اضطراب

پیچیدگیهای جاری تمدن سرعت تغییرات بی توجهی بشر به مذهب و ارزشهای خانوادگی برای افراد و اجتماعات تعارض ها و اضطراب های تازه ای به وجود آورده است . اضطراب معمولا نقش مهمی در جلوگیری رشد طبیعی دارد.
« فروید » معتقد است اضطراب بهائی است که بشر کنونی برای تمدن می پردازد.
« آدلر » عقیده دارد که اضطراب بهایی است که بشر کنونی برای بی تمدنی می پردازد.
● تعریف اضطراب :
از نظر روانپزشکی اضطراب را می توان چنین تعریف کرد : نا آرامی هراس ترس ناخوشایند و منتشر با احساس خطر قریب الوقوع که منبع آن قابل شناختن نیست .
● تفاوت ترس با اضطراب
اضطراب واکنش در مقابل خطری نامعلوم درونی مبهم و از نظر منشا همراه با تعارض است . اما ترس واکنش به تهدیدی معلوم خارجی قطعی و از نظر منشا بدون تعارض است .
● اجزای اضطراب
اضطراب دارای دو جنبه اصلی است :
الف ) جنبه فیزیولوژیکی
ب ) جنبه شناختی
بر انگیختگی جنبه فیزیولوژیکی که شامل تغییراتی در میزان ضربان قلب فشار خون تعرق بدن ترشح بزاق رنگ پوست اختلالات تنفسی حالت تهوع انقباض معده یا اسهال همراه است . جنبه شناختی اضطراب به طور یقین تلقی نا مطبوعی از رفتار مبهم و تهدید آمیز آینده است که فرد می تواند آن را توصیف کند.
دو نوع اضطراب :
برخی از افراد فقط در بعضی از مواقع مضطرب اند که به این نوع اضطراب اضطراب موقعیتی گفته می شود که به عنوان یک وضعیت نا پایدار و زود گذرتعریف شده است .
برخی از افراد اغلب اوقات در حالت اضطراب به سر می برند که به این نوع اضطراب اضطراب خصیصه ای گفته می شود. این قبیل افراد آمادگی دریافت تهدید از طرق و موقعیتهای مختلف که اغلب بی ضرر بوده را دارند.
اندازه گیری اضطراب : برای اندازه گیری اضطراب سه روش وجود دارد :
ـ روش اول : ثبت و ضبط تغییرات فیزیولوژیکی
ـ روش دوم : مشاهده رفتارهای حرکتی مانند لرزش بدن ....
ـ روش سوم : که بهترین راه روش اندازه کیری اضطراب است عبارت است از به دست آوردن یک « خود سنجی ذهنی » از فرد به وسیله پرسشنامه نوشتاری .
پاسخ به اضطراب به دو شکل صورت می گیرد. شکل اول رفتاری است مثل مواظبت بیش از حد بیقراری وابستگی مفرط تحریک پذیری اشتغال خاطر یا معدود شدن فعالیت یا تمرکز حواس .
شکل دیگرپاسخ به اضطراب بدنی است بعضی ها واکنشهای احشا یی در یک یا چند دستگاه بدنی دارند بعضی ها ممکن است واکنشهای تنش عضلانی داشته باشند و بعضی ها ممکن است ترکیبی از احشایی و عضلانی داشته باشند.
احتمالا در ۲ تا ۴ در صد از کل جمعیت شیوع اضطراب به صورت یک اختلال مشاهده می شود .
۱) اختلال اضطراب مفرط :
خصوصیت اساسی اختلال اضطراب مفرط عبارت است از اضطراب شدید و غیر واقع گرایانه که حد اقل ۶ ماه یا بیشتر از آن طول کشیده باشد. نوجوانان مبتلا به این اختلال بی نهایت خجالتی بوده و در مورد اتفاقهای آتی مثلا امتحانها احتمال صدمه دیدن یا شرکت در فعالیت گروهی با همتاها یا بر آوردن انتظارها مثلا انجام امور در فرجه تعیین شده ملاقات در وقتهای تعیین شده ملاقات تعیین شده یا انجام کارهای روزمره احساس نگرانی کرده و در مورد ناراحتی ها و خطراتی که ممکن است در موقعیتهای گوناگون پیش آید خود خوری می کنند.
