باستان شناسان چه می‎کنند؟

اهل گردش‎های فرهنگی اگر باشید و همچنان که به پدربزرگ‎ها و مادربزرگ‎هایتان احترام می‎گذارید، به نیاکان دور خویش هم اگر بیاندیشید، حتماً تا کنون از موزه‎های زیادی دیدن کرده و مبهوت اشیائی شده‎اید که ویترین این موزه‎ها را پر کرده‎اند. کوزه‎هایی که هزاران سال پیش به‎دست توانگر هنرمندی چرخ شده‎اند. یراق و ابزاری که با ظرافتی ستودنی از برنز و مفرغ شکل گرفته‎اند. سنگ‎های تراش‎خورده، توتم‎ها و مجسمه‎ها و… همچنین اگر زحمت آفتاب و غبار و بیابان را متحمل شده باشید، حتماً به محوطه‎هایی تاریخی متعددی در سراسر ایران برخورد کرده‎اید که از دل خاک و فراموشی بیرون کشیده شده‎اند. اگر چنین باشد، آنگاه که از گردش در میان دیواره‎های قدیمی و ماحصل کاوش‎های تاریخی لذتی از غرور و هویت به شما دست می‎دهد، بی‎تردید از علم باستان‎شناسی و باستان‎شناسان هم یاد کرده‎اید. اما به‎راستی آیا فراتر از تصورات کلی و وهم‎آلود، باستان‎شناسی در پی کشف کدام حقیقت است و این‎کار را چگونه انجام می‎دهد؟
در یک تعریف کلی باید گفت باستان‎شناسی علمی است که با به‎کارگیری روش‎های مختلف و دانش‎های دیگر، در مورد گذشته انسان‎ها و انسان‎های گذشته مطالعه و تحقیق می‎کند. این علوم عمدتاً شامل انواع گسترده‎ای از علوم تجربی، زبان‎شناسی، تاریخ و … می‎شود. اما شاید مردم‎شناسی را بتوان مهمترین مرجع علوم باستان‎شناسی محسوب کرد. با این تفاوت که محدوده فعالیت دانشمندان مردم‎شناسی فقط در زمان حاضر است و باستان‎شناسان بررسی‎های خود را معطوف جوامعی می‎کنند که امروزه از روی زمین محو شده‎اند و جز آثاری از آنها باقی نمانده است. همین آثار اصلی‎ترین مدارک مطالعات یک باستان‎شناس را تشکیل می‎دهند. این بقایا ممکن است اموال غیرمنقول مثل شواهد و آثار معماری و یا اموال منقولی باشد که به‎دست انسان‎های گذشته آفریده شده‎اند. مثل انواع ظروف، لوازم شکار و… حتی بقایای غیرمصنوع نیز می‎توانند اطلاعات ارزشمندی در اختیار باستان‎شناسان قرار دهند. مثلاً ممکن است کشف استخوان‎های یک حیوان اهلی در یک بنای مذهبی کهن پرده از اعتقادات و رسوم یک قوم و آئین‎های قربانی بردارد و یا وجود حبوبات و غلات نوع خوراک و معیشت اقوام مورد مطالعه را آشکار کند.
از جهتی دیگر باستان‎شناسی علم مطالعه محوطه‎هایی است که شواهدی از فعالیت‎های زیستی اقوام مختلف گذشته در آن متمرکز شده باشد. محوطه‎هایی که ممکن است از اجزای گوناگونی ساخته شده باشد. همانطور که در زمان‎های واحد تمدن‎های مختلفی در جاهای متعدد تشکیل می‎شود، ممکن است در یک مکان نیز تمدن‎های متمایزی در زمان‎های منفصل به‎وجود آمده باشند. در این‎صورت با از بین رفتن یک تمدن و از بین رفتن آثار آنها، اقوام دیگر تمدن خود را بر خرابه‎های تمدن پپشین بنا می‎کنند. با زبانی دیگر گاهی یک مکان از طرف چند قوم غیرهم‎زمان مورد استفاده و اشغال قرار می‎گیرد. به این ترتیب در طول سده‎ها و هزاره‎ها تپه‎های تاریخی شکل می‎گیرند. هر کدام از این محوطه‎ها و یا تپه‎های تاریخی از لایه‎های مجزایی تشکیل شده‎اند که نمایندة یک دوره زمانی خاص و تمدنی منحصر می‎باشند. معمولاً باستان‎شناسان برای شناسایی و تعیین حدود این تپه‎های تاریخی بخصوص در دامنه‎های آن اقدام به حفر چاهک‎هایی می‎کنند که اصطلاحاً “ گمانه” خوانده می‎شود. دیواره‎های این گمانه‎ها ـ در صورت وجود ـ لایه‎های مختلف محوطه را نمایش می‎دهند. حفر هر گمانه تا رسیدن به خاک بکر و یا آثار ارزشمند غیرقابل عبور ادامه پیدا می‎کند. تعداد این نوع تپه‎ها در سرزمین پهناور ایران را با توجه به عکس‎های هوایی تهیه شده بالغ بر چهارصد هزار مورد برآورد کرده‎اند که تا کنون حدود هشت‎هزار مورد از آنها مورد بررسی علمی قرار گرفته است. تپة تاریخی سیلک کاشان، تپه هگمتانه و محوطه تاریخی شهر شوش از مشهورترین محوطه‎های تاریخی کاوش شده ایران شمرده می‎شوند.
