برآمدی بر کتاب موانع مردم سالاری در ایران از دکتر مصطفی کواکبیان

دکتر مصطفی کواکبیان از چهره های نام آشنا و از متفکران متعهد در حوزه ی علوم سیاسی کشور به شمار می آید. مصطفی کواکبیان در سال ۱۳۴۱ در شهرستان سمنان دیده به روی جهان باز کرد. وی دکترای علوم سیاسی خود را در سال ۱۳۷۶و در سن جوانی در دانشگاه تربیت مدرس به پایان رساند که ثمره ی این تلاش تحصیلی سبب شد تا که سمت استاد دانشگاه و عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی را برای او به ارمغان آورد.
استاد کواکبیان از معدود شخصیت های سیاسی اجتماعی ای به شمار می رود که در چند سمت مختلف بصورت همزمان فعالیت مستمر و مثمن دارد که می توان به سمت هایی از جمله دبیر کل حزب مردم سالاری ایران، مدیر مسئول روزنامه ی مردم سالاری، انجام فعالیت های منتج سیاسی و مطبوعاتی و نماینده ی مردم سمنان اشاره داشت. کواکبیان علاوه بر مواردی که ذکر آن رفت با قلم نیز همگون و هم آواست که کتب منتشر شده ی این نویسنده و ده ها مقاله ی علمی و پژوهشی او بیانگر این مدعاست. (کتبی اعم از موانع مردم سالاری در ایران، گفتمان آزادی و مردم سالاری؛ دموکراسی در نظام ولایت فقیه و . . . ).
کتاب موانع مردم سالاری در ایران از جمله کتب این نویسنده به شمار می آید که در زوایایی از نگاه این قلم مورد نقد و بررسی قرار می گیرد. موانع مردم سالاری در ایران (ضمیمه ی ده مقاله ی پژوهشی) تألیف دکتر مصطفی کواکبیان از جمله کتبی است که چشم انداز بدیع و فرایندی منتج را به روی خوانندگان در حوزه ی علوم سیاسی باز می کند. این کتاب در سال ۱۳۸۷ با شمارگان ۳۰۰۰ جلد توسط موسسه ی فرهنگی و انتشاراتی پازینه روانه ی بازار کتاب شد. مهمترین چشم انداز این کتاب که ذهن خواننده را به تفقد و تأمل وا می دارد شاید گفت همان طرح روی جلد کتاب باشد. کتاب با طرحی نو و جنگ آسا (در حوزه ی علوم سیاسی) و البته با پشت بند فکری خاصی طراحی گردیده است. به گونه ای که اسم کتاب از پنج واژه تشکیل شده ولی تنها واژه موانع است که در دایره ای نورگون آن هم به رنگ قرمز آمده که دیگر واژه ها نیز در قالب رنگ زرد می باشند. طرح روی جلد کتاب دقیقاً می خواهد که همان محتوای کتاب را به تصویر بکشاند. چه این که تصویر یک خیابان ترسیم شده در شب با نصب علایم عبور ممنوع و در هم ریختگی افراد چه از لحاظ ظاهر و چه از جانب فکری و وسایل دیگری که در این خیابان در طرح آمده اند هر کدام پیامی مجزا را در خصوص گفتمان مردم سالاری به نمایش می گذارند. کتاب موانع مردم سالاری در ایران از چند زاویه محل بحث و وارسی لازم است. نخست شناخت و آگاهی نویسنده از دنیای سیاست و خلقیات و روحیات ویژه ی این دنیاست. دوم نوع دیدگاه و مناسبات فکری نویسنده با گفتمان مردم سالاری است. سوم این که دکتر کواکبیان دانش آموخته و تربیت یافته ی حوزه ی دانشگاه آن هم در قالب علوم سیاسی است و نکته ی چهارم دامنه ی پر افت و خیز و جذاب نویسنده در زمینه ی حوزه های مطالعاتی است. چه این که از کتاب مذکور بر می آید که نویسنده نه به مانند یک برج که بر محیط پیرامون خود احاطه دارد که دقیقاً برجی است که در قلمرو سیاست قد کشیده است و صد البته که بر این قلمرو نیز محاط کامل دارد. کتاب ابتدا از پیشگفتار و مقدمه آغاز می گردد اما به اعتقاد نگارنده ی این مقوله پسگفتاری است که خواننده می تواند به خیلی از نکات محتوایی و ساختاری کتاب پی ببرد. هدف و نیت این مجموعه مقالات اغلب نقش مردم در عرصه ی حکومت و قدرت سیاسی است. یعنی در این ده مقاله همچنانکه خود نویسنده نیز عنوان می دارد ما با ارتباط موضوع و محتوایی ویژه ای برخورد می کنیم. به بیانی وجه اشتراک خاصی چه از لحاظ محتوا و چه از حیث ساختار و اندیشه در بین موضوع مقالات و محتوای آنها در زمینه نقش مردم در عرصه ی حکومت و قدرت سیاسی به چشم می آید. این کتاب شامل دو گفتار بوده که گفتار اول شامل پنج فصل است که هر فصل دارای شاخه های مرتبط با خود می باشد. و گفتار دوم نیز به مانند گفتار اول باز از پنج فصل تشکیل شده که هر فصل دارای زیر مجموعه های مرتبط است. فصل اول کتاب شامل موانع مردم سالاری در ایران است. در این فصل نویسنده زحمات بی شائبه و بی بدیلی را متحمل