مهریه ; عندالاستطاعه یا عندالمطالبه

قبل از ورود به بحث تذکر نکاتی را لازم می دانم .
۱) موضوع نکاح در طول تاریخ فقه شیعه در اعصار گوناگون مورد توجه دقیق و کارشناسانه فقهای عظیم الشان قرار گرفته ضمن به رسمیت شناختن حقوق زوجین و شرایط ضمن عقد نفقه و مهریه و.... تمام زوایای زندگی زن و شوهر را به لحاظ حقوقی مورد بحث قرار داده نهایت دقت را در تضمین بهترین و عالیترین حقوق و منافع مادی و معنوی آنان در نظر گرفته به طوری که عمل به توصیه های آن موجب آرامش و آسایش خانواده و زندگی بی دغدغه آنان شده تا زمینه تربیت اولاد صالح آنان در چنین فضائی فراهم گردد.
۲) با اینکه مهریه از دیدگاه اسلام سقف معینی ندارد منوط به توافق دو رکن اصلی عقد نکاح یعنی زوج و زوجه است لیکن با دقت در منابع فقهی و نظرات فقهای بزرگوار شیعه متوجه می شویم که بزرگان دین ما به جهت آسان شدن امر ازدواج مردم را به مهریه کم تشویق نموده اند تا حدی که مهریه کم موجب انحلال زندگی زوجین نشود یک مهریه معقول منطقی که هم تضمین کننده استقلال مالی زنان شود و هم مشکلات و تبعات مهریه سنگین را نداشته باشد.
۳) در آیات قرآن کریم (سوره مبارکه نسا آیه ۳۲ ) و روایات معصومین (ع ) مالکیت و استقلال مالی زنان همانند مردان محترم شمرده شده است .
ماده ۱۱۱۸ قانون مدنی ایران نیز به تبعیت از فقه شیعه می گوید :
زن مستقلا می تواند در دارائی خود هر تصرفی را که می خواهد بکند.
و طبق مواد دیگر قانون مدنی زن هم مثل مرد از اهلیت تمتع برخوردار است و می تواند مالک مال شود در حقوق ایران غیر از ارث دو منبع مالی برای زن پیش بینی شده است که عبارتند از مهر و نفقه .
مهریه : مالی است که به هنگام عقد نکاح مرد به زن می دهد. و به محض انعقاد عقد زن مالک مهر می شود و می تواند هرگونه تصرفی در آن بنماید.
در سالهای اخیر جهت جلوگیری از مهریه های نجومی و سنگین دست اندرکاران امر با طرح تعیین سقف مالی برای مهریه با وضع مالیات بر مهریه و در حال حاضر با صدور بخشنامه اضافه کردن دو بند عندالمطالبه و عندالاستطاعه به شروط عقد در سند ازدواج تلاش کرده اند تا از افزایش بی رویه مهریه جلوگیری نمایند :
▪ اولا : این تلاشها مانع حق مسلم و استقلال مالی زن می شود.
▪ ثانیا : به عنوان یک راه حل معقول منطقی نمی تواند مطرح باشد.
اسلام یک راه حل معقول در عین حال عملی در خصوص تعدیل مهریه ارائه نموده و به صورت جدی آنرا مورد تاکید قرار داده است یک راه حل فرهنگی و فرهنگ سازی . معتقد است باید در این خصوص فرهنگ سازی شود.
۴) شروط ضمن عقد مشتمل بر چهار حکم است :
در نکاح میتوان هر شرطی را که جایز است شرط کرد .
شرط جایز دارای مشخصاتی است که چهار مورد آن مهم است :
۱) خلاف شرع (کتاب و سنت ) نباشد
۲) مخالف مقتضای عقد نباشد
۳) مقدور باشد
۴) معقول باشد
اگر شرط جایزی در عقد نکاح شرط شد به مقتضای (المومنون عند شروطهم ) واجب الوفا و واجب العمل است .
در باب نکاح شرط فقط جنبه تکلیفی دارد نه جنبه وضعی یعنی حاکم شرع می تواند الزام کند که به شرط عمل کند.
اگر شرط به صفات زوجین برگردد و تخلف شود حق فسخ برای مشروط له ثابت است .
در اجرای دستورالعمل بهمن ماه ۱۳۸۵ سازمان ثبت مبنی بر قیدالاستطاعه بودن زوج در نحوه پرداخت مهریه و امضای زوجین در موقع اجرای عقد دو شرط به شرایط دوازده گانه چاپی در دفترچه های نکاحیه اضافه شده است .
گرچه اضافه شدن دو بند مذکور با هدف کاهش ورود به زندان مقابله با مهریه های سنگین و نجومی و واقعی کردن میزان مهریه انجام گرفته است لیکن توجه به این نکته ضرورت است که :
▪ اولا : افزایش این بندها در شروط ضمن عقد سند نکاحیه انجام شده به صورت بخشنامه بوده نه قانون .
▪ ثانیا : زوجین به صورت اختیاری و توافق در صورت توافق می توانند امضا نمایند و یا امضا نکنند.
▪ ثالثا : در بخشنامه به سردفتران توصیه اکید شده که هر دو بند را به زوجین کاملا تفهیم نمایند.
لذا خانواده ها و بانوان به هیچ وجه نگران نباشند که این مساله موجب تضییع حقوق آنان نخواهد گردید.
گرچه بخشنامه سازمان ثبت اسناد و املاک با قوانین حاکم مغایرتی ندارد و از حیث حقوقی صرفا متضمن یک پیشنهاد و تاکیدی بر یکی از طرق وصول مهریه است که حاوی یک قاعده امری یا الزام آور نمی باشد تا با حاکمیت اراده زوجین در تضاد باشد.
اضافه بر موارد مذکوره به لحاظ حقوقی نیز شرط عندالاستطاعه دارای اشکالاتی است بعضی از حقوقدانان معتقدند شرط مجهولی است که مهریه را به مهرالمثل منتقل می کند خلاف ذات ماهیت حق و تعلیق به محال کردن حق زوجه منافی موضوع ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی است که می بایست مورد توجه دست اندرکاران امر قرار گیرد .
در خاتمه با تاکید بر اینکه خانواده به عنوان واحد بنیادین جامعه و کانون رشد و تعالی انسان است که در قرآن و سنت و قوانین منبعث از منابع تصریح گردیده در راستای آسان کردن تشکیل آن و پاسداری از قداست و استواری روابط خانوادگی جدیت و تلاش شود. ضمن توصیه مجدد و موکد بر فرهنگ سازی جدی در خصوص پرهیز از مهریه های سنگین نجومی و ارائه راهکارهای معقول و پسندیده همراه با بالا بردن سطح آگاهی جوانان و خانواده های آنان در حل مشکل مهریه تلاش کنیم بدیهی است که در این خصوص نقش رسانه ملی مطبوعات مساجد مراکز علمی نقش سازنده و دارای ارزش خواهد بود.
لیکن از آنجائی که شرط عندالاستطاعه علیه زوجه است در صورت پذیرش آن زوجه به آسانی نمی تواند به مهریه دسترسی داشته باشد قدرت اجرائی سند ازدواج کم می شود و ضمانت اجرای حق حبس کمرنگ میشود و اطاله دادرسی و کثرت طرح دعوی را بدنبال خواهد داشت .

اصغر محمدی همدانی
طلبه حوزه علمیه قم

منبع : روزنامه جمهوری اسلامی