جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا

نگاه قرآن به آشوب گران


نگاه قرآن به آشوب گران
جامعه نیازمند امنیت و آرامش است؛ زیرا خوشبختی و سعادت را جز به آرامش و آسایش نمی داند. هرگونه رفتاری که به این بخش از زندگی بشر آسیب رساند به عنوان رفتاری نابه هنجار و غیرقانونی شناخته شده و به شدت با آن مقابله می شود.
قرآن نیز به سبب آن که براساس فطرت انسانی نازل شده شامل آموزه های دستوری در این باره است تا محیطی آرام و امن برای شهروندانی که از آن به نام امت یاد می کند فراهم آورد.
نویسنده در مقاله حاضر کوشیده است تا نقش آشوبگران و اغتشاشگرانی را که با روش ها و رفتارهای ضدقانونی خود امنیت اجتماعی را به خطر می افکنند، بر پایه آموزه های قرآنی تحلیل و واکاوی کند. با هم مطلب را از نظر می گذرانیم.
● آشوب و اغتشاش، دشمن قانون و امنیت
زمانی که امیرمومنان علی(ع) به دنبال انقلاب توده های مردم به همراهی گروهی از نخبگان و یاران خاص پیامبر(ص) به خلافت ظاهری دست یافت، می دانست که بازگشت به مسیر خط مستقیم پیامبر(ص) بسیار سخت و دشوار است؛ زیرا جامعه پیش از پیامبر(ص) در شرایطی به سر می برد که به دور از هرگونه مدنیت و قانون گرایی بود. پیامبر(ص) توانست از مردمانی که به عنوان کودکانی در حوزه فرهنگ و تمدن بودند، مردانی قانونگرا و مدنی بسازد. جامعه مدنی در حقیقت یک جامعه مدنی به اصطلاح امروز بود که قانون و مدنیت در آن پایه و اساس رفتاری مردم را شکل می بخشید. از این رو شهری که پیش از این تنها به سبب حضور توده ای مردم و انباشت گروهی، شکل شهری داشت و از قانون و کتاب و مدنیت بی بهره بود به عنوان یک دولت شهر با تمامی اشکال و ابعاد مدنیت شکل می گیرد و نام آن به مدینه النبی تغییر می یابد.
اما در پی یک انتخاب و تحمیل نابه جای برخی از صاحبان قدرت در کنار گروه هائی از منافقان قدیم و جدید، مسیر تمدنی جامعه و امت اسلامی تغییر می یابد و در یک فرآیند زمانی، اشرافیت مدرن و پیشرفته ای در جامعه اسلامی پدید می آید. این جامعه اشرافی مدرن به سبب آگاهی از قانون و حتی قدرت در تغییر قانون و وضع قوانین جدید توانستند تا امت و منابع دولت را به سمت و سویی بکشانند که منافع مادی آنان را تامین کند.
پذیرش مردمی به عنوان بنیانگذاران نهضت و همراهی با رهبری جامعه به آنان مشروعیت خاصی بخشیده بود تا بتوانند هر چیزی را به نام دین و دولت جا بزنند و منافع خود را تامین کنند. و بدین ترتیب اشرافیت جدید در عصر اسلامی شکل می گیرد.
در این میان به سبب تجاوزطلبی و فشارهای سنگین به توده ها برخی از رهبران آشنا به پیامبر(ص) و اهداف جنبش و انقلاب اسلامی می کوشند تا آب را در مسیر اصلی خود بازگردانند و دولت اسلامی را چنان که خواست رسول الله(ص) بود پدید آورند.
پس از انقلاب دوم و پیروزی بر مفسدان اقتصادی و سیاسی جامعه اشرافیت جدید با پشتوانه حضور در کنار بنیانگذار مکتب اسلام می کوشد تا به مقابله با دولت عدالت علوی برخیزد.
این گونه است که سه جریان در عصر علوی(ع) پدید می آید و اجازه بازگشت به عدالت نبوی را از امت و امام سلب می کند.
