهی در حوزه درگیری‌‌های داخلی و شوک‌‌های اقتصادی را دنبال می‌‌‌کنند، ارتباط نزدیک تحلیل من و پژوهش میگوئل، ساتیانا و سرگنتی را تصدیق خواهند نمود. میگوئل، ساتیانا و سرگنتی ارتباط احتمال وقوع درگیری‌‌های داخلی و نرخ رشد بارندگی را بررسی نمودند و دریافتند که در سال‌‌های با نرخ رشد بارندگی منفی (کاهش سطح بارندگی) احتمال وقوع منازعات داخلی افزایش می‌‌‌یابد. من به شرح ارتباط وقوع این نوع منازعات با سطح بارندگی کمتر یا بیشتر از متوسط (برای سنجش اثر خشکسالی) پرداختم. این دو رویکرد به دلیل گرایش شدید سطح بارندگی به برگشت به مقدار متوسط، دلالت‌‌های متفاوتی دارند.
برای مثال، در طی یک خشکسالی نمونه، رویکرد میگوئل، ساتیانا و سرگنتی نشان می‌‌‌دهد، خطر درگیری ابتدا به مقداری بیشتر از سطح متوسط کشوری افزایش می‌‌‌یابد و در نهایت به سطحی پایین‌‌تر از متوسط سقوط می‌‌‌کند. این پدیده به دلیل سقوط سطح بارندگی در سال‌‌های خشکسالی و افزایش آن بعد از پایان خشکسالی، به جهت بازگشت به میانگین، روی می‌‌‌دهد. شکل شماره یک برآورد خطر وقوع درگیری داخلی در دوران خشکسالی را در رویکرد میگوئل، ساتیانا و سرگنتی MMS و تحلیل من به نمایش می‌‌‌گذارد.
مشخص است که در سال‌‌هایی که به دلیل شوک منفی بارندگی ما با سطح بارندگی کمتری نسبت به میزان مورد انتظار روبه‌رو هستیم، تحلیل من بر سطح بالای خطر وقوع درگیری داخلی دلالت می‌‌‌کند. اما در نقطه مقابل در رویکرد MMS با بازگشت سطح بارندگی به مقدار میانگین، خطر وقوع درگیری داخلی به سطح متوسط کشور کاهش می‌‌‌یابد. در همین رابطه، تفاوت دیگر این است که براساس تحلیل من، خطر وقوع درگیری داخلی در پی خشکسالی بیشترین میزان را خواهد داشت، اما در رویکرد MMS در این نمونه خطر شروع این نوع منازعات در آینده برابر با میزان متوسط است (بالاتر از متوسط سال‌‌های آتی و کمتر از متوسط سال بعد از آن).
تجربه نشان می‌‌‌دهد که میل سطح بارندگی به بازگشت به مقدار میانگین به اندازه ای قوی است که تقریباً نرخ رشد پایین بارندگی در سال‌‌های آتی پربارش، همچون سال‌‌های کم بارش قبل از آن، به یک اندازه محتمل است. شکل دو این موضوع را نشان می‌‌‌دهد. توده نقطه‌‌های آبی رنگ، نشان دهنده همبستگی میان نرخ رشد بارندگی و سطح بارندگی در سال گذشته (Rainfallt-۱)، که برحسب انحراف از میانگین کشوری محاسبه شده است، می‌‌‌باشد. به دلیل وجود خاصیت بازگشت به میانگین، همبستگی منفی است، یعنی سطوح بارش بالاتر در دوره گذشته با نرخ رشد بارندگی پایین‌‌تر همراه خواهد بود.
این شکل همچنین همبستگی مثبت نرخ رشد بارندگی و سطوح متعاقب بارندگی (Rainfallt) را نشان می‌‌‌دهد. دو توده نقطه تقریبا حول محور عمودی متمرکز بر صفر، کاملاً متقارن هستند. از این رو، هنگامی‌‌‌که ما در مقایسه دو سال، کاهش X درصد در بارش را مشاهده می‌‌‌کنیم، سطح بارندگی ممکن است در سال اول Y درصد بالاتر از میانگین و یا درسال دوم Y درصد پایین‌‌تر از میانگین باشد. بنابراین یافته میگوئل، ساتیانا و سرگنتی(۷) مبنی بر ارتباط وقوع درگیری داخلی و نرخ رشد پایین بارندگی با تحریک درگیری توسط بارش پایین‌‌تر یا بالاتر از میانگین سازگار است. یعنی بارش پایین‌‌تر یا بالاتر از میانگین هر دو به یک میزان می‌‌‌توانند محرک شروع درگیری داخلی باشند.
در نتیجه رویکرد آنها به این سوال که آیا درگیری داخلی به وسیله شوک‌‌های منفی بارندگی تحریک می‌‌‌شود یا نه، جواب نمی‌‌‌دهد. در مقاله «شوک‌‌های ناپایدار اقتصادی و درگیری‌‌های داخلی»(۸) که در سال ۲۰۰۸ به چاپ رسید، نشان دادم که اگر در سال‌‌های کم بارش، وقوع درگیری داخلی را محتمل‌‌تر بدانیم، اثر نرخ رشد بارندگی بر وقوع این نوع منازعات می‌‌‌تواند به طور معنی داری مثبت، منفی یا حتی غیر موثر باشد.
● نتیجه گیری
اگر شروع درگیری داخلی را تاحدی ناشی از وقوع فقر ناگهانی بدانیم، بروز آن در کشورهای جنوب صحرای آفریقا، در سال‌‌های با بارش کمتر از میانگین، باید محتمل‌‌تر باشد. من این موضوع را به عنوان نمونه مورد بررسی قرار دادم. این نتیجه به همراه تاثیر بارندگی بر درآمد، من را قادر نمود تا تاثیر فقر ناگهانی بر احتمال وقوع درگیری‌‌های داخلی را برآورد نمایم. برآورد من نشان می‌‌‌دهد که شوک درآمدی منفی ۵درصد، احتمال وقوع درگیری داخلی را ۱۵درصد افزایش می‌‌‌دهد.

آنتونیو سیکونه
مترجم: مصطفی جعفری استاد اقتصاد کلان دپارتمان اقتصاد و بازرگانی دانشگاه پومپه ئوفابرا Universitat Pompeu Fabra و پژوهشگرCEPR
۱. Antonio Ciccone
۲. Collier
۳. Hoeffler
۴. Fearon
۵. Laitin
۶. UCDP/PRIO civil conflict data; see the International Peace Research Institute, ۲۰۰۷
۷. (Miguel, Satyanath, and Sergenti (۲۰۰۴
۸. Ciccone, A. (۲۰۰۸). Transitory Economic Shocks and Civil Conflict. CEPR Discussion Paper ۷۰۸۱

منبع : روزنامه دنیای اقتصاد