ممکن است مدام عصبانی و در حال تنش به نظر برسند.این نوجوانان ممکن است به دلیل پیدایش اضطراب در محیط مدرسه از حضور در کلاس درس خودداری نمایند.این نوجوانان در جستجوی مورد قبول واقع شدن ممکن است بی نهایت سازشکار و پر شوق و ذوق باشند. ممکن است برای شرکت در فعالیتهای متناسب با سن که در آنها انتظار عملکرد می رود مثل مسابقه های ورزشی دودلی نشان دهند.سیر این اختلال در نوجوانان مبتلا به اختلال اضطراب مفرط ممکن است استرس های درونی شدیدی داشته باشند که تا بزرگسالی دوام یافته باشد.
▪ ملاکهای تشخیصی این اضطراب :
خود خوری مفرط و غیر واقع گرایانه به مدت ۶ ماه یا بیشتر که این خود خوری با خصوصیات زیر مشخص می شود :
۱ ) نگرانی مفرط در مورد حوادث آینده
۲ ) نگرانی مفرط در مورد مناسب بودن رفتارهای گذشته
۳ ) نگرانی مفرط در مورد عملکرد ورزشی آموزشی یا اجتماعی
۴ ) شکایتهای جسمی مثل سردرد و دل درد که علت فیزیکی برای آن نمی توان پیدا کرد
۵ ) کمروئی بارز
۶ ) نیاز مفرط به اطمینان بخشی در زمینه های گوناگون
۷ ) احساس تنش شدید و ناتوانی برای احساس آرامش .
▪ درمان :
هر چند مصرف داروهای ضد اضطراب در درمان اختلال اضطراب مفرط به طور سیستماتیک نشده است داروهائی مثل دیازپام را می توان در مواردی که نوجوان اضطراب شدید احساس می کند تجویز نمود. اما پزشک باید احتمال اعتیاد به داروهای ضد اضطراب را در نظر بگیرد.باسپیرون داروئی ضد اضطراب که ظاهرا با خطر سو مصرف همراه نیست امیدوارکننده است .
۲) اختلال های اضطرابی
اضطراب که نوعی احساس ترس و ناراحتی بی دلیل است و فرد نمی تواند علت روشنی برای آن بیان دارد نشانه بسیاری از اختلال های روان شناختی تلقی می شود که اغلب بوسیله رفتارهای دفاعی نظیر فرار از یک موقعیت و محرک ناگوار یا انجام یک عمل طبق نظم و برنامه خاص کاهش می یابد. این اختلال ها عبارتند از :
۱ ) اضطراب تعمیم یافته
۲ ) اضطراب رعبی
۳ ) فوبی
۴ ) وسواس فکری وعملی
۱ ) اضطراب تعمیم یافته : ویژگی عمده این اختلال ترس از آینده است . این ترس بی اساس می باشد و به موضوع خاصی ارتباط پیدا نمی کند. فرد از وقوع حوادثی که اساس و پایه واقعی ندارد در هراس می باشد. علاوه بر نامشخص بودن منبع اضطراب در این اختلال نشانه ناتوانی در تمرکز و تصمیم گیری حساسیت زیاد اختلال در خواب عرق کردن زیاد و تنش مداوم عضلانی دیده می شود.
۲ ) اضطراب رعبی : این اضطراب شامل حمله های شدید ترس و وحشت است که تمرکز یافته و به هدف یا موقعیت یا محرک خاصی محدود شده است و از چند ثانیه یا چند ساعت به طول می کشد. نشانه های این اضطراب عبارتند از : تپش قلب تنگی نفس عرق کردن زیاد سردی و رنگ پریدگی صورت یا دستها و غیره اشاره کرد.