● جریانات سه گانه زمان علی(ع)
امیر مؤمنان علی(ع) به سه جریان مارقین و ناکثین و قاسطین رو به رو می شود. نخستین جریانی که در برابر امیر مؤمنان(ع) قد علم می کنند، مارقین هستند. آنان خود روزگاری عضوی از نهضت انقلاب اسلامی و رهبری آن بودند، ولی اشرافیت پس از پیامبر(ص) آنان را از خط مستقیم اسلام و اهداف آن دور می کند. از این رو چون تیری به جای آن که دشمن امت و امام را نشانه گیرد راه کج کرده و به سوی امام و امت نشانه می رود. پیمان شکنان یعنی ناکثینی که در این زمان پدید می آیند در حقیقت نه تنها نسبت به امام و قراردادی که با وی بسته اند پیمان شکنی می کنند بلکه با زیر پا گذاشتن قانون، نسبت به جامعه مدنی و قانون، بی حرمتی روا می دارند و اهل امت و جامعه مدنی را تضعیف می کنند.
گروهی از بهترین یاران پیامبر(ع) چون طلحه و زبیر که سیف الاسلام پیامبر(ص) بود با همراهی عایشه همسر پیامبر(ص) از مدینه النبی خارج می شوند تا بیرون از قانون اسلام و برخلاف شیوه و خواسته و اهداف پیامبر(ص) خواسته های نامشروع و غیرقانونی خود را با شورش و آشوب و اغتشاش تحمیل کنند. این جاست که نخستین گروه اهل بغی و آشوبگران تاریخ اسلامی پدید می آید و در برابر دولت عدالت خواه علوی قد علم می کند. در کنار این ناکثین و پیمان شکنان، گروهی دومی به نام قاسطین که همان اشرافیت و نفاق قدیم است به رهبری فرزند ابوسفیان شکل می گیرد. قاسطین کسانی هستند که اصولا با عدالت، میانه ای ندارند و تنها خواهان آزادی های جاهلی و بی بند و باری های آن دوران هستند. دشمنی آنان با قانون چنان معروف و زبانزد است که کسی از گروه قاسطین در دوره پیامبر(ص) و پس از آن را نمی توان یافت که بر اجرای قانون توجه داشته و یا آن را براساس وجدان خویش اجرایی کرده باشد. آنان هرگز تن به قوانین اسلام نداده و در دوره پیامبر(ص) همواره با قانون شکنی و قانونگریزی بر آن بودند تا اشرافیت خود را حفظ کنند و خوش گذرانی ها و بی بند و باری های خود را داشته باشند. این گروه دوم از قانون گریزان و دشمنان عدالت به همین نام نیز در تاریخ معروف شدند؛ زیرا پیامبر(ص) پیش از این به حضرت امیر مؤمنان علی(ع) اخطار داده بود که با سه گروه از آشوب گران و قانون گریزان مواجه خواهد شد. در حقیقت اگر پیامبر(ص) برای تنزیل و نزول قوانین ناچار شده بود تا با گروه ها و احزاب مختلف جنگ کند، حضرت امیر مؤمنان علی(ع) ناچار بود تا برای تاویل و اجرایی کردن همان قوانین و مدنیت نازل شده از سوی خداوند در جامعه با سه گروه از اغتشاشگران و آشوب طلبان ضدقانون بجنگد.
همکاری و هماهنگی دو گروه ناکثین و قاسطین، دو جنگ بزرگ و خطرناک را بر جامعه اسلامی تحمیل کرد و قوانین مسلمانان و دولت اسلامی را به تحلیل برد. گروه ناکثین در بصره، جنگ جمل را به رهبری عایشه و طلحه و زبیر بر اسلام و دولت اسلامی تحمیل کردند و اجازه ندادند تا قوانین اسلامی عدالت محور، منابع مادی و معنوی را به طور یکسان در میان مردم توزیع نماید.
اندیشه این که دولت عدالت بخواهد از علل ثروت هنگفت و راه های درآمدی آنان بپرسد و یا آنان را به غارت و چپاول بیت المال متهم سازد، چون خوره خواب را بر ایشان حرام کرده بود و جان و تنشان را می خورد. آنان دریافته بودند که اگر سکوت کنند راهی جز اعمال قانون و مصادره بسیاری از اموال در پیش رو نخواهند داشت. از این رو با ثروت های باد آورده به جمع لشکر و بسیج آنان پرداختند و گروه های دیگری را با نام عایشه و انقلابیون دیروز تحریک و بسیج کردند. این گونه است که پول و ثروت در کنار چهره های موجه دیروزین اپوزیسیونی را گردآورد تا با اصل نظام علوی به سبب عدالت به جنگ پردازند. حربه آنان این بود که دین از مسیر اصلی خارج شده و آنان نسبت به دولت اسلامی و امت، احساس خطر می کنند؛ زیرا دولت علوی همانند دولت های گذشته براساس سنت ابوبکر و عمر و عثمان مدیریت نمی شود و می خواهد تا براساس دولت نبوی و شرایط زمانی خود عمل کند.
