شخصیت ادبی حضرت امام علی (ع )

سیدرضی در مقدمه نهج البلاغه می گوید :
این کتاب طراز فصاحت است و پیرایه بلاغت عربیت را بها فزاید و دین و دنیا را بکار آید که بلاغتی چنان نه در گفتاری فراهم آمده است و نه یک جا در کتابی هم . چه امیر مومنان (ع ) سرچشمه فصاحت است و آبشخور بلاغت .
فصاحت خود را به کلام حضرتش می آراید تا به جمال برسد و بلاغت در کنار او زاید و به کمال رسد. او بود که نقاب از چهره سخن کشید تا مترسل زیبایی آن را دید. آیین گفتار را از او وام گرفتند و خطیبان بر جای پایش گام نهادند و واعظان از خواندن کلام او نام یافتند. با این همه او گوی از همگان برد و اینان بدو نرسیدند. او پیش افتاد و اینان واپس خزیدند. چه در گفتار او رنگی از علم « خدا » ست و بوبی از گفتار « مصطفی » (ع ).
ابو عثمان جاحظ (م ـ ۲۵۵ هـ ق ) که او را امام ادب عربی شمرده اند و « مسعودی » وی را فصیح ترین نویسندگان سلف دانسته است پس از این فقره از سخنان امام قیمه کل امری مایحسنه چنین می نویسد : اگر از این کتاب جز همین جمله را نداشتیم آن را شافی کافی بسنده و بی نیازکننده می یافتیم . بلکه آن را فزون از کفایت و منتهی به غایت می دیدیم و نیکوترین سخن آن است که اندک آن تو را از بسیار بی نیاز سازد و معنی آن در ظاهر لفظ آن بود . (۱ )
ابن نباته عبدالرحیم بن محمد بن اسماعیل (م ـ ۳۷۴ هـ ق ) که از ادیبان بنام و خطیبان مشهور عرب است و در « حلب » در عهد « سیف الدوله » منصب خطابت داشته است می گوید : از خطابه ها گنجی از برکردم که هر چند از آن بردارم نمی کاهد و افزون می شود و بیشتر آنچه از بر کردم یکصد فصل از موعظت های « علی بن ابی طالب » است . (۲ )
محمد بن شهر آشوب که از اکابر علمای امامیه قرن هفتم است و کتاب « مناقب » خود را در دو مجلد تالیف نموده می نویسد : اکنون که مشغول تالیف کتاب « مناقب علی » (ع ) هستم هزار مجلد کتاب درباره مناقب آن حضرت نوشته شده است .
مسعودی در جلد دوم « مروج الذهب » می نویسد : تاکنون آنچه از سخنان گهربار علی (ع ) را مردم حفظ کردند و ثبت و ضبط گردیده است چهارصد و هشتاد سخن است که دویست و سی و نه عدد از سخنان در خطبه های آن حضرت می باشد . (۳ )
شافعی امام اهل تسنن می گوید : درباره فضایل علی (ع ) چه بگویم که دوستان آن حضرت از ترسشان نمی توانستند فضایل ایشان را ذکر نمایند و دشمنان ایشان نمی گذاشتند مناقب حضرت گفته شود. مع الوصف کتابهای شیعه و سنی پر از مناقب و مکارم آن بزرگوار است . (۴ )
شیخ محمد عبده در مقدمه شرح خویش می نویسد : هرگاه بخشی را مطالعه می کردم و به بخش دیگری می پرداختم کاملا احساس می کردم که مطلب تازه ای فرارو دارم . گاه خود را در جهانی بسیار فراخ از مفاهیم والا می یافتم که به زیور عبارات زیبا و شیوا آراسته و پیرامون روانهای پاک می چرخد.
جرج جرداق دانشمند مسیحی می گوید : در حقیقت باید گفت که شرایط سخنوری که توافق سخن با اوضاع و احوال است برای هیچ ادیبی مانند « علی » (ع ) جمع نشده است زیرا سخنان وی پس از قرآن بزرگترین نمونه بلاغت است سخنانی است کوتاه و آشکارا نیرومند و جوشان . در اثر هماهنگی الفاظ و معانی و اغراض بصورت کاملا رسایی درآمده است و انعکاس آن در گوش آدمی شیرین و اثرش با تحریک احساسات توام است . (۵ )
این نویسنده معروف و دانشمند مسیحی لبنانی پنج جلد کتاب به نام صوت العداله الانسانیه . درباره شخصیت والای « امام علی » (ع ) تالیف کرده و در آن می نویسد : « علی » تنها در میدان جنگ قهرمان نبود; او در همه جا قهرمان بود در صفای دل پاکی وجدان جذابیت سحرآمیز بیان ... او انسانی است کامل آدمی است با حرارت ایمان آرامش شکوهمند به یاد مظلومان و تسلیم حق و حقیقت . در هر کجا رخ نماید در همه این میدانها قهرمان است . (۶ )
حنا الفاخوری نیز گفته است نبوغ امام بوضوح تمام در پرتو کتاب نهج البلاغه برای ما آشکار می گردد. نبوغی که متکی بر تعقلی سرشار است و بر درکی عمیق که دقایق و ظرایف امور نیز از آن پنهان نیست و ژرفای پدیده ها را می آزماید. افکار او ثابت و پالوده و به دور از هر ضعف و تشویش در هر جمله ای می جوشد و بر خلاف آنچه از نثر کهن عربی معهود است کاملا هماهنگ و مرتبط در کنار هم می نشیند.