۳ ) فوبی : فوبی ترسی است دایمی از بعضی موقعیت ها یا اشیا که هیچ خطر جدی برای فرد ندارد . افراد گرفتار قبول دارند که هیچ دلیل روشنی برای ترس از فلان موقعیت یا محرک وجود ندارد اما اظهار می دارند که قادر نیستند که ترس را از خود دور سازند. فوبی انواع گوناگونی دارند که می توان به ترس از مکان های سربسته ترس از بلندی ترس از طوفان و رعد و برق ترس از تاریکی و غیره اشاره کرد.
۴) وسواس فکری و عملی : در این وسواس شخص احساس می کند که ناچار است در مورد مسائلی بیندیشد گر چه مایل نیست در باره آنها فکر کند یا نا گزیر است اعمالی را انجام دهد و به خود بگویدای کاش می توانستم آنها را انجام ندهم . وسواس فکری شامل اندیشه ها عقاید ناخواسته و مداومی هستند که فرد نمی تواند از آنها رهایی یابد.
وسواس فکری وعملی با هم ارتباط دارند. مثلا فردی که به آلوده بودن دستهای خود باور دارد ممکن است دستهای خود را هر چند یک بار بشوید. زبان و تکلم افراد وسواسی نشان می دهد که آنان توجهی اغراق آمیز نسبت به جزئیات دارند.
اکثر نظریه پردازان بالانگ موافقند که اضطراب مفهوم فرضی است . یعنی اضطراب نوعی تصور است که وجود خارجی و عینی ندارد ولی در تفسیر پدیده های مشاهده پذیر می تواند مفید باشد.
۳) اضطراب های طبیعی :
برای انجام دادن هر کاری میزان معینی از اضطراب عادی است و ضروری هم می باشد. مثلا وقتی می خواهیم از عرض بزرگراهی به سلامت عبور کنیم یا سوار هواپیما شویم و از شهری به شهر دیگری مسافرت کنیم احتمال خیلی کمی وجود دارد که حتی اضطرابی اندک هم نداشته باشیم .اضطراب بیش از حد یا خیلی کم بر هر عملکردی تاثیری زیان بخش دارد. لازم است به فرد مضطرب کمک شود تا درک کند که فشار روانی زیاد به نشانه های اضطراب ختم می شود. این درک فرد نیاذمند کمک را در شناخت وضعیت درونی خود و نحوه مقابله با آن مدد نماید.
اضطراب پدیده ای واحد نیست بلکه مشتمل بر سه بعد متفاوت است .
۱ ) نحوه احساس و کیفیت تاثرات جسمی که نشانه های حاد و مزمن را در بر می گیرد .
۲) نحوه تفکر که افکار فاجعه آمیز غیر منطقی و منفی را شامل می شود .
۳ ) نحوه رفتار که الگوهای اجتنابی و سبک های زندگی را در بر می گیرد .
باید به افراد مضطرب کمک شود تا در ارزیابی مشکلات شان به سه بعد فوق توجه کنند ماهیت دقیق مشکلات آنان روشن گردد و بخش هایی که به تعبیر نیازمندند تعیین گردند.
پس از ارائه آموزش به افراد مضطرب در ارتباط با روان شناسی و فیزیولوژی اضطراب کار بعدی این است که به او کمک کنیم تا الگوی اجتنابی آموخته شده را کنار بگذارد.فرد در حین درمان می آموزد اگر احساسات را بتواند تحمل کند و در موقعیت ترسناک یا دشوار باقی ماند احساسات اضطراب کاستی می پذیرد. می دانیم که اضطراب تنها تا سطح معینی افزایش می یابد و سپس در همان سطح باقی می ماند و وضعیت ثابتی پیدا می کند. این امر به این دلیل رخ می دهد که میزان تغییر فیزیولوژیکی در بدن بر اثر ترشح آدرنالین از بخش مرکزی غدد فوق کلیوی حد خاص و معینی دارد. وقتی اضطراب به حد بالایی رسید در آن سطح برای زمان معینی باقی می ماند.طول این مدت به طور عمده به نحوه احساس فکر و چگونگی رفتار فرد بستگی دارد.