جنگ دوستان دیروز و پیمان شکنان امروز به بهانه بازگشت به اصول دولت های گذشته، موجب شد تا قاسطین دور معاویه، نیز به میدان آیند و دشمنان تنزیل امروز به عنوان دشمنان تأویل به اصل انقلاب حمله کنند. این گونه است که دو گروه مخالف یکی به رهبری معاویه از ا شراف و نفاق قدیم عصر تنزیلی و دیگری به رهبری عایشه و طلحه و زبیر از نفاق و اشرافیت جدید در کنار هم ریشه انقلاب دوم را تهدید می کنند.
یورش ها و آشوب های دو گروه نخست قاسطین و ناکثین موجب شد تا گروه ساده لوح و متعصب به سبب حضور برخی از اصحاب پیامبر(ص) گمان کنند که شاید علی(ع) اشتباه می کند و آن دو گروه بزرگ حق دارند. این گونه است که از دل دو جنگ جمل و صفین، گروه مارقین بیرون می آیند و در رهبری و سیاست های علی(ع) تشکیک می کنند و گروه مارقین را پدید می آورند که خواهان مصالحه و عدول از برخی از قوانین سخت عدالت خواهانه می شوند تا دست کم دولت اسلامی در ظاهر و شکل، باقی وبرقرار بماند و خون به ظاهر مسلمانان ریخته نشود.
به سخن دیگر، ناکثین (پیمان شکنانی) که جنگ بصره را بر دولت علوی تحمیل کردند، در کنار قاسطینی که جنگ صفین را ایجاد کردند زمینه را برای حضور و مخالفت گروه سومی فراهم می آورند که پیامبر اکرم (ص) از آنان به نام مارقین یاد می کند. آنان کسانی هستند که از فرمان رهبری عبور می کنند و به دلایل داخلی و خارجی، همانند تیری از کمان بیرون رفته از هدف دور می افتند و شرایطی را بر دولت قانونی و قانون گرا و عدالت محور تحمیل می کنند.
آشوب های داخلی سه گروه پدید می آورد و موجب می شود تا اهل بغی که در آیات قرآنی از آنان یادشده در عصر علوی به خوبی خود را نشان دهند آنان چنان زمینه را برای تخریب امنیت و آرامش مردم فراهم می آورند که دشمنان دین و ملت به سادگی در شهر «انبار» وارد بر خانه های زنان مسلمان و زنان اهل پیمان از شهروندان امت اسلامی می شوند و خلخال از پاهای زنان و گوشواره از گوش هایشان بیرون می کشند وشهر را غارت کرده و به آتش می کشند و هر کاری را انجام می دهند بی آن که از سوی کسی مقاومتی انجام شود.
امیرمومنان علی (ع) به عنوان امام امت و رئیس دولت اسلامی از شنیدن وضعیت پدید آمده به شدت اندوهگین می شود و بیان می دارد که اگر کسی از شنیدن این مساله دق کند و بمیرد بر او ملامتی نیست.
● تهدید امنیتی آشوبگران
آن چه در آشوب ها و اغتشاشات داخلی پدید می آید، فقدان امنیت و آرامش و آسایش مردم است. جامعه ای که در آتش آشوب و اغتشاش می سوزد نه تنها گرفتار بی قانونی و نابودی عناصر جامعه مدنی و مدنیت است بلکه مهم ترین عنصر سعادت و خوشبختی فردی و جمعی یعنی امنیت و آرامش را از دست می دهد و اضطرب و نگرانی و تشویق دایمی، آن را در بر می گیرد.
از این رو خداوند به شدت با هرگونه آشوب و اغتشاش برخورد می کند و آنان را به عنوان اهل بغی از کسانی می داند که فساد در زمین کرده و خون ایشان هدر است.
از آن جایی که آشوب و اغتشاش گری دقیقا در برابر قانون و جامعه مدنی قرار می گیرد، اسلام به گونه ای با آنان رفتار می کند که خودشان می خواهند. به این معنا که اغتشاش و آشوب، رفتار و رویه ای است که قانون را نادیده می گیرد و جامعه مدنی را با خطر هرج و مرج و قانون گریزی رو به رو می سازد. از این رو قرآن فرمان می دهد که با قانون شکنان و آشوبگران همانند آنان رفتار شود و اعمال قانون در حق آنان به یک معنا بی معناست.