نبوغ امام همچنین متکی به تخیلی است بلند پرواز و سازمان یافته و آشکار که سوژه های خویش را از متن واقعیت برمی گیرد و از آنها به خلق مناظری واقعی و بدیع و تابلوهایی هنرمندانه و زیبا می پردازد. این قدرت تخیل آمیخته با احساسی زنده و پرخروش نبض حیات را در اشکال و صورتها می دمد و در اوج بلاغت بیشترین تاثیر را از خود برجای می گذارد.
آنچه اضافه بر موارد فوق رخ می نماید ملکه سخن و شناختی بدیهی از شیوه های تعبیر و اسلوب های هنر است که نثر « علی » (ع ) را چون گنجینه ای در برگیرنده طبع و صنعت قرار داده است به گونه ای که آمیزش و هماهنگی این دو با یکدیگر و اثرپذیری هر کدام از دیگری باعث شده است که صنعت و طبع از یکدیگر غیرقابل تشخیص باشد. توانمندی او از شیوه های پیام رسانی بدون به زحمت انداختن عقل فراوان است . او این شیوه ها را در گزارش پدیده ها بکار می گیرد و از این روی تشبیهات صورت مثالها استعارات و انواع موازنه مرادفه توقیع و تسجیع همه چونان وحی یی است از صمیم خاطر و طبع و مقتضای معنایی که در سینه او موج می زند و آن را مثابه اعتقادی راسخ می پراکند و این همه با زبان عربی جاهلی بیان می شود که دوران جدید و تمدن جدید آن را صیقل داده و نرم و روان کرده است و از جر جز آن سخنان و هماهنگی اجزای آن موسیقی گوارایی طنین می اندازد که نثر او را چون شعری با وزن های ویژه خود می سازد چون نغمه هایی که به مقتضای حال شدت می گیرد یا نرم و آرام به گوش می رسد . (۷ )
بنابراین غریب نیست که کتاب نهج البلاغه گنجینه ای از اندیشه و ادبیات گسترده عرب گردد چرا که آن یک فراخوانی مصرانه به انجام شعائر دین است و تبعیت از تعالیم قرآن و گرامیداشت هر چه به غایت شریف و ارزشمند است و انگیزشی است بر حرکت در مسیر فضیلتها دین را با اجتماع و سیاست جمع کرده و آن را اساس این دو قرار می دهد و در اندیشه جامعه ای براساس قانون عدالت و مساوات و آزادی است . عدالت جایگاهی وسیع در این کتاب دارد و امام آن را لازمه حیات ناب می داند و برای حفاظت از آن از حاکمان و قاضیان می خواهد که استقامت ورزند و زر خرید درهم و دینار نگردند و از معزول گشتن باک نداشته باشند. بر گزینش صحیح آنان حرص می ورزد و برای آنان حقوقی مقرر می نماید که آنان را از دزدی و تمایل به رشوه خواری دور بدارد و به جمع بین قاطعیت و مدارا توسط حاکمان و بر اینکه از سر اخلاص و جانبازی در خدمت خلایق قرار گیرد تاکید تام دارد...
در کنار این تعلیمات در نهج البلاغه آرای متعددی درباره فلسفه ماورا الطبیه و فقه و اطلاعات تاریخی فراوانی است که آن را در موقعیتی رفیع و والا در عالم ادبیات و دین و اجتماع قرار می دهد.
دکتر عبدالمنعم خفاجی می نویسد : « امیرالمومنین علی » (ع ) سرچشمه فصاحت و بلاغت بود. اسرار بلاغت از او پدیدار گردید و قانونمندی خویش را از او گرفت و به همین دلیل آنگاه که لب به سخن می گشود پس از پیامبر سخنورترین فرد عرب بود و آنگاه که قلم بدست می گرفت بلیغ ترین مردمان و راستگوترین آنان در توصیف حقایق و قوی ترین ایشان در بکارگیری امثال بود.