کاوش‎های باستان‎شناسی معمولاً با مطالعات سطحی و تجسس‎های میدانی و مشاهده و یادداشت‎برداری‎های اولیه آغاز می‎شود. در موارد متعددی نیز مراحل شناسایی یک محوطه تاریخی از اتفاقاتی مثل برخورد ابزارهای کشاورزی مزرعه‎داران و یا ماشین‎آلات راهسازی با آثاری از قبیل استخوان مردگان، خمره‎های سفالی، طاق‎ها و دیوارها و… شروع می‎شود.
بعد از تأمین اعتبارات مالی، کار طاقت‎فرسای حفاری و کاوش اگر در نزدیکی مناطق مسکونی نباشد، مستلزم تجهیز کارگاه برای اسکان کارشناسان و کارگران می‎باشد. این کار باید با دقت و متناسب با شرایط کارگاه، شرایط اقلیمی و طول فصول عملیات انجام گیرد. همچنین گاهی لازم است امکاناتی همچون آزمایشگاه‎ها، انبارهای ایمن، موزه‎های موقت و… در جوار کارگاه راه‎اندازی شود.
تحقیقات باستان‎شناسی با تهیه نقشه‎های دقیق از موقیت اولیه محوطه و تعیین و علامت‎گذاری یک نقطه مبداء که برای ثبت وضعیت نقاط دیگر محوطه به‎کار می‎آید، پی گرفته می‎شود. برای ایجاد نظم در عملیات کاوش تمامی سطح محوطه با شبکه‎هایی از مربع ـ مستطیل‎ها با اضلاعی در حدود ده متر و به‎صورت شطرنجی با توجه به نقطه مبداء تقسیم‎بندی می‎شود. باستان‎شناسان به این شبکه‎ها “ترانشه” می‎گویند. هر ترانشه در دو ردیف عمودی و افقی با دو کد مجزا یعنی یک شماره و یک حرف الفبا شناخته و نامگذاری می‎شود.
معمولاً اگر اطلاع دقیقی از آثار پوشیده شده محوطه در دست نباشد، ترانشه‎ها در جهت شمالی ـ جنوبی طراحی شده و پس از دست‎رسی به خطوط اصلی محوطه ـ‎مثل خطوط معماری و دیواره‎های بناها ـ همسوی این جهات اصلاح می‎شوند. این اصلاح از این جهت صورت می‎گیرد که معنای یافته‎های باستان‎شناسی در این شرایط ملموس‎تر از زمانی است که مکان آنها نسبت به خطوط فرضی سنجیده شوند. به‎طور مثال تعیین محل یک گودال آتش نسبت به دیوارهای یک اتاق معنای قابل فهم‎تری ارائه می‎دهد. البته در بیشتر موارد باستان‎شناسان می‎توانند با توجه به نوع پوشش‎های گیاهی، عکس‎های هوائی، نوع پستی و بلندی‎های حاصل از نشست کف بناها نسبت به دیوارها و آوارها و… از خطوط مورد نظر آگاهی پیدا کنند. این عمل امروزه با روش‎های غیر تخریبی پیشرفته‎ای که بر اساس تحلیل انعکاس امواج عمل می‎کنند، با دقت بالا انجام می‎شود.
ترانشه‎ها با صرف وقت و حوصله کافی و به ترتیب از پیش تدوین شده، خاکبرداری می‎شوند. این خاکبرداری تا رسیدن به خاک بکر و یا آثار ارزشمند غیرمنقول ادامه پیدا می‎کند. کلیه یافته‎ها به دقت مستندسازی می‎شوند. مستندسازی شامل تهیه نقشه‎های دقیق از اشیاء و بقایای معماری، تعیین موقعیت دقیق مکانی و محل کشف با استفاده از شبکه ترانشه‎ها، عکسبرداری و… می‎گردد. به این مدارک گزارشات مفصل کیفی و نتایج آزمایشگاهی نیز اضافه می‎شود. آزمایش‎ها ممکن است اعم از شناسائی ترکیبات شیمیائی، آزمایشات مکانیک، سال‎یابی و تخمین قدمت و… باشد. ممکن است پیدا شدن یک سکه تاریخ‎دار در لایه زیرین و یک کتیبه تاریخ‎دار در لایة بالایی، باستان‎شناسان را برای تخمین لایة میانی که بی‎تردید در حد فاصل دو دوره تاریخی شکل گرفته است، کمک کنند. همچنین داده‎های آزمایشگاهی در کنار تحلیل‎های کارشناسی و با یاری از دانشمندان علوم مختلف می‎توانند نقاط کور بسیاری را روشن کنند.
این آغاز راه دشوار اما لذت‎بخشی است که به کشف حقایق تازه از چگونگی زندگی و نوع اعتقادات و آداب و سنن اقوام گذشته می‎انجامد.آخرین مرحله این پروسه پیچیده، انتشار کامل گزارشات حفاری و اتخاذ تمهیداتی است که برای حفظ هرچه بهتر آثار به‎دست آمده لازم است. در این راستا انتقال اشیاء کشف شده با شناسنامه‎های دقیق به موزه‎هایی با شرایط مناسب که ممکن است در کنار محوطه کاوش ساخته شده باشد و عملیات حفاظتی برای آثار معماری غیر قابل اغماض هستند.

سعید فلاح فر