به سخن دیگر، اگر افرادی از امت و شهروندان جامعه اسلامی به هر شکل و علتی قانون شکنی کردند، با آنان براساس قوانین برخورد می شود، اما کسانی که آشوب گر و اغتشاش آفرین هستند و اصولا با قانون و جامعه مدنی مشکل دارند، می بایست به گونه ای دیگر رفتار کرد. از این رو، لازم نیست که قوانین درباره آنان به همان شکلی که با دیگران عمل می شود، اعمال شود، بلکه شکل دیگری از اعمال مجازات برای آنان تعیین می شود که بسیار شدیدتر و سخت تر است؛ زیرا اصل مقابله به مثل و قصاص است که در این موارد خود را بر قوانین، حاکم و تحمیل می کند.
خداوند درباره اهل بغی و آشوبگران و اغتشاش گرانی که جامعه مدنی و قانون را نادیده می گیرند و می کوشند تا نابه هنجاری و ضد قانون گرایی را در جامعه نهادینه کنند، رفتاری بسیار سخت را در پیش گرفته است. براساس این رویه فوق العاده و خاص خداوند اموری را که برای دیگران حلال است بر ایشان حرام می کند. (بقره آیه ۱۷۳ و انعام آیه ۱۴۵ و نحل آیه ۱۱۵)
زیرا از نظر اسلام کسانی که اهل بغی می شوند، از دایره اسلام و قوانین آن بیرون می روند و شهروندی امت از آنان سلب می شود و اموری که به سبب همین شهروندی و اسلام برای آنان مجاز و مباح بود، حرام می شود (مائده آیه ۵۴)
● عدم اجرای قانون در حق آشوبگران
بغی که به معنای ظلم و ستم (ترتیب العین، ج۱،ص ۱۸۱) و طلب تجاوز از حد میانه در اموری است که حد وسط در آن مطلوب می باشد (مفردات راغب اصفهانی ذیل واژه) در اصطلاح شرعی و فرهنگ قرآنی درمورد کسی گفته می شود که از امام و رهبری امت نافرمانی کرده و از اطاعت امام عادل (القاموس الفقهی) و یا امام معصوم (ع) بیرون رود. کسی که بر امام عادلی خروج کند، اهل بغی و آشوبگری است که می بایست قانون خاصی را درباره او اجرا کرد که یکی از این امور، عدم اجرای قوانین عادی و جاری درحق اوست.
به سخن دیگر، خروج از اطاعت امام و نافرمانی نسبت به رهبری و دولت اسلامی عادل موجب می شود تا شخص از حقوق شهروندی خود بیرون رود و قوانین عادی جاری درحق وی اجرا نشود، بلکه قوانین خاص بر او جاری و اعمال گردد. از این رو چیزهایی که برای دیگران حتی در شرایط غیر عادی حلال می باشد و شخص به عنوان مضطر می تواند از آن بهره گیرد، آشوبگر و اهل بغی نمی تواند از آن استفاده کند.
این بدان معناست که خروج و نافرمانی از رهبری امام عادل و دولت عادل اسلامی وی را از بسیاری از حقوق شهروندی بیرون می برد و شرایط خاص و قوانین خاصی را بر او تحمیل می کند؛ زیرا نافرمانی و خروج از اطاعت امام عادل به معنای تن ندادن به قانون و مدنیت است؛ از این رو رفتار و قوانینی مناسب با آن انجام می گیرد تا دیگر، کسی خیال خروج از قانون وجامعه مدنی را به ذهن خود راه ندهد.
به عبارت دیگر، جامعه مدنی بر مدار و محور قانون معنا و مفهوم می یابد و این قانون است که حافظ جان و مال و عرض اوست. اکنون آشوب گر و اهل بغی با خروج از اطاعت رهبری، اصل قانون و هسته اصلی آن را نشانه رفته است؛ بنابر این می بایست به گونه ای با او برخورد شود که راهی جز بازگشت به قانون و مدنیت را نیابد و دیگران نیز اجازه قانون گریزی و مخالفت با رهبری را به خود ندهند.
خداوند درهمین آیات پیش گفته آشوب گران و اهل بغی را بیرون از رحمت خود معرفی می کند و بغی بر امام را سبب محرومیت از آمرزش خود می داند. بنابر این اگر کسی حتی درحال اضطراری قرارگیرد که به دنبال بغی برای او پدید آمده است نمی تواند قوانین اضطراری را برای خود بخواهد و اموری که دراین زمان حلال است برای خود حلال بشمارد، بلکه به سبب آن که خود این شرایط را پدید آورده و از باب اضطرار به اختیار می باشد نمی تواند از قوانین اضطراری سود برد و در صورت استفاده مجازات مضاعف خواهد شد.