شده. چه این که گفتمان مردم سالاری را از لفظ تا مفهوم واقعی آن تشریح نموده و جالب این که دیدگاه صاحب نظران و اندیشمندان نامی جهان را نیز به طور مجزا لحاظ کرده. نکته ی دیگر در همین فصل که از عمده ترین کارهای ماندگار نویسنده به شمار می آیند. تقسیم بندی اصول بنیادی مردم سالاری است که این اصول را به دو دسته ی محتوایی و شکلی منقسم می کند. نویسنده در این بخش نیز مهم ترین اصول محتوایی رامتذکر و در تشریح آنها چه از دیدگاه قلم خویش و چه از نگاه اندیشمندان بزرگ کوشیده است. لذا باید گفت که از این منظر اساس و پایه ی کتاب که می تواند در تثبیت دیدگاههای شخصیتی و قلم نویسنده موثر و مفید واقع افتد شامل همن بخش و فصل ششم کتاب باشد که به طور مفصل و کارآمد و فنی، ایدئولوژی و حکومت از دیدگاه دکتر شریعتی را عنوان می دارد. در فصل ششم کتاب، ما با یک جهان بینی ویژه و توسع فکری خاص مواجه هستیم. چرا که مقوله ی ایدئولوژی که از مهم ترین مقولات در علوم انسانی و اجتماعی به حساب می آید را نویسنده از دیدگاه دکتر شریعتی به زیبایی تشریح می کند و این نکته بسیار مهم است چرا که شریعتی شناسی طبعاً یک شریعتی شناس متعهد و آگاه را می طلبد. نویسنده در این فصل، ده نکته ی مهم و آموزنده را در خصوص مقوله ی ایدئولوژی از دیدگاه شریعتی را به تصویر می کشد که هر کدام از این نکات خود مجملی از یک حدیث مفصل است. وی ایدئولوژی را از دیدگاه دکتر علی شریعتی خاص یک طبقه نمی داند.
یعنی آن مفهوم مارکسیستی را برای مقوله ی ایدئولوژی ترسیم نمی کند. چرا که مارکس معتقد است که هر طبقه ای برای خودش یک ایدئولوژی دارد و خود مارکس هم برای خودش ایدئولوژی دارد. (به نام ایدئولوژی آلمانی) دیگر اینکه این نویسنده ایدئولوژی را از دیدگاه شریعتی متفاوت از علم بیان داشته که باید این تفاوت رادر کتاب مذکور خواند. از دیگر نکات مهم نسبت به ایدئولوژی از دیدگاه شریعتی که نویسنده بد آنها پرداخته است می توان به تفاوت ایدئولوژی با فلسفه، عدم مساوی بودن ایدئولوژی با مذهب در زوایایی، برانگیخته شدن ایدئولوژی در زهدان جهان بینی، لازم و ملزوم بودن دو مقوله ی روشنفکری و ایدئولوژی، تفاوت نوع ایدئولوژی در انسان و حیوانات که معتقد است ایدئولوژی نوعی خودآگاهی انسانی و ادامه غریزه در انسان است و البته می توان به هر طریقی این ایدئولوژی را تربیت نمود، ولی در حیوانات فصلی و یا فصلی مشخص دارد. تنوع ایدئولوژی در عین وحدت، عدم ترسیم مبلغ رسمی برای ایدئولوژی ولی ترسیم ایدئولوگ برای آن، تفاوت ایدئولوژی با تمدن و فرهنگ و تفاوت هایی است که در آخر همین فصل نسبت به دیدگاه سروش در کتاب فربه تر از ایدئولوژی و تطابق آن با ایدئولوژی شریعتی به طور گذرا برشمرده که خواندن هر کدام از این مباحث در کتاب مذکور بسیار مفید و سازنده اند و خواننده می تواند جهت لازم و چارچوب فکری سالمی را برای اندیشه خود ایجاد نماید. با این تعابیر کتاب موانع مردم سالاری در ایران کتابی است بسیار مفید و خوانا. کتابی که با قلمی روان و ساده نوشته شده و علاوه بر بخش هایی که ذکر آن رفت دارای تنوع گویی و قابلیت های زیادی در بخشهای دیگر است. این کتاب همانطور که عنوان شد در ده فصل تدوین شده و در اختیار خوانندگان قرار گرفته است.
و بی گمان هر کدام از این فصول باب تازه ای را نسبت به گفتمان مردم سالاری به روی خوانندگان باز می کند. به طوری که می توان به همان فصل اول کتاب و شاخه های متنوع و بنیادی آن اشاره نمود و یا به فصل هشتم در خصوص مشروطیت چرا و چگونه به وجود آمد؟ و به چه علت ناکام ماند؟ و یا به فصل نهم که شامل عبرت های انتخابات ریاست جمهوری برای اصلاح طالبان است، اشاره کرد که در مجموع هر کدام از بخش های این کتاب می تواند برای خواننده جذاب و کاربردی باشد. دیگر فصل این کتاب که هم می تواند به خواننده جهت و متد لازم را بدهد و هم این که می تواند به اطلاعات خواننده در جهت استفاده ی لازم و بهینه بیفزاید، فصل دهم کتاب می باشد. این فصل دارای سه مبحث مجزاست که هر کدام از این مباحث دارای نکاتی متنوع و آموزنده اند. لذا لازم می بینم خوانندگان حتماً این کتاب را به طور کامل و البته بصورت مطالعه کاربردی و نه تسکینی بخوانند.

عابدین پاپی