پس از مدتی که شخص در موقعیت دشوار قرار گرفت مغز و بدن او به تدریج این واقعیت را درک می کند که هیچ خطری واقعی وجود ندارد و میزان آدرنالین در جریان خون کاهش خواهد یافت و سپس به تدریج سطح اضطراب به سطح طبیعی بر خواهد گشت .علاوه بر فرایند آموزشی و تدوین این برنامه برای تسلط بر مشکل راه هایی به فرد ارائه می شود که به کمک آنها با احساسات اضطرابی خود نبرد کند و بر آنها چیره گردد.
این مهارت ها عبارتند از : آموزش آرمیدگی به فرد آموزش فنون جهت پرت کردن حواس که به فرد کمک می کند تا توجهش را از تاثرات جسمی و افکار منفی برگیرد و آموزش مهارت های مثبت و منطقی جنبه مهمی از کنترل محسوب می شود.
اضطراب همانند آتش زیر خاکستر است یک نسیم می تواند اخگرها را فروزان سازد. وقتی چنین اتفاقی رخ می دهد برخی از افراد بر آتش نفت می پاشند و آن را به دوزخ فروزانی تبدیل می کنند. دچار وحشت زدگی نفس نفس زدن و غیره می گردند در حالی که برخی دیگر شعله ها را به طور معقولی با یک پارچه نم دار خاموش می کنند. یعنی با آرامش تفکر مثبت طرح ریزی هدف مسئله گشایی و ابراز وجود هیچ کس کاملا نمی تواند بر اضطراب خود بدون تغییر سبک زندگی اش چیره شود. پیش از شروع درمان شیوه های رفتاری تفکر و احساسات فرد مضطرب که بیش از حد فشارزا بوده . و در نتیجه تغییر آنها لازم و ضروری است . اگر فرد بیش از اندازه کار می کند تعهدات بسیار فراوانی را تقبل کرده است . هیچ تفریح فراغت و سرگرمی در زندگی ندارد یا تماما خودش را وقف هدف های غیر واقع بینانه کرده است چنین رفتارها و نگرش ها باید تغییر یابد و هیچ یک از فنون کنترل اضطراب علیه چنین حماقت هایی موثر نیست .
▪ فنون خودیاری :
متداول ترین فنون خود یاری برای مقابله فرد با اضطراب عبارتند از :
۱ ) آموزش آرمیدگی :
از آرمیدگی برای مقابله با فشار روانی و اضطراب استفاده می شود . آرمیدگی در ماهیت دارای اثرهای فیزیولوژیکی مخالف آن دسته از تاثیراتی است که به وسیله فشارهای روانی ایجاد می شود و به طور خاص آرمیدگی کاهش در فعالیت سیستم عصبی سمپاتیک ایجاد می کند و سبب افزایش فعالیت سیستم عصبی پاراسمپاتیک گردد. این آرمیدگی باعث کاهش ضربان قلب فشار خون فعالیت غدد تعریق تغییر الگوی امواج مغزی و کاهش فعالیت حرکتی و جسمانی گردد. آموزش آرمیدگی یک مهارت و یک پاسخ اکتسابی تلقی می شود که فرد می تواند برای مقابله با تجربه فشار روانی و احساسات اضطراب مورد استفاده قرار دهند.
ـ ضرورت آرمیدگی : تمرین های آرمیدگی برای کمک به فرد طرح ریزی شده است تا یاد بگیرد که چگونه تنش عضلانی را کاهش داده و به طور کلی از تنش موجود در بدن خود آگاه تر شود. فرد با یادگیری ایجاد تنش عضلانی از طریق انقباض و سپس رها کردن آن به تدریج در می یابد که این امکان وجود دارد که تنش عضلانی ناشی از فشارهای روانی روزمره را از طریق همین شیوه از بین ببرد.