بنابراین شرایط برای اهل بغی و آشوبگر و اغتشاشگر بسیار سخت تر و شدیدتر است و قوانین به شکل دیگر درباره او اجرا می شود؛ زیرا اهل بغی به نوعی دچار ارتداد هستند. به این معنا که ارتدادگاه به خروج از اسلام تحقق می یابد و گاه به نافرمانی از رهبری و اطاعت از وی تحقق پیدا می کند. از این رو امیر مومنان علی (ع) پس از جنگ جمل که با ناکثین و پیمان شکنان رخ داد فرمودند: به خدا سوگند جنگی با اهل این آیه (آیه ۵۴سوره مائده) انجام نشد مگر امروز و آن گاه آن حضرت همین آیه را قرائت نمود.(فقه القرآن، راوندی، ج ۱، ص ۵۶۶ و ۵۶۸).
دراین آیه به صراحت بیان شده که اهل بغی به سبب و آشوب هایی که درجامعه اسلامی ایجاد می کنند، از امت اسلام بیرون رفته و قوانین شهروندی و ایمانی درباره آنان اعمال نمی شود و اموری که برای دیگران حلال است بر ایشان حرام بوده و به شدت در دنیا و آخرت مواخذه و مجازات خواهند شد.
علامه شهیر طبرسی در تفسیر خود بر این نکته تاکید می کند که مقصود از قوم در آیه فوق امیرمومنان علی (ع) و اصحاب وی می باشند که با باغیان و آشوبگرانی چون ناکثین و قاسطین و مارقین جنگیده وجهاد کرده اند. (مجمع البیان، ج ۳ ص ۲۶۰) بسیاری از مفسران مفاد آیه مذکور را از اخبار غیبی و بیان واقعه پیش از وقوع آن دانسته اند (کشاف زمخشری، ج ۱، ص ۶۴۴ و تفسیر التحریر، ج ۴، جزء ۶، ص ۲۳۵) زیرا این واقعه هرگز درعصر پیامبر (ص) اتفاق نیفتاد بلکه درعصر امیرمومنان (ع) و خلافت ظاهری آن تحقق یافته است چنان که خود آن حضرت (ع) به صراحت اعلام می دارد که این جنگ پیش از جمل اتفاق نیفتاده است. بنابر این باید گفت ارتدادی که در جنگ جمل رخ داد به سبب نافرمانی از رهبری عادل بوده است.
به سخن دیگر، نافرمانی از قوانین و جامعه مدنی که با نافرمانی از فرمان های رهبری و پیمان شکنی پدید می آید خود نوعی از انواع ارتداد است و قوانین ارتداد بر آنان بار می شود که از جمله این قوانین کشتن و قتل مرتدان به ویژه به دنبال قانون شکنی و تعرض به امنیت و آرامش شهروندان است.
علت تشدید مجازات وبه شکلی عدم اجرای قوانین عادی نسبت به آنان را می بایست در تهدیدات امنیتی رفتارهای اهل بغی و آشوبگران جست؛زیرا آشوبگران، جامعه را درمسیری قرار می دهند که برخلاف هدف و فلسفه وجودی دین و ارسال پیامبران است؛ چون هدف و فلسفه وجودی دین و پیامبران، آموزش قانون و تربیت انسان ها برپایه قانون است که از آن به تعلیم و تزکیه براساس کتاب یاد شده است. (حدید آیه ۲۵) بنابر این آشوبگران و اهل بغی دقیقا در برابر رسالت هستند. و از آن جایی که قانون شکنی و قانون گریزی و از میان بردن جامعه مدنی، از درون امت انجام می پذیرد، بسیار خطرناک تر و زشت تر است؛ زیرا پایه های جامعه مدنی وامت را از میان می برد و به دشمنان نیز امکان هجوم و یورش و موفقیت آسان را می دهد. بنابر این لازم است که به شدت با اهل بغی و آشوبگران و اغتشاش گران داخلی برخورد کرد تا جامعه و امت براساس آموزه های الهی باقی و برقرار بماند و اهداف و رسالت پیامبران به سرانجام خوشی برسد.
رضا حامدی
منبع : روزنامه کیهان


همچنین مشاهده کنید