مفاهیم و اهداف خطابه در خطبه های امام جز در چارچوب حکمت و صداقت و حق و خیر و طهارت نبود و این همه علاوه بر دقت و ژرف نگری وضوح و قدرت تاثیر با تنظیمی دقیق از اندیشه های خداداد و مهذب و فرهیخته صادر می گشت و امام این حکمت را از چشمه جوشان قرآن شریف و گفتار جاودانه نبوی نوشیده بود. بلندی روح عظمت ایمان نیروی عقیده و شکوه اهداف ویژگیهای آشکار خطابه امام بود. خطبه های او با نظامی هماهنگ و مرتبط و از منطقی سلیم و ترتیبی مهذب و آشکار برخوردار بود.
خطابه آن حضرت ویژگیهایی دارد که اهم آنها به قرار ذیل است :
۱) نموداری از زندگی شخصیت آرا و عقاید آن امام در دوران عمر ایشان
۲)بلاغت و استحکام در شیوه سخن و مددگیری از اسلوب قرآن و بلاغت « نبی اکرم » (ص )
۳ ) ظرافت و متانت در مفاهیم کلام و نظم و ترتیب حاکم بر آن و عظمت روح و دوراندیشی .
امام علی (ع ) در اوج بلاغت و فصاحت و فن بیان و پس از پیامبر(ص ) خطیب ترین خطیبان بود و این ویژگی معلول عواملی از این قبیل بود :
۱ ) خانواده و محیط او و جایگاه این دو در بلاغت
۲ )تاثیرپذیری او از بلاغت قرآن و پیامبر
۳ ) زندگی او سراسر مبارزه و جهاد بود و جهاد مهمترین عامل انگیزش انسان به خطابه است .
۴ ) مراحل رشد و طبیعت او که از کودکی بر بیان و سخنوری و فصاحت شالوده ریزی شده بود .
۵ ) قدرت برخورد تیزهوشی و نبوغ شخصیت والا و صراحت کلام او که نیز در خدمت تعالی سخنوری است . (۸ )
سید رضی ـ اعلی الله مقامه ـ در حین تالیف و جمع آوری نهج البلاغه گهگاه از ارزش والای بعضی از ظرافتهای ادبی نهج البلاغه سخن می گوید. از جمله :
ذیل خطبه ۲۱ که تمام آن چنین است : فان الغایه امامکم و ان ورا کم الساعه تحدوکم . تخففوا تلحقوا فانما ینتظر باولکم آخرکم » . منزلگاه آخرین پیشاپیش شماست و مرگ سرود خوانان در پس . سبک بار باشید تا زودتر برسید که پیش رفتگان را در انتظار رسیدن شما نگاه داشته اند.
می گوید : پس از کلام خدا و سخنان محمدمصطفی (ص ) این سخنان را با هر گفتاری که بسنجند از آن بیش باشد و در مسابقه پیش (جلوه های بلاغت در نهج البلاغه دکتر محمد خاقانی انتشارات بنیاد نهج البلاغه )

پاورقی :
۱ ـ دیوان الامام علی ـ دکتر محم عبدالمنعم خفاجی
۲ ـ شرح ابن ابی الحدید ج ۷ ص ۲۱۱
۳ ـ مقدمه مهدی حایری بر منهاج البراعه
۴ ـ همان منبع
۵ ـ جلوه های ادبی در کلام امام علی (ع ) ص ۴
۶ ـ مقدمه مهدی حایری بر منهاج البراعه
۶ ـ مقدمه مهدی حایری بر منهاج البراعه
۷ ـ تاریخ الادب العربی ـ حناالفاخوری ص ۳۲۴
۸ ـ البیان والتبیین ج ۱ ص ۸۳ (مقدمه ترجمه نهج البلاغه دکتر شهیدی )
فصاحت خود را به کلام علی (ع ) می آراید تا به جمال برسد و بلاغت در کنار او زاید و به کمال رسد. خطیبان بر جای پایش گام نهادند و واعظان از خواندن کلام او نام یافتند
در سخن کسی به او نرسید. او پیش افتاد و همگان واپس خزیدند که او در گفتار رنگی از علم خدا داشت و بویی از گفتار مصطفی
آنگاه که لب به سخن می گشود سخنورترین فرد و آنگاه که قلم به دست می گرفت بلیغ ترین مردمان و راستگوترین آنان در توصیف حقایق و قوی ترین ایشان در به کارگیری امثال بود

منبع : روزنامه جمهوری اسلامی