ـ شرایط لازم برای آرمیدگی :
یادگیری آرمیدگی مانند هر مهارتی نیاز به زمان و تمرین دارد.بهترین زمان برای تمرین آرمیدگی وقتی است که احساس می کنید بیش از حد تحت فشار روانی قرار گرفته اید. خودتان را محدود به زمان خاصی نکنید بلکه سعی نمایید تمرین ها را در ساعت های گوناگون روز انجام داده تا اگر تفاوتی وجود دارد آن را حس کنید. اگر پس از چند بار تمرین احساس کردید که چندان سودمند نیست دلسرد نشده و آن را کنار نگذارید. برای این روش تمرین و ممارست از اصول اساسی است .
ـ پرت کردن حواس :
تفکر در مورد نشانه های نا خوشایند باعث تشدید آنها خواهد شد. این نشانه های شدت یافته موجب می شوند که ما احساس اضطراب کنیم و در عمل ترسمان چنان افزایش می یابد که نشانه ها مجددا تشدید شده و این شدید شدن نشانه ها دوباره ما را بیشتر مضطرب می کند منحرف ساختن توجه از احساسات ناخوشایند کار بسیار مشکلی است . برای کنترل این احساسات دو چیز را باید یاد بگیرند :
۱ ) مصمم شوید که در مورد این احساسات فکر نکرده و خودتان را با آنها مشغول نسازید .
۲ ) ذهنتان را با مسائل دیگری مشغول کرده و حواستان را پرت کنید .
شیوه های متعددی برای پرت کردن حواس وجود دارد.برای این که بفهمید کدام یک از این شیوه ها در مورد شما کارایی دارد لازم است آنها را به کار ببندید .زمانی که علائم شروع شده اند ما باید فورا وارد عمل شده و شیوه خاصی از پرت کردن حواس را به کار ببریم .
ـ شیوه توقف تفکر :
اساسا از فرد خواسته می شود که روی افکار منفی و رنج آور تمرکز کرده و آنها را عملا با صدای بلند بیان کنید. همان طوری که به تدریج بیشتر و بیشتر در این افکار غرق می شوید ناگهان با صدای بسیار بلند فریاد می زنید بس کن . با این شیوه چندین بار تمرین کنید تا دریابید که با فریاد کشیدن و بس کن افکار به طور موفقیت آمیزی قطع می شوند. در آخرین مرحله تفکر بدون صدای بلند و به ذهن آوردن کلمه بس کن بدون بیان آن می باشد.
ـ ایجاد درد خفیف :
احساس درد علامت هشدار دهنده به مغز برای حفظ بدن از آسیب بیشتر است . درد هر علامت دیگری را که مغز ممکن است در همان زمان دریافت کند کنار می زند. همانند روش های توقف تفکر ایجاد درد به عنوان ابزاری برای پرت کردن حواس برای قطع کوتاه مدت افکار نگران کننده شدید و تکراری است .
‌● خلاصه مطالب
اختلال های اضطرابی به اضطراب تعمیم یافته اختلال حواس فوبی وسواس فکری و عملی و اختلال فشار روانی تقسیم شده اند.
چهار گونه افکار وجود دارد که در ایجاد و تشدید نشانه های اضطراب نقش محوری دارند و عبارتند از : افکار پیش بینی افکار ناتوانی در مقابله افکار ناشی از تعبیر نادرست و احساس های بدنی و افکار گریز. ظرفیت افراد در برابر فشار روانی و ایجاد اضطراب متفاوت است . عواملی که باعث تداوم آن می شوند عبارتند از : سبک زندگی اجتناب بی اعتمادی و طرز تفکر.
اقدامات درمانی اضطراب مشتمل بر سه بعد متفاوت است . نحوه احساس و کیفیت تاثیرات جسمی نحوه تفکر و نحوه رفتار فنون خود یاری آموزش آرمیدگی و آموزش شیوه های دسترسی به آرامش در درمان اضطراب موثر می باشد.

اکرم السادات سیدی

منبع : روزنامه جمهوری اسلامی